Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

1. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.

2. Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына түсініктеме

1.1. Қазақстан егеменді мемлекеті, оның басқару нысаны Республика болып табылады. Басқарудың республикалық формасы мемлекеттік билікті қоғамда демократиялық жолмен халық сайлаған жоғары және жергілікті өкілді және атқарушы органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары жүзеге асыратындығымен сипатталады.

Конституцияның «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді»деген ережесіне ерекше назар аударған жөн. Бұл конституциялық ереже бізді мемлекеттің ұзақ мерзімді дамуына бағыттайды, сондықтан ол ұзақ эволюциялық даму жолынан өтуі керек.

Қазақстанда демократиялық, құқықтық мемлекетті қалыптастыру процесі конституциялық ережелердің шынайылығын, заң мен сот алдында барлығының теңдігін, мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігін қамтамасыз ететін әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық және өзге де кепілдіктер жүйесін құруды көздейді. Қазіргі демократиялық құқықтық мемлекет әртүрлі қоғамдық ұйымдар, Саяси партиялар өзара әрекеттесетін және ешқандай идеологияны ресми мемлекеттік идеология ретінде орнатуға болмайтын азаматтық қоғамның дамуын болжайды. Құқықтық демократиялық мемлекеттегі саяси өмір идеологиялық, саяси әртүрлілік (плюрализм), көппартиялылық негізінде құрылады. Сондықтан, демократиялық құқықтық мемлекетті дәйекті нығайту жолдарының бірі, осы жұмыстың бағыттарының бірі-адам мен мемлекет арасындағы маңызды буын ретінде әрекет ететін азаматтық қоғамды дамыту.

Демократиялық құқықтық мемлекетті одан әрі жаңғыртудың ажырамас алғышарты халықтың жоғары жалпы мәдениеті болып саналуы керек. Өз кезегінде ол білім беру мен тәрбиелеудің, әлеуметтік-тұрмыстық және медициналық қамтамасыз етудің дамыған жүйесін, ғылым мен өнердің, көркем шығармашылықтың еркін дамуын, адамдарды өзара құрметтеуді, зиялылықты, парасаттылықты, мейірімділікті, адалдықты, жеке тұлғаны, ең алдымен оның рухани әлемін жан-жақты дамыту мүмкіндігін болжайды. Мәдениеттің жандануы мен дамуы — өркениетті қоғамның өзегі — демократиялық құқықтық мемлекеттің қалыптасуының негізі.

Елбасының 2017 жылғы 12 сәуірде халыққа Үндеген «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында баяндалған іргелі идеялары және әрбір қазақстандықтың және тұтастай қоғамның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі шарты ретінде қоғамдық сананы жаңғырту жөніндегі шаралар осыған арналған.

Осылайша, біз Қазақстанда құрып жатқан құқықтық мемлекет деп адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мақсатында құқық шеңберінде әрекет ететін және дамитын жария билікті ұйымдастырудың осындай нысанын түсіну керек. Құқықтық мемлекет мемлекеттік билікті құқықпен шектеуді көздейді. Құқықтық мемлекеттегі мемлекет пен құқықтың арақатынасы туралы мәселені шешкен кезде басымдық құқыққа жатады.

Демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттілікті қалыптастырудың маңызды факторы ел экономикасының дамуының жоғары деңгейі және халықтың материалдық қамтамасыз етілуі болып табылады. Кедей елде адамдардың әлеуметтік қорғалуы жеткіліксіз болса, демократиялық, құқықтық мемлекет құру мүмкін емес. Сондықтан ҚР Конституциясына сәйкес әлеуметтік мемлекет құрудың маңызды шарты ретінде азаматтардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын іске асыруға көбірек көңіл бөлінуде. Сонымен қатар, халықтың қолайлы материалдық байлығы және адамдардың қалыпты әлеуметтік-тұрмыстық жағдайлары халықтың жалпы мәдениетін дамытуға және азаматтық қоғам құру мен демократиялық, құқықтық мемлекет қалыптастыру тәсілдеріне қызмет етеді.

Қазақстан Республикасы Дін мемлекеттен бөлінген, конфессияаралық татулық пен келісім орнаған зайырлы мемлекет болып табылады. Конституцияға сәйкес Қазақстанның барлық азаматтары ар-ождан бостандығына, яғни діни діндер мен діни культтерді жіберуге, сондай-ақ ешқандай дінді ұстанбауға, яғни атеист болуға құқылы. Қазақстанда ар-ождан бостандығы құқығы алқалы түрде де, жеке де жүзеге асырылуы мүмкін. Ұжымдық қолданудағы діни сенім бостандығы діни бірлестіктер мен ұйымдардың болуын болжайды. Мемлекет діни қауымдастықтардың ішкі істеріне араласпауы керек. Ол ар-ождан бостандығы принципін, толеранттылық пен төзімділік дәстүрін қасиетті ұстануы керек.

2011 жылы қабылданған дін саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыратын және деструктивті көріністердің тәуекелдерін төмендететін Діни қызмет туралы ҚР Заңы уақытпен сынақтан сәтті өтті. Бұл Қазақстан халқының рухани өмірін дамытудағы, діни бірлестіктердің қызметін реттеудегі, олардың мемлекетпен өзара іс-қимылын нығайтудағы маңызды қадам болды.

Қазақстан Республикасында адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең жоғары құндылықтар болып танылады. Бұл дегеніміз, мемлекет мемлекеттің Негізгі Заңында адамның, азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жариялап қана қоймай, сонымен бірге барлық қажетті экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени жағдайларды жасай отырып, оларды қамтамасыз етуге кепілдік береді. Бұдан басқа, мемлекет адамның, азаматтың құқықтары мен бостандықтарын осы құқықтардың кез келген бұзылуынан іске асыруды қамтамасыз етудің кең арнайы құқықтық базасын құрды.

1.2. 1-баптың осы тармағында Республиканың тұтастай егеменді мемлекет ретіндегі және оның органдары мен мемлекеттік қызметшілері, қоғам институттары, әсіресе, қызметінің негізгі қағидаттары конституциялық тұрғыдан бекітілген. Қазақстандық қоғамның құрылымы әр түрлі әлеуметтік топтардан, этникалық және конфессиялық топтардан тұрады, олардың мүдделері, көзқарастары, идеялары мен сенімдері бір-бірінен ерекшеленеді. Жүргізіліп жатқан мемлекеттік саясатта бұл мән-жайларды ескермеу Әлеуметтік және саяси тұрақтылықты бұзуға қабілетті белгілі бір қақтығыстарға, қақтығыстарға әкелуі мүмкін. Қоғамдағы осындай жағымсыз құбылыстарды болдырмау үшін мемлекет пен қоғамның барлық институттары қызметінің негізгі қағидаттары болып табылатын Қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты нығайту қажет.

Республиканың негізгі қағидаттарымен — Қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықпен тағы бір маңызды қағидат байланысты. Бұл-қазақстандық патриотизм. Барлық азаматтарда қазақстандық патриотизм олардың ұлттық, әлеуметтік және басқа да айырмашылықтарына қарамастан, қоғамдық және мемлекеттік өмірдің барлық салаларындағы барлық мүдделер үшін ортақ ұғыну және іске асыру негізінде қалыптасады.

Мемлекет пен оның органдарының қызметі демократиялық әдістермен мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелерін шешу принципіне негізделген. Халықтың барлық топтарының мүдделерін қозғайтын бұл маңызды мәселелер Конституцияға сәйкес референдумда жалпыхалықтық дауыс беру жолымен немесе республиканың жоғары өкілді органы ретінде Парламентте шешіледі.

ҚР Конституциясының 1-бабына тағы бір түсініктеме

ҚР Конституциясының 1-бабы мемлекет пен оның құндылықтарының негізгі сипаттамаларын айқындайтын Қазақстан Конституциясының іргелі бабы болып табылады. Мақаланың әр тармағын толығырақ қарастырайық.

Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде айқындайды. Бұл саяси құрылымның негізі адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге, биліктің бөлінуіне және құқықтық қорғаудың кепілдігіне негізделген демократия екенін білдіреді. Зайырлылық мемлекеттің діни ұйымдардан тәуелсіздігін және мемлекеттік діннің жоқтығын көрсетеді. Мемлекеттің әлеуметтік сипаты азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты мен қорғалуын қамтамасыз етуге деген ұмтылысты білдіреді.

Баптың екінші тармағында Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі қағидаттары келтірілген:

  • Қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық: қоғамның үйлесімді дамуына, әлеуметтік қақтығыстардың алдын алуға және тұрақтылықты қамтамасыз етуге жағдай жасауға ұмтылу.
  • Бүкіл халықтың игілігі үшін экономикалық даму: экономикалық өсу азаматтардың өмірін жақсартуға және тауарларды әділ бөлуге бағытталуы керек.
  • Қазақстандық патриотизм: еліміздің тарихына, мәдениеті мен дәстүрлеріне құрмет көрсетуге тәрбиелеу, ұлттық бірлік пен ынтымақтастық сезімін қалыптастыру.
  • Демократиялық әдістермен мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелерін шешу: дауыс беруді, референдумдарды және парламенттік рәсімдерді елдің игілігі үшін негізгі шешімдер қабылдау үшін пайдалану.

Жалпы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы демократияға, құқықтық мемлекетке, әлеуметтік әділеттілікке, экономикалық дамуға және ұлттық бірлікке шақыра отырып, мемлекеттің негізгі қағидаттары мен құндылықтарына баса назар аударады. Бұл баптың маңыздылығы мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық салалары, заң шығарушы, атқарушы және сот билігі, сондай-ақ елдің барлық азаматтары үшін негізгі бағдарларды анықтау болып табылады. Ол Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымы мен саясаты құрылатын негізгі іргетасты білдіреді және барлық кейінгі заңдар мен саяси шешімдерді әзірлеу мен іске асырудың бастапқы нүктесі болып табылады.