Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен (орыс тілі және оның мәртебесі туралы).
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі.
2. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.
3. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабына түсініктеме орыс тілі туралы
ҚР Конституциясының 7-бабы Мемлекеттік тілдің, орыс тілінің және Қазақстан халқының басқа да тілдерінің мәртебесін белгілейді. Конституцияның осы бабының ережелеріне сәйкес ҚР Тіл туралы заңнамасы қалыптасады және дамиды. ҚР Конституциясының 7-бабының негізінде және оған сәйкес ҚР Парламенті 1997 жылғы 11 шілдеде «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Заң қабылдады. Заң Қазақстан халқының тілдерін қолданудың құқықтық негіздерін белгіледі, оларды зерделеу және дамыту мақсатында жағдай жасау, Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген барлық тілдерге бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз ету үшін мемлекеттің міндеттерін айқындады. Аталған заңға кейіннен мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті органдарының Қазақстан халқының мемлекеттік және басқа да тілдерін дамыту және енгізу жөніндегі қызметін жетілдіруге бағытталған өзгерістер енгізілді.
7.1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл-қазақ тілі. Мемлекеттік тілдің мәртебесі оның заңнама, Мемлекеттік басқару, сот ісін жүргізу, іс жүргізу тілі екенін білдіреді. Бұл рөлде қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық салаларында, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында әрекет етеді. Қазақстан Республикасының кез келген ұлтының әрбір азаматының борышы Қазақстан халқын шоғырландырудың маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру болып табылады.
ҚР Конституциялық Кеңесінің пікірінше, » мемлекеттік тілдің жоғары саяси-құқықтық мәртебесі Конституцияның бекітілуімен және оның жария-құқықтық салада жұмыс істеуінің ерекшелігін не басымдылығын заңдармен белгілеу мүмкіндігімен расталады: Республика Президенті мен Парламент Палаталары төрағаларының мемлекеттік тілді міндетті түрде еркін меңгеруі; мемлекеттік рәміздерде тек қазақ тілін қолдануы; мемлекеттік органдардың қазақ тіліндегі атауы мөрлерде және мөртабандарда, мемлекеттің егемендігін айқындайтын мемлекеттік белгілерде (шекаралық бағаналарда, кедендік атрибуттарда және т. б.); мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтық актілері мен өзге де ресми құжаттарының мәтіндерін қағаз және өзге де жеткізгіштерде орналастыру кезінде қазақ тілінің басымдығы; мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ресми тұлғаларының көпшілік алдында сөйлеген сөздерінде мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ресми бланкілері мен басылымдарында; ұлттық валютада және өзге де мемлекеттік бағалы қағаздарда; Республика азаматының жеке басын куәландыратын құжаттарда, мемлекет атынан берілетін өзге де құжаттарда, сондай-ақ мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне байланысты басқа да салаларда»1.
Жауапты тіл саясаты қазақ ұлтының басты шоғырландырушы факторларының бірі болып табылады. Мемлекеттік тілге қатысты «Қазақстан-2050» Стратегиясында оның қазақстандық қоғамның рухани өзегі екендігі айтылған. Осыған байланысты Мемлекет басшысы: «біздің міндетіміз-оны барлық салада белсенді қолдана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға қазіргі заманғы тілді мұра етіп қалдыруымыз керек, онда біздің ата-бабаларымыздың көптеген ұрпақтарының тәжірибесіне біздің Елеулі ізіміз үйлесімді түрде қосылады. Бұл өзін-өзі құрметтейтін әрбір адам өз бетінше шешуі керек міндет». Қазақ тілі Қазақстан халқының шоғырландырушы факторына айналуы тиіс, бұл ретте тіл саясаты қазақстандықтар сөйлейтін бірде-бір басқа тілге нұқсан келтірмейді. 2025 жылға қарай қазақ тілі өмірдің барлық салаларында үстем тілге, барлық жерде қарым-қатынас тіліне айналуы тиіс. Қазіргі уақытта қазақ тілімен қатар орыс және ағылшын тілдерін белсенді меңгеру үшін жағдай жасау бойынша белсенді шаралар жүргізілуде.
Ел Президенті-Елбасы Н. Ә. Назарбаев 2017 жылғы 12 сәуірде «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» қазақстандық қоғамды одан әрі дамытудың негізгі бағдарламасында жаңарудың екі маңызды процесі – саяси реформа және экономиканы жаңғыртумен қатар, еліміздің адами ресурстарын дамытудың одан әрі парадигмасына – үштілділік бағдарламасына, шет тілдерін оқытуға ерекше назар аударды, біздің бәсекеге қабілеттілігіміздің құрамдас бөлігі ретінде. Мемлекеттік тілді одан әрі дамыту және қазіргі заманғы коммуникациялық талаптарға бейімделу мақсатында Президент қазақ тілін латын әліпбиіне кезең-кезеңімен көшіру үшін жұмысты бастауды ұсынды. Мұның бәрі қазақ тілінің мағынасы уақыт өте келе оны қолданудың барлық салаларында нығайып, жетілдірілетінін көрсетеді.
Тіл туралы заңнамада барлық мемлекеттік органдардың мемлекеттік тілді дамыту және енгізу жөніндегі міндеттері белгіленген. Парламент, Үкімет, сот, құқық қорғау органдары, жергілікті атқарушы органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз қызметін мемлекеттік тілде жүзеге асыруға міндетті.
Қазақстан Халықаралық ынтымақтастық, халықаралық шарттар жасасу процесінде шетелдегі қазақ диаспорасына қазақ тілін үйренуге жан-жақты жәрдем көрсетеді.
____________________
2007 жылғы 23 ақпандағы № 3 ҚР ҚДП 1.
Парламент 2004 жылғы 18 наурызда қабылдаған және 2004 жылғы 25 наурызда ҚР Президентіне қол қоюға ұсынылған «бұқаралық ақпарат құралдары туралы» ҚР Заңының Конституцияға сәйкестігін қарау барысында Конституциялық Кеңес «бұқаралық ақпарат құралының мемлекеттік тілдегі телевизиялық және радиохабарларының апта сайынғы көлемі уақыт бойынша заңмен белгіленбеуі тиіс» деп атап өтті басқа тілдердегі хабарлардың жиынтық көлемінен кем болу, сондай-ақ хабар таратудың тәуліктік торында мемлекеттік тілдегі хабарлардың біркелкі бөлінуі туралы басқа тілдердің мәртебесіне нұқсан келтірмейді, себебі Негізгі Заңның 7-бабында бекітілген Жалпы ережелер мен қағидаттарды іске асыруға бағытталған»1.
Осылайша, Конституциялық Кеңес бұқаралық ақпарат құралдарының қызметінде мемлекеттік тілдің қолданылуының басымдығын мойындады.
7.2. «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында қазақ тілімен тең дәрежеде орыс тілі ресми түрде қолданылады» деген конституциялық ереже біржақты түсініледі: мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында қазақ және орыс тілдері қандай да бір мән-жайларға қарамастан бірдей дәрежеде қолданылады. Республика азаматтарының іс жүргізу жүргізілетін тілге қарамастан, мемлекеттік органдарға және жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жүгінуге және олардан бірдей дәрежеде қазақ немесе орыс тілдерінде ақпарат алуға құқығы бар. Теңдік қазақ және орыс тілдеріндегі нормативтік құқықтық актілер мәтіндерінің тең құқықтық маңыздылығын білдіреді (ҚР ПКС 1997 жылғы 8 мамырдағы № 10/2). Заң жобаларын ҚР Парламенті әзірлейді, талқылайды және қабылдайды және қазақ және орыс тілдерінде шығарады. Тармаққа сәйкес. Парламент Мәжілісі Регламентінің 26-сы заң жобасы қағаз және электрондық жеткізгіштерде Мәжіліске қажетті қосымшалармен (заң жобасы бойынша материалдармен) қазақ және орыс тілдерінде енгізіледі. Осы материалдар пакеті заң жобаларының қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің сәйкестігі мәніне алдын ала тексеру нәтижелері бойынша қорытындыны міндетті түрде қамтиды. Сәйкес п. Үкімет регламентінің 31-тармағы, мемлекеттік органдар мемлекеттік тілдегі қаулылардың жобаларын дайындау сапасына, мемлекеттік және орыс тілдерінің ережелерін сақтауға, мемлекеттік және орыс тілдеріндегі мәтіндердің түпнұсқалығына жауапты болады. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адвокатура мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңын конституциялық емес деп танудың негіздерінің бірі қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндердің бірегейлігі болды.
____________________
2004 жылғы 21 сәуірдегі № 4 ҚР МКҚ 1.
Конституциялық Кеңес қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндердің сәйкес келмеуі құқықтық норманың тұжырымдамалық мазмұнын бұрмалайтынын және оны біржақты түсінуге мүмкіндік бермейтінін және осыған байланысты Негізгі Заңның 7-бабының 2-тармағына сүйене отырып, мұндай норма Конституцияға сәйкес емес деп танылуы Мүмкін1.
Осыған ұқсас тағдыр бірнеше басқа заңдарға тап болды. Нормативтік құқықтық актілердің қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің толық сәйкестігі қажеттілігі туралы талапты орындамау конституциялық заңдылықты өрескел бұзу, нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану үшін негіз болып табылады.
ҚР Конституциясының 7-бабының 2-тармағында қолданылған «мемлекеттік ұйымдар» ұғымы барлық мемлекеттік органдар мен ұйымдарды қамтиды. Мемлекеттік және орыс тілдерінде мемлекеттік органдар мен ұйымдарда іс жүргізу жүргізіледі. Мемлекеттік органдар, ұйымдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары азаматтармен қазақ, орыс тілдерінде, ал қажет болған жағдайда азаматтардың өтініш тілдерінде сөйлесуге тиіс. Орыс тілін қолдану мемлекеттік тілмен қатар қылмыстық, азаматтық сот ісін жүргізуде, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерде, ҚР Қарулы Күштерінде, әскери және әскерилендірілген құралымдардың барлық түрлерінде ресми түрде қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының конституциялық-құқықтық негіздерін әділ, демократиялық және дамыған деп сипаттай отырып, мемлекет адамдардың күнделікті өзара қарым-қатынастарында Қазақстан халқының тілдерін пайдалану саласына араласпайтынын, ондағы адамның жеке құқықтарын көріп, оларды құрметтейтінін анық көру қажет. Бұл ҚР Тілдер туралы Заңының 2-бабында біржақты бекітілген. Мемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметінде тілдерді қолдануға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар осы заңды реттеудің мәні болып табылады. «Осы Заң тұлғааралық қатынастарда және діни бірлестіктерде тілдерді қолдануды реттемейді». Осылайша, қазақстандық полиэтникалық қоғамда азаматтардың өзара қарым-қатынасының міндетті құралы ретінде мемлекеттің қандай да бір бір тілдің болуы және орнауы мүмкіндігі туралы пікірталас үшін негіз алынып тасталды.
7.3. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену және дамыту үшін жағдай жасау туралы қамқорлық жасайтыны туралы ереже ҚР Тіл туралы, білім туралы, Мәдениет туралы, БАҚ және басқа да нормативтік құқықтық актілер туралы заңнамасында нақтыланады. Мемлекет тек мемлекеттік және орыс тілдерінде ғана емес, басқа да тілдерде оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастыруға жәрдемдеседі. Уәкілетті мемлекеттік органдар тілдерді дамыту саласындағы бірыңғай мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз етеді, Қазақстан халқының тілдерін қолдану мен дамыту бағдарламаларын әзірлейді және іске асырады, орталық және жергілікті атқарушы органдарда тіл туралы заңнаманың сақталуын бақылауды жүзеге асырады.
____________________
2007 жылғы 14 ақпандағы № 2 ҚР ПКС (2011 жылғы 27 сәуірдегі № 4 ҚР ПКС күші жойылды).
ҚР азаматтарының ұлттық тегіне қарамастан, Конституцияда бекітілген ана тілін пайдалануға, сондай-ақ қарым-қатынас, тәрбие, оқыту және шығармашылық тілін еркін таңдауға құқығы бар. Қазақстан Республикасының азаматтары өздерінің конституциялық құқықтарын пайдалана отырып, оқу орындарында оқиды, газеттер, кітаптарды ана тілінде шығарады. Мемлекеттік органдар орта, жоғары білім алу үшін мемлекеттік, орыс және мүмкіндігінше басқа тілдерде материалдық, техникалық, қаржылық жағдайлар жасайды. Тілге байланысты ешкімді кемсітуге болмайды (қараңыз сондай-ақ Конституцияның 12, 14, 19, 93-баптарына түсініктеме).
Қазақстандағы тілдер туралы конституциялық ережелерді іске асыру саласындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы мәселені талдағаннан кейін Конституциялық Кеңес мынадай қорытындыға келді. «Қазіргі уақытта Республикада мемлекеттік тілдің басым мәртебесі, Қазақстан халқы тілдерінің қалыпты жұмыс істеуі үшін нормативтік-құқықтық жағдайлар жасалды, мемлекеттік ұйымдарда қазақ және орыс тілдерін қолдануды реттейтін заңнамалық база құрылды… Конституциялық Кеңес қазақ және орыс тілдерінің қолданылуы саласындағы конституциялық талаптарды бұзудың тәжірибеде кездесетін фактілерін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық шараларды қабылдау жолымен еңсеруге болады деп есептейді»1.
____________________
1 2008 жылғы 25 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы конституциялық ережелерді іске асыру саласындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы» ҚР Президентіне ҚР ҚК ақпараты.
ҚР Конституциясының 7-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабы тілдік әртүрліліктің және түрлі тілдік қоғамдастықтарды қолдаудың маңыздылығын баса көрсете отырып, елдегі тілдердің мәртебесін айқындайды.
7-баптың 1-тармағы Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл қазақ тілі болып табылатынын көрсетеді. Мемлекеттік тіл ресми коммуникацияда, заңнамада және әкімшілік процестерде шешуші рөл атқарады. Осылайша, қазақ тілі еліміздің негізгі тілі ретінде қолдау тауып, нығайып келеді.
7-баптың 2-тармағында мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады делінген. Бұл Қазақстанның орыс тілді халқының тілдік инклюзивтілікті және әртүрлі тілдік топтар үшін мемлекеттік қызметтерге қолжетімділікті қамтамасыз ете отырып, ресми жағдайларда өз тілін пайдалану мүмкіндігіне ие болуын қамтамасыз етеді.
Баптың 3-тармағы Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену және дамыту үшін жағдай жасауды қамтамасыз ететінін атап көрсетеді. Бұл мемлекет елдегі әртүрлі этникалық топтар қолданатын тілдерді үйренуге және сақтауға мүмкіндік бере отырып, әртүрлі тілдер мен мәдениеттерді қолдауға күш салатынын білдіреді.
Жалпы, Қазақстан Конституциясының 7-бабы тілдік әртүрліліктің және елдегі барлық тілдік қауымдастықтарды қолдаудың маңыздылығын атап көрсетеді. Бұл инклюзивті қоғам құруға көмектеседі, онда әр адам өзінің ана тілін еркін қолдана алады және тілдік тегіне қарамастан мемлекеттік қызметтер мен ресурстарға қол жеткізе алады.