Қазақстан Республикасы Конституциясының 98-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

1. Конституцияда көзделген сот төрелігі мен тергеу органдары тиісті заңдарда көзделген тәртіп пен мерзімде құрылады. Олар құрылғанға дейін жұмыс істеп тұрған сот төрелігі мен тергеу органдары өз өкілеттіктерін сақтайды.

2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының және Жоғары Төрелік Сотының, жергілікті соттардың судьялары Конституцияда көзделген соттар құрылғанға дейін өз өкілеттіктерін сақтайды. Судьялардың бос орындары Конституцияда белгіленген тәртіппен толықтырылады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 98-бабына түсініктеме

98.1. Конституцияда көзделген сот төрелігі мен тергеу органдары тиісті заңдарда көзделген тәртіппен және мерзімдерде құрылады. Олар құрылғанға дейін қолданыстағы сот төрелігі мен тергеу органдары өз өкілеттіктерін сақтайды.

1993 жылғы бұрынғы Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасындағы сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа, Жоғарғы төрелік сотқа және заңмен құрылған төменгі соттарға тиесілі болды. Конституциялық Сот Қазақстан Республикасының Конституциясын қорғау жөніндегі сот билігінің жоғарғы органы, ал жоғарғы және Жоғары төрелік соттар — өз құзыретіндегі мәселелер бойынша сот билігінің жоғары органдары болды, бұдан басқа, олар төмен тұрған соттарға сот қадағалауын жүзеге асырды. Бұл ретте Қазақстан Республикасы соттары мен судьяларының мәртебесі конституциялық заңдармен, ал Соттардың қызметін ұйымдастыру мен тәртібі заңмен белгіленді.

1995 жылғы Конституцияның нормаларына сәйкес соттар құру үшін тиісті заңдар қабылдау және олардың құқықтық мәртебесін анықтау үшін конституциялық заң қажет болды, өйткені Республиканың Жоғарғы Соты мен жергілікті соттары заңмен құрылуы керек, ал Республиканың сот жүйесі Конституциямен және Конституциялық заңмен белгіленеді (Конституцияның 75-бабының 3 және 4-тармақтары).

Осылайша, жаңа сот жүйесіне көшуді жүзеге асыру үшін аталған заңнамалық актілер мен тиісті құқық қолдану актілері қажет болды, сондықтан қолданыстағы сот төрелігі мен тергеу органдарының өкілеттіктері біраз уақыт сақталды.

Аталған конституциялық тұжырымда тек соттар туралы ғана емес, сонымен бірге тергеу органдары туралы да айтылады, себебі 1995 жылғы Конституцияға сәйкес (2007 жылға дейін редакцияда) анықтау және тергеу органдары конституциялық мәртебеге ие болды.

2007 жылғы 21 мамырдағы Заңға сәйкес алынып тасталған Конституцияның 84-бабы, атап айтқанда: «қылмыстық істер бойынша анықтау мен алдын ала тергеуді арнайы органдар жүзеге асырады және сот пен прокуратурадан бөлінеді. Анықтау, тергеу органдарының өкілеттіктері, қызметін ұйымдастыру және тәртібі, Қазақстан Республикасындағы жедел-іздестіру қызметінің мәселелері заңмен реттеледі».

98.2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен жоғарғы Төрелік Сотының, жергілікті соттарының судьялары Конституцияда көзделген соттар құрылғанға дейін өз өкілеттіктерін сақтап қалды.

Судьялардың өкілеттіктерін сақтау Республиканың жаңартылған сот жүйесін қалыптастырудың және оның қызметінің құқықтық базасын құру қажеттілігімен байланысты болды.

Республика Конституциясы (бастапқы редакцияда) судьяларды алмастырудың мынадай тәртібін көздеді:

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасын, алқа төрағаларын және Жоғарғы Сотының судьяларын Республика Президентінің ұсынуы бойынша республиканың Жоғары Сот Кеңесінің ұсынымына негізделген Сенат сайлайды;

облыстық және оларға теңестірілген соттардың төрағаларын, алқа төрағаларын және облыстық және оларға теңестірілген соттардың судьяларын республиканың Жоғары Сот Кеңесінің ұсынымы бойынша республика Президенті қызметке тағайындайды;

республиканың басқа соттарының төрағалары мен судьяларын Әділет біліктілік алқасының ұсынымына негізделген Әділет Министрінің ұсынуы бойынша республика Президенті қызметке тағайындайды (82-баптың 1, 2, 3-тармақтары).

2007 жылғы конституциялық реформаның нәтижесінде Сенаттың қарауынан Жоғарғы Сот алқаларының төрағаларын Сайлау1 алынып тасталды және Республиканың жергілікті және басқа соттарының төрағалары мен судьяларын Жоғары Сот Кеңесінің ұсынысы бойынша Президент етіп тағайындаудың бірыңғай тәртібі белгіленді.

Бастапқыда 1996 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енген «Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы» 1995 жылғы 20 желтоқсандағы Конституциялық заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығы қолданылды. Ол Республиканың Жоғарғы Соты мен жергілікті соттары (облыстық және оларға теңестірілген соттар (Алматы қалалық соты, Қазақстан Республикасы Әскерлерінің әскери соты), аудандық (қалалық), әскери соттар) құрамында кемелер жүйесін құруды көздеді. Бұдан басқа, аудандық (қалалық) сот мәртебесі бар шаруашылық, салық, отбасылық, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі, әкімшілік және басқа да мамандандырылған соттар құрылуы мүмкін.

Соттардың тұрақты судьялардан құрылуына байланысты республиканың барлық соттарының конституциялық заң күші бар жоғарыда аталған Жарлық күшіне енгенге дейін сайланған және тағайындалған судьялары Әділет министрі белгілеген мерзімде әділет Министрі мен Жоғарғы Сот Төрағасының бірлескен шешімімен құрылатын комиссиялармен аттестатталуға тиіс болды. Бір мезгілде жаңа процестік кодекстер қабылданғанға дейін процестік заңнаманың қолданысын сақтау қажет деп танылды.

Президенттің 1995 жылғы 19 қазандағы Заң күші бар Жарлығына сәйкес «Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы», «Қазақстан Республикасындағы конституциялық сот ісін жүргізу туралы» заңдардың, сондай-ақ басқа да нормативтік құқықтық актілердің күші жойылды деп танылды.

Сонымен қатар, сот жүйесі туралы Конституциялық заң мен жаңа іс жүргізу заңнамасы қабылданғанға дейін Президенттің «Қазақстан Республикасының Соттары туралы» 1995 жылғы 20 қазандағы және «Қазақстан Республикасының төмен тұрған соттарын қалыптастыру тәртібі туралы»1995 жылғы 17 наурыздағы Заң күші бар Жарлықтары қолданысын жалғастырды.

___________________

1 Жоғарғы Соттың сот алқаларының төрағаларын, сондай-ақ жергілікті және басқа да соттардың сот алқаларының төрағаларын Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы және Жоғарғы Соттың жалпы отырысының шешімі негізінде Жоғары Сот Кеңесінің ұсынымы бойынша республика Президенті бес жыл мерзімге тағайындайды. Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық Заңының 31-бабының 3-тармағын қараңыз (2008 жылғы 17 қарашадағы редакцияда).

ҚР Конституциясының 98-бабына тағы бір түсініктеме

Қазақстан Республикасы Конституциясының 98-бабы сот төрелігі органдарының құрылу процесіне және Конституцияда көзделген тергеуге, сондай-ақ қолданыстағы сот төрелігі органдарының өкілеттіктерін сақтауға және олар құрылғанға дейін тергеуге қатысты.

98-баптың бірінші тармағы Конституцияда көзделген сот төрелігі мен тергеу органдары тиісті заңдарда белгіленген тәртіппен және мерзімдерде құрылуға тиіс екенін көрсетеді. Олар құрылғанға дейін қолданыстағы сот төрелігі мен тергеу органдары өз өкілеттіктерін жүзеге асыруды жалғастыруда. Бұл жаңа конституциялық құрылымға көшу кезеңінде сот төрелігі мен тергеу жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.

98-баптың екінші тармағында Конституцияда көзделген соттар құрылғанға дейін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Жоғарғы төрелік соты және жергілікті соттары судьяларының өкілеттіктерін сақтау туралы айтылады. Судьялардың бос лауазымдары Конституцияда белгіленген тәртіппен ауыстырылады. Бұл тармақ сот билігінің үздіксіздігі қағидатын және Конституцияда белгіленген жаңа органдарға көшу процесінде сот жүйесінің тұрақтылығын сақтауды көрсетеді.

Жалпы алғанда, 98-бап ескі сот жүйесінен Конституцияда көзделген жаңа жүйеге тегіс көшуді және Қазақстан Республикасындағы сот билігінің тұрақтылығы мен үздіксіздігін қолдауды қамтамасыз етеді.