Қазақстан Республикасы Конституциясының 48-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасының Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе кетірілген, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда Республика Президентінің өкілеттігі қалған мерзімге Парламент Сенатының Төрағасына көшеді; Сенат Төрағасының өзіне Президент өкілеттігін қабылдауы мүмкін болмаған ретте ол Парламент Мәжілісінің Төрағасына көшеді; Мәжіліс Төрағасының өзіне Президент өкілеттігін қабылдауы мүмкін болмаған ретте ол Республиканың Премьер-Министріне көшеді. Өзіне Республика Президентінің өкілеттігін қабылдаған тұлға тиісінше Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының немесе Премьер-Министрдің өкілеттігін тапсырады. Бұл жағдайда бос тұрған мемлекеттік лауазымдарды иелену Конституцияда көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
2. Осы баптың 1-тармағында көзделген негіздерде және тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігін өзіне қабылдаған тұлғаның Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар туралы бастамашылық жасауға құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 48-бабына түсініктеме
48.1. Конституцияның 48-бабында, жаңа редакцияда 1998 жылғы 7 қазандағы ҚР заңында жоғары мемлекеттік органдарды ұйымдастыру негіздері едәуір кеңейтілді.
Онда Конституцияда көзделген жағдайларда Республика Президентінің өкілеттіктері ауысатын жоғары лауазымды тұлғалар көрсетілген. Бұл, ең алдымен, Парламент Сенатының Төрағасы. Егер қандай да бір себептермен Сенат Төрағасы ҚР Президентінің өкілеттігін өз мойнына ала алмаса, олар Парламент Мәжілісінің Төрағасына өтеді. Егер қандай да бір себептермен Мәжіліс Төрағасы Президенттің өкілеттігін қабылдай алмаса, олар Премьер-министрге ауысады. Бұл ережелер терең саяси мағынаға ие, Халыққа бағытталған және республика Президентінің жауапкершілігін арттырады.
Халық Парламентке депутаттарды ұсынуға, талқылауға және сайлауға өте жауапкершілікпен қарауы керек. Өйткені, әрбір депутат Сенаттың немесе Мәжілістің Төрағасы болып сайлануы мүмкін және мұндай жағдайда ҚР Президентінің өкілеттігін алуға конституциялық мүмкіндігі бар.
Республика Президентінің Премьер – Министрдің кандидатурасын таңдаудағы жауапкершілігі күшейтіледі. Егер Сенат Төрағасы мен Мәжіліс Төрағасы тікелей немесе жанама түрде халықтың таңдауы болып табылса, онда Премьер – Министр-тағайындалған адам. Сондықтан Премьер-Министрдің кандидатурасына қойылатын талаптар артып келеді.
Осыған байланысты Сенат төрағасы, Мәжіліс Төрағасы және Премьер-Министр лауазымдарына кандидаттарға Президенттікке кандидатқа қойылатын талаптар міндетті түрде қойылуы тиіс пе деген мәселені заңнамалық деңгейде реттеу қажеттілігі туындайды.
Егер Республика Президентінің өкілеттігі жоғарыда аталған лауазымды адамдардың біріне ауысса, онда ол өзіне тиісті өкілеттіктерді қосады. Бос орын Конституцияда көзделген тәртіпке сәйкес ауыстырылады. Президенттің өкілеттіктері ауысатын адам оларды халық сайлаған Республика Президентінің өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейін жүзеге асырады.
48.2. ҚР Президентінің өкілеттігін халық тікелей сайламаған адамдарға жоғары мемлекеттік лауазымға ауыстыру мүмкіндігіне байланысты Конституцияда Президент лауазымы сайланбай ауысатын адамның елеулі өкілеттіктерінің бірін шектеу көзделген. Мұндай адамның Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге бастамашылық жасауға құқығы жоқ, яғни ол Парламенттің алдына Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар туралы мәселе қоя алмайды немесе республикалық референдумға шығара алмайды.
Алайда Парламент пен Үкімет өз бастамасы бойынша аталған адамға Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге қатысты тиісті ұсыныстар енгізе алады. Бұл жағдайда Президенттің өкілеттігін қабылдаған адам теориялық тұрғыдан үш шешімнің бірін қабылдауы керек:
1) мәселені Парламенттің қарауына беру;
2) мәселені республикалық референдумға шығарсын;
3) Конституцияға өзгерістер енгізу туралы ұсыныстан бас тартылсын.
Соған қарамастан, Конституцияның өзінде мұндай жағдай тікелей көзделмегендіктен, Конституцияның 48-бабының 1-тармағында аталған адамдардың Республика Президентінің міндеттерін орындау кезінде Конституцияға түзетулер енгізу мүмкіндігі немесе мүмкін невозможстігі туралы түпкілікті шешімді Конституциялық Кеңес Негізгі Заңды ресми түсіндіру арқылы шешуі тиіс.
ҚР Конституциясының 48-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы конституциясының 48-бабы мерзімінен бұрын босатылған, қызметінен босатылған немесе қайтыс болған жағдайда Президенттің өкілеттіктерін беру тәртібін айқындайды.
48-баптың 1-тармағында Президенттің өкілеттігі басқа жоғары лауазымды адамдарға ауысатын тәртіп белгіленеді. Бірінші кезекте президенттің өкілеттігі Парламент Сенатының Төрағасына өтеді. Егер Сенат Төрағасы Президенттің өкілеттігін өз мойнына ала алмаса, олар Парламент Мәжілісінің Төрағасына өтеді. Мәжіліс Төрағасы Президенттің өкілеттігін қабылдай алмаған жағдайда, олар республика Премьер-Министріне өтеді. Президенттің өкілеттігін өзіне қабылдаған адам өзіне тиісті өкілеттіктерді қосады, ал бос лауазымдарға орналасу Конституцияда көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
48-баптың 2-тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізуге қатысты президенттің міндетін уақытша атқарушы адамның құқықтарын шектейді. Бұл ереже Президенттің уақытша міндетін атқарушының елдің Негізгі заңын өз пайдасына өзгерту үшін теріс пайдалануына жол бермейді.
Осылайша, Қазақстан Республикасы конституциясының 48-бабы мерзімінен бұрын босатылған, қызметінен босатылған немесе қайтыс болған жағдайда Президенттің өкілеттігін беру тетігін айқындайды, сондай-ақ президенттің міндетін уақытша атқарушының Конституцияға өзгерістер енгізу мүмкіндігін шектейді. Бұл кез келген жағдайда елдегі биліктің тұрақтылығы мен үздіксіздігін қамтамасыз етуге ықпал етеді.