Қазақстан Республикасы Конституциясының 95-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

1. Бірінші сайланған Сенат депутаттарының жартысы төрт жыл мерзімге, депутаттардың екінші жартысы екі жыл мерзімге конституциялық заңмен белгіленген тәртіппен сайланады.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының Парламент Мәжілісі депутаттарын партиялық тізімдер негізінде сайлау туралы ережелері екінші шақырылатын Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлаудан бастап қолданылады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 95-бабына түсініктеме

95.1. 69-84-баптар кіретін сайлау туралы ҚР Конституциялық заңының 11-тарауы Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаттарын сайлау тәртібін егжей-тегжейлі айқындайды. ҚР Президенті Сенатқа алғашқы сайлауды 1995 жылғы 2 қазандағы Жарлығымен 1995 жылғы 5 желтоқсанға тағайындады. Сайлауға мынадай талаптарға сай келетін сайлаушылар қатысты: олар Қазақстан Республикасының азаматтары болуға; облыстық, қалалық (Алматы және Астана қалалары), аудандық және қалалық мәслихаттардың депутаттары болуға; Сенат депутаттарын сайлау кезінде әрбір сайлаушы бір ғана дауысқа ие болды. Ресми кандидаттар 62 адам болды: мәслихат сессияларында 44 адам кандидатура ұсынылды, 18 адам өзін-өзі ұсынушы ретінде ұсынылды; тіркеу кезеңінде 1995 жылғы 26 қазан мен 15 қараша аралығында 49 кандидат тіркелді.

Парламент Сенатының бірінші шақырылуы Сенат депутаттарының екі мандаты бойынша барлық деңгейдегі мәслихат депутаттары – сайлаушылардың дауыс беру нәтижелері негізінде қалыптастырылды. Аумақтық сайлау комиссиясы кандидаттардың есімдерін екі бюллетеньге мүмкіндігінше бірдей мөлшерде алфавиттік тәртіппен енгізді. Егер ресми тіркелген үміткерлердің саны тақ болса, онда бірінші бюллетеньде бір үміткерге көп болды. Әр сайлаушыға екі бюллетень берілді және сайлау кабинасында әр бюллетеньде артықшылық берген кандидаттың бір фамилиясын қалдыру керек болды, ол кандидаттардың қалған фамилияларын сызып тастауы керек еді. Дауыс беру нәтижелері Сенат депутаттарының екі мандаты бойынша бөлек айқындалды, әр мандат бойынша дауыстар бөлек есептелді. Егер Кандидат дауыс берудің бірінші кезеңінде дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың жалпы санының 50 пайыздан астамын жинаған болса, сайланған болып саналды. Егер бірінші турда ешкім 50 пайыздан астам дауыс жинамаса, онда ең көп дауыс жинаған екі үміткерге қайта дауыс беру тағайындалды: дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың жалпы санының кемінде 40 пайызы дауыс берген адам жеңімпаз болды.

Дауыс берудің қорытындылары нәтижесінде екі кандидат Сенат депутаттары болды: төрт жылдық мерзімдегі бірінші шақырылған Сенат депутаты депутат болды, ол сайлаушы депутаттардың ең көп дауысын жинады; басқа депутат бірінші шақырылған Сенаттың депутаты болды, бірақ екі жылдық мерзімге. Егер екі депутатқа берілген дауыстардың саны бірдей болып шықса, олардың әрқайсысының өкілеттік мерзімі жеребе арқылы шешілді. Осылайша, 1995 жылғы 5 желтоқсанда өткен сайлау және 1996 жылғы 31 қаңтарда өткен қайта сайлау (Көкшетау және Семей облыстары бойынша) нәтижелері бойынша Парламент Сенатына 40 депутат сайланды; 1996 жылғы 24 қаңтардағы ҚР Президентінің Жарлығы негізінде 7 адам сенатор болды.

Келесі сайланған Сенат депутаттарын сайлау Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясының 51-бабының 2-тармағында айқындалады, онда «Сенат депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады» және «Сенат сайланатын депутаттарының жартысы әр үш жыл сайын қайта сайланады»деп жазылған.

ҚР Конституциясының 50-бабының 5-тармағы Сенаттың сайланған депутаттарының өкілеттік мерзімдерін алты жылда белгілейді, ал Конституцияның 51-бабының 2-тармағында сайланған Сенат депутаттарының жартысы үш жылда бір рет қайта сайлануы тиіс деп көзделеді. 50-баптың 5-тармағы бойынша алты жылдық мерзімге қатысты бұл норма екінші және одан кейінгі шақырылымдардың Сенат депутаттарына қолданылатынын атап өткен жөн. 2-тармаққа сәйкес. Конституцияның 51-бабында 1997 жылғы қазанда сайланған Парламент Сенаты депутаттарының жартысын қайта сайлау олардың екінші сайланған Парламент құрамында үш жылдық өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейін екі ай бұрын өтуі тиіс. ҚР Конституциясының 95 – бабының 1-тармағы «бірінші шақырылған Сенат депутаттарының жартысы төрт жыл мерзімге, депутаттардың екінші жартысы Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен екі жыл мерзімге сайланады» деген ереже түрінде Парламент Сенатының сайланған депутаттарының тек бірінші шақырылған өкілеттік мерзімін белгілейді. Мұнда келтірілген пайымдаулар 1999 жылғы 25 қарашада Парламент Сенатының Төрағасы Конституциялық Кеңеске бірқатар ресми түсіндірме беру туралы сұрау салуға байланысты қабылданған «Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 5-тармағын, 51-бабының 2-тармағын, 95-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы» 1999 жылғы 29 қарашадағы № 24/2 ҚР ПКС-нан туындайды Конституция баптарының, оның ішінде Конституцияның 95-бабының 1-тармағы.

Көріп отырғаныңыздай, ел Парламентінің Сенаты үш жылда бір рет жартысына жаңартылып отырады. Мұндай ротация бір жағынан Сенат депутаттары қызметінің сабақтастығын қамтамасыз етуге, екінші жағынан жаңа бастамалар, идеялар, жобалар әкеле алатын жаңа күштерді, жаңа депутаттарды тартуға мүмкіндік береді. Мұндай жаңарту Сенаттың әрқашан жаңа уақыт сынақтарына қарсы тұруға және оларға барабар жауап беруге дайын болуына ықпал етеді.

Қазіргі уақытта Парламент Сенатында 47 депутат (32 сайланатын сенатор және 15 Республика Президенті тағайындайтын) отырады.

95.2. Бірінші сайланған Республика Парламенті Мәжілісінің депутаттары жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде бір мандатты сайлау округтерінде жасырын дауыс беру арқылы сайланғанын атап өткен жөн. ҚР Президентінің 1995 жылғы 2 қазандағы Жарлығымен мәжіліске алғашқы сайлау 1995 жылғы 9 желтоқсанға тағайындалды. Бұл сайлауда 67 депутат сайланды. Мәжілістің екінші шақырылымы 1999 жылғы 10 қазанда мажоритарлық (бір мандатты округтер бойынша 67 депутаттық орын және пропорционалды жүйелер: партиялық тізімдер бойынша сайланатын депутаттар үшін 10 депутаттық орын бөлінді) негізінде сайланды. Осылайша, екінші шақырылымдағы Мәжілісте 77 депутат отыра бастады. Олар 67 бір мандатты округ бойынша ресми тіркелген 547 кандидаттың, саяси партиялардан («Отан» партиясы, Қазақстан Коммунистік партиясы, Қазақстанның аграрлық партиясы, Қазақстанның Азаматтық партиясы, басқа партиялар) 113 кандидаттың арасынан сайланды, 354 – өзін – өзі ұсынған. Бір мандатты сайлау округтері бойынша сайланғандар дауыс беруге қатысқан азаматтардың жалпы санынан сайлаушылардың 50 пайыздан астамын жинаған кандидат болып саналды.

Саяси партиялардың тиісті тізімдеріне енгізілген Парламент Мәжілісінің депутаттығына кандидаттар елдің бірыңғай жалпыұлттық сайлау округі бойынша сайлауға түсті. Облыстық сайлау комиссияларының, Астана және Алматы қалаларының сайлау комиссияларының хаттамаларында тіркелген өткен сайлаудағы дауыстарды санау нәтижелеріне сүйене отырып, ҚР ОСК тиісті партиялық тізімдерге дауыс берген ел бойынша сайлаушылар дауыстарының жалпы санын белгіледі. Партиялар бойынша қорытынды деректер келесідей болды: «Отан» республикалық саяси партиясына («Отан») 1 622 895 сайлаушы немесе дауыс беруге қатысқан азаматтардың жалпы санының 30,89 пайызы дауыс берді; Қазақстан Коммунистік партиясына 932 549 сайлаушы немесе 17,75 пайыз дауыс берді; Қазақстанның аграрлық партиясына 663 351 сайлаушы дауыс берді, немесе 12,63 пайыз; Қазақстанның Азаматтық партиясына 590 184 сайлаушының немесе 11,23 пайыздың дауысы берілді. Осы көрсеткіштердің негізінде «Отан» партиясы бойынша 4 адам, Қазақстан Коммунистік партиясы – 2 адам, Қазақстанның аграрлық партиясы – 2 адам, Қазақстан Азаматтық партиясы – 2 адам, барлығы – 10 депутат депутат болды. Қалған 6 саяси партия: Қазақстан Халық Конгресі партиясы, Қазақстан республикалық Халық партиясы, Қазақстанның Қайта өрлеу партиясы, Қазақстанның «Азамат» демократиялық партиясы, «Алаш» ұлттық партиясы, республикалық саяси Еңбек партиясы Парламент Мәжілісіне кірген жоқ, өйткені олар дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың жалпы санының жеті және одан да көп пайызын ала алмады.

Парламент Мәжілісіне сайлау қорытындыларын шығару кезіндегі жеті пайыздық тосқауыл туралы Норма «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы «Конституциялық заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»1999 жылғы 6 мамырдағы ҚР Конституциялық заңымен қабылданды. Бұл норма ҚР сайлау туралы қолданыстағы Конституциялық заңының мәтінінде 97-1 нөмірлі қосымша бап түрінде тұжырымдалған.

2007 жылдан бастап Парламент Мәжілісінің депутаттық корпусы пропорционалды сайлау жүйесі негізінде құрылады, оның мәні 98 депутаттық орынды толтыру үшін партиялық тізімдер бойынша елдің барлық сайлаушыларының дауыс беруінен тұрады; 9 депутаттық орынды Қазақстан Халқы Ассамблеясындағы дауыс беру нәтижелері бойынша депутаттар алады. Саяси партиялар мен Ассамблея өкілдері 2007, 2012, 2016 жылдардағы сайлау науқандары кезінде Парламент мәжілісінде 107 депутаттық орынға үміткер болды. 2012 және 2016 жылдардағы сайлау науқандары Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттық корпусында көппартиялылыққа әкелді.

ҚР Конституциясының 95-бабына тағы бір түсініктеме

Қазақстан Республикасы Конституциясының 95-бабында бірінші шақырылған Сенат депутаттарын сайлауға және партиялық тізімдер негізінде Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау туралы Конституцияның ережелерін қолдануға қатысты өтпелі ережелер қамтылған.

95 – баптың 1-тармағына сәйкес бірінші сайланған Сенат депутаттары әртүрлі мерзімдерде сайланады: олардың жартысы төрт жыл мерзімге, ал екінші жартысы екі жыл мерзімге сайланады. Өкілеттік мерзімдерін мұндай бөлу Сенат жұмысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге және оның құрамын біртіндеп жаңартуға бағытталған. Сенат депутаттарын сайлау тәртібі Конституциялық заңмен айқындалады.

95-баптың екінші тармағы Конституцияның Парламент Мәжілісінің депутаттарын партиялық тізімдер негізінде сайлау туралы ережелері екінші сайланған Парламент Мәжілісінің депутаттарын сайлаудан қолданыла бастағанын көрсетеді. Бұл осы ережелер күшіне енген сәттен бастап Мәжіліс депутаттарын сайлау процесі көппартиялық жүйенің дамуына және елдегі демократиялық қағидаттардың нығаюына ықпал ететін партиялық тізімдерге негізделетінін білдіреді.