Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасының Президентін конституциялық заңға сәйкес жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде Республиканың кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге сайлайды.
2. Қазақстан Республикасының Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын, қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген, Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы тұратын және жоғары білімі бар Республика азаматы сайлана алады. Конституциялық заңда Республика Президенттігіне кандидаттарға қосымша талаптар белгіленуі мүмкін.
3. Республика Президентінің кезекті сайлауы желтоқсанның бірінші жексенбісінде өткізіледі және ол мерзімі жағынан Республика Парламентінің жаңа құрамын сайлаумен тұспа-тұс келмеуге тиіс.
3-1. Президенттің кезектен тыс сайлауы Республика Президентінің шешімімен тағайындалады және конституциялық заңда белгіленген тәртіп пен мерзімде өткізіледі.
4. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы № 284 Заңымен алып тасталды.
5. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың елу процентінен астамының дауысын алған кандидат сайланды деп есептеледі. Егер кандидаттардың бірде-бірі көрсетілген дауыс санын ала алмаса, қайтадан дауысқа салынады, оған көп дауыс алған екі кандидат қатысады. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың ең көп дауысын алған кандидат сайланды деп есептеледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабына түсініктеме
41.1. Конституцияның 41-бабы 1-тармағының ережелері ҚР сайлау туралы Конституциялық заңында егжей-тегжейлі көрсетілген. Республика Президенті сайланатын сайлау құқығының қағидаттары осы Конституциялық заңның 4, 5, 6 және 8-баптарында бекітілген. Жалпыға бірдей сайлау құқығы қағидаты Қазақстан азаматтарының 18 жасқа толғаннан кейін президенттік сайлауда дауыс беруге қатысу құқығын білдіреді. Бұл құқық азаматтың шығу тегіне, оның әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне, кез келген басқа мән-жайларға қарамастан, қандай да бір кемсітусіз жүзеге асырылады. Тең сайлау құқығы қағидаты Қазақстан Республикасының азаматтарының сайлаушылар ретінде ел Президентін сайлауға тең негізде қатысуын көздейді: олардың әрқайсысының бір сайлау бюллетеніне бір дауысы болады, ал кандидаттардың барлық сайлау рәсімдеріне қатысуға тең құқықтары мен тең шарттары болады. Тікелей сайлау құқығы қағидаты Ел Президентін сайлау құқығын ешкімге бермейтін азаматтар тікелей сайлайтынын білдіреді. Дауыс беру құпиясын қамтамасыз етудің тағы бір қағидасы президенттік сайлауда дауыс беру құпия болып табылады, бұл сайлаушылардың ерік-жігерін бақылаудың қандай да бір мүмкіндігін жоққа шығарады. Қазақстан Президенті 41-баптың 1-тармағына сәйкес 5 жыл мерзімге сайланады. Сол бес жылдық мерзімге әлемнің 90-нан астам мемлекетінің басшылары сайланады.
Айта кету керек, БҰҰ-ға мүше 193 елдің ішінде президенттік институт 142 мемлекетте бар: оның 107 – сінде президенттер жалпыға бірдей және тікелей сайлау құқығы негізінде, 35-і жанама сайлау құқығы негізінде сайланады.
41.2. Конституцияның 41-бабының 2-тармағында бекітілген Қазақстан Республикасының Президенттігіне кандидаттарға қойылатын талаптар қандай да бір жағдайларда шет елдердің сайлау мәселелері жөніндегі конституциялық құқығының нормаларына ұқсас. Мысалы, үміткердің туа біткен азаматтығы болуы туралы талап Аргентина, Греция, Мексика, АҚШ, Финляндия, Эстония Конституцияларының нормаларында тұжырымдалған.
Басында Қазақстан Республикасының Президенттігіне кандидаттың жасы 35-тен 65 жасқа дейін белгіленді. 1998 жылы жас шегі 40 жасқа дейін ұлғайтылды, ал жоғарғы жас шегі алынып тасталды. Президенттікке кандидаттың 40 және одан жоғары жасқа жетуі туралы талап Болгария, Германия, Греция, Латвия, Македония, Түркия, Чехия, Эстония Конституцияларында бекітілген. Италия Конституциясының 84-бабында Президенттікке кандидаттың жасы кемінде 50 жыл болуы керек деп жазылған.
Президенттікке кандидаттың мемлекеттік тілді еркін меңгеруі туралы нұсқама Қазақстан Республикасының Конституциясында ғана емес, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан Конституцияларының нормаларында да көрініс тапқан. Мұндай конституциялық талап кеңес заманында бұл мемлекеттердің ұлттық тілдері тиісті дәрежеде дамымағандықтан пайда болды. Конституцияда тұжырымдалған Президенттікке кандидаттың мемлекеттік (қазақ) тілді еркін меңгеру қажеттілігі туралы талап республика азаматтарының мемлекеттік тілді меңгеруіне түрткі болды.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы» 1998 жылғы 9 қазандағы № 9/2 ҚР ПКС «мемлекеттік тілді еркін меңгерген» ұғымын Президенттікке кандидаттың «өз ойларын сауатты оқи, жаза, оңай, еш қиындықсыз баяндай және қазақ тілінде көпшілік алдында сөйлей білу»қабілеті ретінде айқындады. «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2017 жылғы 15 маусымдағы Қазақстан Республикасының конституциялық заңы «кандидаттың мемлекеттік тілді еркін меңгеруін белгілеу рәсімі Конституцияның 41-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы республика Конституциялық Кеңесінің шешіміне сәйкес Орталық сайлау комиссиясының қаулысымен айқындалады»деп белгіледі. Бұл ретте осы Конституциялық заңда «кандидаттың мемлекеттік тілді еркін меңгеруін белгілеу рәсімі кандидатурасы өкілеттіктің келесі мерзіміне қайта ұсынылған республиканың қазіргі Президентіне қолданылмайды»делінген.
Егер бұрын Президенттікке кандидаттың Қазақстанда тұрақты тұру мерзімі 15 жыл болса, 2007 жылы кандидаттың Қазақстан Республикасында соңғы 15 жыл ішінде тұру қажеттілігі туралы норма енгізілді. «Бұл ретте Президенттікке кандидаттың Қазақстан Республикасында соңғы он бес жыл өмір сүру фактісін, – делінген 2017 жылғы 15 маусымдағы ҚР Конституциялық заңында, – Орталық сайлау комиссиясы белгілейді». Кандидаттың белгілі бір уақыт ішінде ел аумағында тұрақты тұруы туралы талап АҚШ, Албания, Армения, Македония Конституцияларында белгіленген.
Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 10 наурыздағы Заңымен Конституцияның 41-бабының 2-тармағына «Республика азаматы сайлана алады» деген толықтыру енгізілгенін атап өткен жөн, ол жоғарыда аталған бірқатар талаптарға ғана емес, сонымен қатар жоғары білімі болуы тиіс. Қазіргі Президенттің жоғары білімі ғана емес, сонымен қатар ғылым докторы дәрежесі бар. Енгізілген норма барлық кейінгі президенттердің жоғары білімі болуын талап етеді. Президенттікке кандидаттарға ұсыну сатысында үміткерлер Орталық сайлау комиссиясына жоғары оқу орнын бітіргені туралы құжаттарды ұсынуы тиіс. Ел Президентінің жоғары білімі болуы туралы талап Әзірбайжан Республикасы мен Тәжікстан Республикасының Конституцияларында бекітілген. Көптеген елдер президенттерінің өмірбаяндарын зерттеу олардың барлығы дерлік жоғары білімі бар екенін көрсетеді.
Бұдан басқа, 2017 жылғы 10 наурыздағы ҚР Заңымен Конституцияның 41-бабының 2-тармағына «Конституциялық заңмен Республика Президенттігіне кандидаттарға қосымша талаптар белгіленуі мүмкін»деген норма енгізілді. Пп-да. 2017 жылғы 15 маусымдағы Конституциялық заңның 1-бабы 1-тармағы 7. Қазақстан Республикасы сайлау туралы Конституциялық Заңының 54-бабының өзгертілген бөлігі шеңберінде Республика Президенттігіне кандидатқа қойылатын қосымша талаптар туралы айтылды: «Президент болып сайлану үшін азамат Конституцияның 41-бабының 2-тармағында белгіленген талаптарды қанағаттандыруы, мемлекеттік қызметте немесе сайланбалы мемлекеттік лауазымдарда кемінде 5 жыл жұмыс тәжірибесі болуы, сондай-ақ белсенді қызмет атқаруы тиіс. Конституцияның 33-бабының 2 және 3-тармақтарына және осы Конституциялық заңға сәйкес сайлау құқығы».
Қаралып отырған ҚР Конституциялық заңының 1-бабы 1-тармағының 11-тармақшасымен ҚР сайлау туралы Конституциялық заңының 59-бабында Президенттікке кандидатқа қойылатын тағы бір қосымша талап болып табылатын 2-1-тармақша енгізіледі: «Президенттікке кандидатта Республика Президентінің міндеттерін атқаруға кедергі келтіретін аурулардың жоқтығын растау үшін оның медициналық куәландырылуы жүргізіледі, оның қорытындылары тиісті медициналық қорытындымен ресімделеді денсаулық жағдайы туралы. Медициналық қорытындыға қойылатын талаптар және республика президентінің міндеттерін орындауға кедергі келтіретін аурулардың тізбесі Орталық сайлау комиссиясының және денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органның бірлескен нормативтік құқықтық актісінде белгіленеді».
Осылайша, өкілеттіктерді қайта бөлу туралы 2017 жылғы 15 маусымдағы ҚР Конституциялық заңында көзделген барлық Қазақстан Республикасының Президенттігіне кандидаттарға қойылатын қосымша талаптар олар іске асыруы тиіс. Бұл ҚР қолданыстағы Конституциясының 41-бабының 2-тармағында жазылған талап.
41.3. ҚР Конституциясының 41-бабының 3 және 3-1-тармақтарында Президенттің кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындау және өткізу үшін мерзімдер мен негіздер келтірілген. 1995 жылғы 30 тамызда қолданыстағы Конституция қабылданғаннан кейін Президент сайлауы біздің елде 4 рет өткізілді, оның ішінде 1999 жылғы 10 қаңтардағы және 2005 жылғы 4 желтоқсандағы кезекті сайлау, 2011 жылғы 3 сәуірдегі кезектен тыс сайлау және 2015 жылғы 26 сәуір.
Осы Конституциялық баптың 3-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің кезекті сайлауы «желтоқсанның бірінші жексенбісінде» өткізіледі. «Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 1 және 3-тармақтарын және 94-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы» 2005 жылғы 19 тамыздағы № 5 ҚР ПКС-да республика президентінің кезекті сайлау күнін айқындау кезінде Президенттің алдыңғы сайлауы өткізілетін күннен бастап негізге алу қажет екендігі айтылған. Ст. ҚР сайлау туралы Конституциялық заңының 51-1-говорится «Президенттің кезектен тыс кезекті сайлауы бес жылдан кейін осы Конституциялық заңда белгіленген мерзімде жарияланады»делінген.
Президент туралы ҚР Конституциялық заңының 4-бабының 1-1-тармағына сәйкес кезектен тыс сайлауда сайланған ел Президентінің өкілеттігі кезекті сайлауда сайланған Президент қызметіне кіріскен сәтте аяқталады. Бұл ретте кезекті сайлау кезектен тыс сайлаудан бес жыл өткен соң өткізілуі тиіс.
Республика Президентінің кезекті сайлауы мерзімдері бойынша республика Парламентінің жаңа құрамын сайлаумен сәйкес келмейтініне ерекше назар аударған жөн. Президенттік және парламенттік сайлауды өткізу мерзімдері бойынша бөлек мұндай норма бірқатар шет мемлекеттердің (мысалы, ТМД-ның көптеген елдері, Болгария Франция) заңнамасында бекітілген.
41.3-1. 2011 жылғы 2 ақпандағы ҚР заңы Конституцияның 41-бабын 3-1-тармақпен толықтырды, оның мазмұны келесіге дейін азаяды: «3-1. Кезектен тыс президенттік сайлау Республика Президентінің шешімімен тағайындалады және конституциялық заңда белгіленген тәртіппен және мерзімдерде өткізіледі». Қазақстан Республикасының Парламенті 2011 жылғы 3 ақпанда ҚР сайлау туралы Конституциялық заңына қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізгеннен кейін, 2011 жылғы 3 сәуірде Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауы өткізілді.
2015 жылғы ақпанда Қазақстан халқы Ассамблеясы 2015 жылы Ел Президентінің кезектен тыс сайлауын өткізу қажеттілігі туралы бастама көтерді. Бұл бастаманы азаматтық қоғам мен республика Парламенті мақұлдады және қолдады.
Республика Парламенті Сенаты Төрағасының 2015 жылғы 24 ақпандағы № 2 «Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 3-1-тармағын ресми түсіндіру туралы» өтініші бойынша Конституциялық Кеңес мынадай ресми түсіндірмені ұсынды: «1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 41 – бабы 3-1-тармағының нормасын Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс президенттік сайлауды жеке-дара тағайындауға айрықша құқығы бар деп түсіну керек. 2. Республика Конституциясы мемлекет басшысының кезектен тыс президенттік сайлауды тағайындау туралы шешім қабылдауы кезінде қандай да бір шарттар мен шектеулерді көздемейді. Мұндай сайлауды тағайындау туралы шешім қабылдау кезінде Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 3-тармағында көзделген Республика Президентін сайлау мерзімдері бойынша Қазақстан Республикасы Парламентінің жаңа құрамын сайлаумен сәйкес келуіне жол бермеу туралы ереже есепке алынуға тиіс».
Конституциялық кеңестің төрағасымен, Премьер-Министрмен және Парламент Палаталарының төрағаларымен консультациялар өткізгеннен кейін Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауын тағайындау туралы»2015 жылғы 25 ақпандағы № 1018 Жарлыққа қол қойды.
41.4. Оқырман Конституцияның 41-бабының 4-тармағында 1998 жылғы 7 қазанда алынып тасталғанға дейін қандай ережелер жұмыс істегенін білуге қызығушылық танытады. Конституцияның 41 – бабының осы тармағында: «Республика Президентін кезектен тыс сайлау Конституцияның 48-бабының 1-тармағында белгіленген жағдайларда және мерзімдерде өткізіледі»делінген. Конституцияның 48-бабында Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауын өткізудің мерзімі мен ерекше жағдайлары жазылған. Конституцияның 41-бабының 4-тармағы Конституцияның 48-бабына қатысты сілтеме нормасы болды. 1998 жылғы 7 қазандағы ҚР Заңының 2-тармағымен Конституцияның 41-бабының 4-тармағы алынып тасталды.
41.5. Конституцияның 41-бабы 5-тармағының мазмұнына сәйкес Президент екінші турды өткізу мүмкіндігімен абсолютті көпшіліктің көпшілік жүйесі арқылы сайланады. Шамамен бірдей сайлау жүйесі БҰҰ – ға мүше 82 мемлекетте жұмыс істейді.
Айта кету керек, ҚР Президентін сайлау баламалы негізде өткізіледі (сайлау туралы ҚР Конституциялық заңының 55-бабының 5-тармағы). Бұл Республика Президенттігіне кандидаттардың кемінде екі адам болуы керек дегенді білдіреді. ҚР сайлау туралы Конституциялық заңының 55-бабының 5-тармағында: «кандидаттарды тіркеу мерзімі аяқталған күні Президенттікке екіден аз кандидат тіркелген жағдайда, Орталық сайлау комиссиясы кандидаттарды ұсыну мерзімін жиырма күннен аспайтын мерзімге ұзартады»делінген. 1999 жылғы 10 қаңтардағы Ел Президентінің кезекті сайлауына және 2011 жылғы 3 сәуірдегі кезектен тыс сайлауға төрт кандидат, 2005 жылғы 4 желтоқсандағы кезекті сайлауға бес кандидат қатысты: бастапқы кезеңде үміткерлер әлдеқайда көп болды. Сайлау нәтижелері бойынша Н. Ә. Назарбаев 1999 жылы сайлауға қатысқан сайлаушылар санының 79,78 пайызын, 2005 жылы – 91,15 пайызын, 2011 жылы – 95,55 пайызын өз қолдауына алды. 2015 жылғы 26 сәуірдегі кезектен тыс сайлауда Қазақстан Республикасының Президенті лауазымына үш кандидат үміткер болды, бұл ретте Н.Ә. Назарбаев үшін дауыс беруге қатысқан қазақстандық азаматтардың 97,75 пайызы өз дауыстарын берді: олардың қатысуы 95,22 пайызды құрады.
ҚР Президентін сайлау рәсімдері ҚР сайлау туралы Конституциялық заңында егжей-тегжейлі жазылған. Сайлаудың бұл түрінің ерекшеліктері осы Заңның 10-тарауында (51-68-баптарда), ал сайлауды ұйымдастыру, оларды отандық және халықаралық бақылаушылардың бақылауы, сайлау учаскелерін құру, сайлаушы азаматтарды тіркеу, сайлау алдындағы үгіт нысандары, сайлауды әр түрлі көздерден қаржыландыру, дауыс беру рәсімдері, дауыстарды санау, сайлау қорытындыларын шығару, бостандықты қамтамасыз ету кепілдіктері мәселелері баяндалған сайлау туралы ҚР Конституциялық заңының 2-9 тарауында орналасқан көптеген баптарда көрініс тапты.
ҚР Конституциясының 41-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабы Ел Президентін сайлау процесін, оның қызмет ету мерзімін және осы лауазымға кандидаттарға қойылатын негізгі талаптарды айқындайды.
Қазақстан Республикасының Президентін жасырын дауыс беру арқылы жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде елдің кәмелетке толған азаматтары сайлайды. Президенттің қызмет ету мерзімі-жеті жыл.
Президент лауазымына кандидат тумасы бойынша кемінде 40 жаста, мемлекеттік тілді еркін меңгерген, соңғы 15 жылда елде тұратын және жоғары білімі бар Қазақстан азаматы бола алады. Конституциялық заңда кандидаттарға қосымша талаптар белгіленуі мүмкін.
Президенттің кезекті сайлауы желтоқсанның бірінші жексенбісінде өткізіледі және мерзімдері бойынша республика Парламентінің жаңа құрамын сайлаумен сәйкес келмеуге тиіс.
3-1. Кезектен тыс президенттік сайлау Президенттің шешімімен тағайындалуы мүмкін және конституциялық заңда белгіленген тәртіппен және мерзімде өткізіледі.
4-тармақ алынып тасталды-Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы № 284 Заңымен.
Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың 50% – дан астамын жинаған Кандидат сайланды деп есептеледі. Егер кандидаттардың ешқайсысы көрсетілген дауыс санын жинамаса, ең көп дауыс санын жинаған екі кандидаттың қатысуымен қайта дауыс беру жүргізіледі. Бұл жағдайда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көп дауысын жинаған кандидат сайланған болып саналады.
Жалпы, Қазақстан Конституциясының 41-бабы Президентті сайлау рәсімін сипаттайды, оның қызмет ету мерзімін және осы лауазымға кандидаттарға қойылатын негізгі талаптарды айқындайды.