Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға.
2. Республиканың Президенті – халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.
3. Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабына түсініктеме
40.1. Конституцияның 40-бабының іргелі мәні-ол Қазақстан Республикасында президент институты болып табылатын аса маңызды мемлекеттік институттың саяси-құқықтық мәртебесін айқындайды. Өйткені, Қазақстан, Конституцияның 2-бабының 1-тармағына сәйкес, президенттік басқару нысаны бар мемлекет. Бұл біздің еліміздегі жоғарғы билік Мемлекет басшысы, оның жоғары лауазымды тұлғасы болып табылатын жалпыхалықтық сайланған президентке тиесілі екенін білдіреді.
Конституцияның 40-бабында бекітілген Республика Президенті лауазымының ең жоғары мәртебесі мен мақсаты Конституцияның, «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» ҚР Конституциялық заңының және басқа да заңнамалық актілердің кейінгі баптарында ашылады.
Осылайша, Конституцияның қарастырылып отырған бабында Президенттің жүйе құрушы мемлекеттік институт ретіндегі мәртебесі айқындалған.
Сондықтан бұл бап біздің Конституциямыздағы басты мақалалардың бірі болып табылады. Еліміздің Негізгі Заңының 40-бабы Қазақстанның президенттік республика ретіндегі мемлекеттік құрылымы үшін айқындаушы болып табылады деп толық негізде есептеуге болады.
Конституцияның 40-бабында көзделген Қазақстан Республикасы Президентінің ең жоғары саяси-құқықтық мәртебесін нақты нақты-Тарихи іске асыру және іске асыру, ең алдымен, Қазақстанның Тұңғыш Президентінің тарихи тұлғасының ауқымымен айқындалады.
Осы конституциялық нормада қалыптасқан орасан зор әлеуетті Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев – Қазақстан мемлекетін құрылған күннен бастап құрған және басқаратын әлемдік ауқымдағы тұлға тамаша іске асырды.
Біздің Тұңғыш Президентіміз мемлекеттіліктің негізін қалаушы, еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігі жағдайындағы Қазақстанның жетістіктері мен жетістіктерінің шабыттандырушысы және ұйымдастырушысы болып табылады.
1991 жылдың 1 желтоқсанында дауыс беруге қатысқан азаматтардың жүз пайызға жуық қолдауымен алғашқы жалпыхалықтық президенттік сайлауда Н.Ә. Назарбаев Егемен Қазақстанның Президенті болып сайланды. Осылайша, халық алғаш рет осындай тарихи шешім қабылдап, өз тағдыры мен ел болашағын Қазақстан ұлтының көшбасшысына сеніп тапсырды.
Біздің Тұңғыш Президентіміз – Елбасы өзінің тарихи миссиясы мен конституциялық артықшылықтарының арқасында елдің бірлігі мен ілгерілеуін, Конституцияны, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етеді, Қазақстандық конституционализмнің авторы және қазақстандық патриотизмнің идеологы, азаматтық, ұлтаралық және конфессияаралық келісімнің кепілі болып табылады.
Елбасының осы тарихи миссиясын негізге ала отырып, республика Конституциясының 91 – бабының 2-тармағында Тәуелсіз Қазақстанның негізін қалаушы, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті-Елбасы белгілеген Республика қызметінің негізгі қағидаттары мен оның мәртебесін өзгертуге болмайтындығы бекітілген.
Айта кету керек, Конституциямен бекітілген Ел Президентінің қазіргі саяси-құқықтық мәртебесі Қазақстанда бірден қалыптасқан жоқ.
Президенттік басқару нысанын институттандыру 1990 жылдың сәуірінен басталады, ол кезде республика Президенті лауазымы алғаш рет құрылды.
ҚР Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ҚР Конституциялық заңы Президенттің мемлекет басшысы және оның атқарушы билігі ретіндегі мәртебесін айқындап берді.
Кейіннен 1993 жылғы ҚР Конституциясында Республика Президентінің Мемлекет басшысы ретіндегі екіжақты мәртебесі және атқарушы биліктің бірыңғай жүйесі көзделген.
Алайда, мемлекеттік құрылыс практикасы, елдің қарқынды даму қажеттіліктері президенттік билік институтын одан әрі нығайту мен жетілдіру қажеттілігін туғызды.
Сондықтан, 1995 жылдың тамызында қолданыстағы Конституцияның референдумында қабылдануымен президенттік институттың іргелі рөлі және оның негізгі параметрлері түпкілікті анықталды.
Нәтижесінде, Мемлекет басшысы Мемлекет басшысының функцияларын атқарушы билік басшысының функцияларымен біріктірген модельден Республика Президенті билік тармақтарынан жоғары көтеріліп, олардан, оның ішінде атқарушы билік жүйесінен алшақтайтын модельге көшу болды.
Ел Президентін атқарушы билік басшысының мәртебесінен босату стратегиялық міндеттерді шешуге, мемлекет басшысына тән функцияларды орындауға баса назар аударуға мүмкіндік берді.
2017 жылғы конституциялық реформаның қорытындысы бойынша Президенттің әлеуметтік-экономикалық реттеу саласындағы жекелеген, ең алдымен заңнамалық белгіленген өкілеттіктері Мемлекеттік басқарудың төмен тұрған деңгейлеріне берілді. Бұл ретте бұл үдеріс Президенттің мемлекет басшысы ретіндегі конституциялық мәртебесін айқындайтын өкілеттіктеріне қатысы жоқ.
Мемлекет басшысы атқарушы билікке тән шаруашылық функциялардан түпкілікті алшақтаған жағдайда Республика Президентінің қызметіндегі басымдықтар стратегиялық міндеттерге, сыртқы саясат, ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс қабілеттілігі мәселелеріне, елдегі заңдылық режимін сақтауға одан да көп шоғырлану болды.
Бұл ретте Президенттің қазіргі конституциялық мәртебесі мемлекеттік билік тармақтарына олардың ағымдағы, жедел қызметіне араласпай, қалыптасу кезеңінен бастап олардың жұмыс істеуінің барлық дерлік кезеңдерінде стратегиялық-мақсатты әсер етудің институционалдық мүмкіндіктерін қамтиды.
Осылайша, Президент мемлекет істерін басқарудың барлық маңызды тетіктеріне ие, соның ішінде атқарушы билікке шешуші ықпал ету тетіктеріне ие. Мемлекет басшысы бола отырып, жоғарғы төреші және билік тармақтары арасындағы қатынастардың үйлестірушісі функцияларын жүзеге асыруға құқылы.
Дәл осы жерде президенттік басқару нысанының қазақстандық моделінің негізгі ерекшеліктері мен ерекшеліктері тұр.
Президент мемлекеттің ең жоғары лауазымды тұлғасы екендігі туралы жарғылық конституциялық ережеге де назар аударған жөн.
Бұл жүйелік сипаттама өте маңызды және Қазақстандағы президенттік институт туралы, оның ішінде оның мемлекеттік лауазымдар иерархиясындағы және жалпы мемлекеттік басқару жүйесіндегі үстем рөлі мен орны тұрғысынан нақты түсінік береді.
Мемлекет басшысы елдің лауазымдық иерархиясында жоғары орынға ие бола отырып, төменгі лауазымды тұлғаларды басқарып қана қоймай, олардың арасындағы қатынастар жүйесін де анықтайды. Бұл ретте, әсіресе атқарушы билікке жататын өзге де лауазымды адамдар Республика Президентіне қатысты төмен тұрған және бағынысты позицияны алады. Құзіреттілікке және белгіленген рәсімдерге сәйкес ҚР Президенті оларды қызметке тағайындайды және босатады, орындалуы міндетті тапсырмалар мен нұсқаулар береді, атқарылған жұмыстар туралы есептерін тыңдайды.
Бұл ретте Мемлекет басшысының және оның жоғары лауазымды тұлғасының мәртебесі Президенттің республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар актілер – жарлықтар мен өкімдерді қабылдауға айрықша құзыретін айқындайды. Бұл ретте шешілетін мемлекеттік мәселелердің маңыздылығы бойынша жарлықтар заңнамалық актілер деңгейіне көтеріледі, ал көбінесе олардан асып түседі.
ҚР Президентінің жарлықтарымен оның құзыретіне жатқызылған өзге де мәселелермен қатар Парламенттің заңнамалық құзыретіне кірмейтін, сондай-ақ Үкіметтің және басқа да мемлекеттік органдардың заңдарда белгіленген құзыретіне жатпайтын мәселелерді құқықтық реттеу жүзеге асырылады. Бұл ретте Мемлекет басшысының заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер иерархиясындағы Жарлықтары жоғары заңдық күшке ие.
Конституцияның 40-бабының 1-тармағына сәйкес республика Президенті мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды, Қазақстанды ел ішінде және халықаралық қатынастарда білдіреді.
Бұл ҚР Президентінің билік басындағы «пирамиданың»басында тұрған мемлекет басшысы ретіндегі стратегиялық, мақсатты рөлін айқындайтын аса маңызды жарғылық өкілеттіктері.
Мемлекет басшысының жарғылық өкілеттіктерін іске асырудың нысандары мен әдістері Конституцияда, оның негізінде және оны орындау үшін қабылданған заңдарда және мемлекеттің өзге де актілерінде айқындалған.
Мәселен, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын айқындау және іске асыру мақсатында Мемлекет басшысы: Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдаумен жүгінеді (44-баптың 1-тармағы)); Республиканың Үкімет бекітетін мемлекеттік бағдарламаларын келіседі (66-баптың 1-тармағы)); Парламент Сенаты ұсынған заңға бір ай ішінде қол қояды, заңды жариялайды не заңды немесе оның жекелеген баптарын қайта талқылау және дауыс беру үшін қайтарады (44-баптың 2-тармағы) және т.б. сонымен қатар, республика президентінің заң шығару бастамасы құқығы бар.
Мемлекет басшысы бола отырып, ҚР Президенті өкілдік функцияларды да жүзеге асырады, яғни Конституцияға сәйкес, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік етеді. Бұл ретте, Президент жалпыхалықтық сайлана отырып, бүкіл Қазақстан халқын білдіреді және Президент айқындайтын мемлекет саясатында көрініс табатын оның мүдделерін білдіреді.
Сыртқы саяси қызмет сонымен қатар президенттік биліктің маңызды құзыреті болып табылады. Осы тұрғыда Мемлекет басшысы келіссөздер жүргізеді және Республиканың халықаралық шарттарына қол қояды; ратификациялық грамоталарға қол қояды; ол жанында аккредиттелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де өкілдіктерінің сенім және кері қайтарып алу грамоталарын қабылдайды (Конституцияның 44-бабының 11 – тармағы); Сыртқы істер Министрін қызметке тағайындайды және қызметтен босатады (Конституцияның 44-бабының 3-тармағы) ; Қазақстан Республикасының Төтенше және Өкілетті елшілерін, халықаралық ұйымдар жанындағы Қазақстан Республикасының тұрақты өкілдерін және т. б. тағайындайды және кері қайтарып алады.
40.2. Еліміздің конституциялық өрісіндегі Республика Президентінің ерекше мәртебесі мен үстем рөлі туралы Негізгі Заңның 40 – бабының 2-тармағы куәландырады, оған сәйкес Президент-халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының символы және КЕПІЛІ.
Президенттің халық пен билік бірлігінің символы ретіндегі конституциялық сипаттамасы Президенттің Қазақстандық қоғам мен мемлекеттегі интегративті, жүйе құраушы рөлін айғақтайды.
Қазақстанның Тұңғыш Президентінде мемлекеттіліктің басты символы ретінде және Елбасының ауқымы бойынша тарихи, орасан зор тұлғасында біздің еліміздегі бар жақсылық пен прогрессивтілік шоғырланған. Президент лауазымының ең жоғары символдық мәні Қазақстан Республикасының конституциялық қағидаттарының бірі ретінде қазақстандық патриотизмнің құрамдас бөлігі болып табылады.
Көпұлтты және көпконфессиялы Қазақстан жағдайында халық бірлігін қамтамасыз ету аса маңызды.
Қазақстан халқының азаматтық, саяси, ұлтаралық және конфессияаралық бірлігі, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігі, кез келген негіздер бойынша кемсітушілікке жол бермеу Елбасы – еліміздің Тұңғыш Президенті қызметінің басты басымдықтары болып табылады. Оның күш-жігерінің арқасында Қазақстан бүкіл әлемде қазіргі өркениет стандарттарына сәйкес келетін жоғары мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізуге бағытталған дәйекті және салмақты ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асыратын ел ретінде танылды.
1992 жылы Қазақстан халқының бірінші форумында ел Президенті Қазақстан халқы Ассамблеясын құру идеясын жария етті, ал 1995 жылы Мемлекет басшысының 1995 жылғы 1 наурыздағы Жарлығымен қоғамдық тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді нығайту мақсатында аталған Ассамблея құрылған кезде Ассамблеяның мәртебесі мен рөлі институционалдық тұрғыдан айқындалды.
Конституциялық реформа барысында 2007 жылы Мемлекет басшысының бастамасымен Қазақстан халқы Ассамблеясына алғаш рет конституциялық мәртебе берілді. Ассамблеяның ерекше рөлін ескере отырып, оны Тұңғыш Президент – Елбасы Н. Ә.Назарбаев басқарады.
Республика Президентінің ең жоғары мәртебесі мен ерекше рөлі елдегі заңдылықтың, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басты кепілі болып табылады.
Бұл Қазақстан Республикасының өзін құқықтық мемлекет ретінде бекітетіні туралы Конституциялық көзқарас жағдайында аса маңызды.
Біздің мемлекетімізде Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Өмірге, жеке бас бостандығына, жеке өмірге қол сұғылмаушылыққа, жеке отбасылық құпияға, Ар-намыс пен қадір-қасиетті қорғауға, заң мен сот алдындағы теңдікке және басқа да құқықтарға құқық Қазақстанда туғаннан бастап барлығына тиесілі, абсолютті және бөлінбейтін деп танылады, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайды.
Президент мемлекет басшысы бола отырып, Конституцияның осы ережелерін өзінің конституциялық артықшылықтарымен ғана емес, сонымен қатар Президент алдында жауапты мемлекеттік институттардың барлық мүмкіндіктері мен әлеуетімен мүлтіксіз іске асыруға кепілдік береді.
Заңдылықтың жай-күйіне айқындаушы ықпалды Республика Президенті, оның ішінде мынадай өкілеттіктер арқылы көрсетеді:
1) Мемлекет басшысының заң жобаларын қараудың басымдығын айқындауға құқығы бар заң шығару процесіне белсенді ықпал ету. Бұдан басқа, Мемлекет басшысы Парламент қабылдаған заңдарға қол қояды не заңды немесе оның жекелеген баптарын қайта талқылау және дауыс беру үшін қайтарады;
2) Конституцияның 72-бабында көзделген жағдайларда, оның ішінде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, ұлттық қауіпсіздікті, мемлекеттің егемендігі мен тұтастығын қамтамасыз ету мүддесінде қарау, күшіне енген заңның немесе өзге де құқықтық актінің Конституцияға сәйкестігін қамтамасыз ету туралы Конституциялық Кеңеске жүгінген жағдайларда;
3) облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдері актілерінің күшін жою немесе олардың толық немесе ішінара қолданылуын тоқтата тұру;
4) Бас прокурордың және өзге де құқық қорғау органдары басшыларының Қазақстан Республикасының Президентіне есеп беруі.
Елдегі заңдылықтың жай-күйі көбіне тәуелді болатын сот билігіне Мемлекет басшысы сот төрелігін жүзеге асыруға араласпай, ең алдымен оның кадрлық мәселелерін шешу арқылы әсер етеді. Сонымен қатар, Жоғарғы Сот Мемлекет басшысын сот жүйесіндегі істердің жай-күйі туралы хабардар етеді.
Елдегі тұрақтылық пен конституциялық заңдылық Конституцияға түзетулер енгізудің Конституцияда белгіленген ерекше тәртібімен де қамтамасыз етіледі, мұнда шешуші рөл Мемлекет басшысына да тиесілі.
40.3. Конституцияның 40-бабының 3-тармағына сәйкес республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісілген жұмыс істеуін және билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Бұл конституциялық норма ҚР Президентіне Конституцияны іске асыру жөніндегі Мемлекеттік қызметке, сондай-ақ мемлекеттік биліктің бүкіл жүйесіне төрелік-үйлестіруші және бақылау-түзетуші әсер етуге мүмкіндік беретін қажетті жарғылық өкілеттіктер береді.
Мемлекет басшысының үйлестіруші, төрелік рөлінің арқасында биліктің барлық тармақтары арасында, «орталық» пен «өңірлер» арасында келісілген және үйлесімді іс-қимылдар қамтамасыз етіледі, Қазақстанның үдемелі, прогрессивті, жанжалсыз дамуы үшін жағдайлар жасалады.
Осылайша, Президенттің бұл мәртебесі мен өкілеттіктері мемлекеттік биліктің бірлігі мен биліктің бөлінуі қағидатын, оның ішінде тежеу мен тепе-теңдік тетігін, мемлекеттік органдар арасындағы тиімді өзара іс-қимылды кешенді іске асыруға мүмкіндік береді, ал мемлекет Басшысы қажет болған жағдайда билік тармақтары арасындағы қатынастарда жоғарғы төреші бола алады.
Сонымен қатар, жоғарыда айтылғандай, 2017 жылы жүргізілген конституциялық реформаның нәтижесі ел Президентінің атқарушы билікке тән функцияларды жүзеге асырудан айқын алшақтауы болды. Мемлекет басшысы билік тармақтарынан бірдей қашықтықта бола отырып, билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Бұл жағдайда, ең алдымен, біз мемлекеттік органдардың саяси жауапкершілігі туралы айтып отырмыз.
Сонымен бірге, Мемлекет басшысының мұндай алыстауы Республика Президентінің елдегі істердің жай-күйіне айқындаушы ықпал ету жүйесін сақтаумен және жетілдірумен қатар жүреді.
Мемлекет басшысының билік тармақтарына қатысты мұндай ықпалының тетігі де конституциямен айқындалған.
Мәселен, мысалы, Республика Президенті Парламент Палаталарының төрағаларымен және Премьер-Министрмен консультациялардан кейін Парламентті немесе Парламент Мәжілісін тарата алады (63-бап).
Республика Президенті өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босатуға құқылы. Бұл ретте Премьер-министр қызметінен босату бүкіл Үкіметтің өкілеттігін тоқтатуды білдіреді (70-баптың 7-тармағы).
Мемлекет басшысы Премьер-Министрмен және Парламент Палаталарының Төрағаларымен консультациялардан кейін жергілікті өкілді органдар – мәслихаттардың өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтата алады (86-баптың 5-тармағы), сондай-ақ өз қалауы бойынша әкімдерді лауазымдардан босата алады (87-баптың 4-тармағы).
Яғни, республика Президентінің билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ету жөніндегі өкілеттіктері мемлекеттің біртұтас ұйымы мен Қазақстан болып табылатын президенттік республика жағдайында басқарудың барлық деңгейлеріне және мемлекеттік биліктің барлық тармақтарына қолданылады.
Сонымен қатар, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату құқығын саяси жауапкершілікті қамтамасыз ету тетігі ретінде ел Президенті өте сирек жүгінетін ерекше артықшылық ретінде қарастыруға болады. Мемлекеттік құрылыс практикасы дәл осыны айғақтайды, бұл тұтастай алғанда қазақстандық мемлекеттік-билік тетігінің тұрақтылығы мен орнықтылығының көрсеткіші болып табылады.
Бұдан басқа, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ететін тетіктердің бірі Мемлекет басшысына Есеп беретін прокуратура органдарының қадағалау функциялары болып табылады.
Осылайша, Мемлекет басшысы Конституцияның мызғымастығының кепілі ретінде Конституцияның үстемдігі мен тікелей қолданылуын қамтамасыз етуде, Конституциялық құрылыстың негіздерін қорғауда шешуші рөл атқарады.
ҚР Конституциясының 40-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабы Қазақстан Республикасы Президентінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін, оның мемлекеттік басқарудағы және елдің халықаралық аренадағы өкілдігіндегі рөлін айқындайды.
Қазақстан Республикасының Президенті Мемлекет басшысы және елдің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын жоғары лауазымды тұлға болып табылады. Ол Қазақстанды халықаралық қатынастарда және ел ішінде білдіреді. Осылайша, Президент мемлекет дамуының стратегиялық басымдықтарын анықтауда және дипломатиялық қызметті жүргізуде маңызды рөл атқарады.
Президент сонымен қатар халық пен мемлекеттік билік бірлігінің символы және кепілі болып табылады. Ол Конституцияның мызғымастығын сақтауға және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етуге міндетті. Бұл функция Президенттің конституциялық принциптерді сақтау және азаматтық құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз ету жауапкершілігін көрсетеді.
Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісілген жұмыс істеуін және билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Бұл Президенттің атқарушы, заң шығарушы және сот тармақтарының қызметін үйлестіруде шешуші рөл атқаратынын, сондай-ақ олардың іс-әрекеттерін бақылауды қамтамасыз ететінін және олардың жұмысының нәтижелері үшін халық алдында жауап беретінін білдіреді.
Жалпы, Қазақстан Конституциясының 40-бабы Президенттің елді басқарудағы, халықаралық аренада өкілдік етудегі, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының конституциялық қағидаттары мен кепілдіктерінің сақталуын қамтамасыз етудегі Орталық рөлін атап көрсетеді.