Қазақстан Республикасы Конституциясының 47-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасының Президенті науқастануына байланысты өзінің міндеттерін жүзеге асыруға қабілетсіздігі дендеген жағдайда қызметінен мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін. Бұл ретте Парламент әр Палата депутаттарының тең санынан және медицинаның тиісті салаларының мамандарынан тұратын комиссия құрады. Мерзімінен бұрын босату туралы шешім Парламент Палаталарының бірлескен отырысында комиссияның қорытындысымен белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы Конституциялық Сот қорытындысы негізінде әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілігімен қабылданады.
2. Республиканың Президенті өзінің міндеттерін атқару кезіндегі іс-әрекеті үшін тек қана мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда жауап береді және бұл үшін Парламент оны қызметінен кетіруі мүмкін. Айып тағу және оны тексеру туралы шешім Мәжіліс депутаттарының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың жалпы санының көпшілігімен қабылдануы мүмкін. Тағылған айыпты тексеруді Сенат ұйымдастырады және оның нәтижелері Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен Парламент Палаталары бірлескен отырысының қарауына беріледі. Бұл мәселе бойынша түпкілікті шешім айып тағудың негізділігі туралы Жоғарғы Сот қорытындысы және белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы Конституциялық Соттың қорытындысы болған жағдайда әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілік даусымен Парламент Палаталарының бірлескен отырысында қабылданады. Айып тағылған кезден бастап екі ай ішінде түпкілікті шешім қабылдамау Республика Президентіне қарсы тағылған айыптың күші жойылған деп тануға әкеп соғады. Республиканың Президентіне мемлекетке опасыздық жасады деп тағылған айыптың қабылданбауы оның қай кезеңінде де осы мәселенің қаралуына себепші болған Мәжіліс депутаттарының өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатуға әкеп соғады.
3. Республика Президентін қызметінен кетіру туралы мәселе ол Республика Парламентінің немесе Парламент Мәжілісінің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату жөнінде мәселе қарап жатқан кезде қозғалмайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 47-бабына түсініктеме
47.1. ҚР Президентін қызметтен босатудың бірден-бір негізі оның ауру бойынша өз міндеттерін жүзеге асыра алмауы болып табылады. Бұл жағдайда Президенттің «міндеттері» терминін барлық өкілеттіктер мағынасында кеңінен түсіну керек. Шынында да, республика Президентіне міндеттер жүктеліп қана қоймай, мемлекет басшысының функцияларын жүзеге асыруы үшін көптеген құқықтар беріледі.
ҚР Президентінің ауру жөніндегі міндеттерін жүзеге асыруға тұрақты қабілетсіздік туындаған кезде Конституцияда бұл мәселені шешудің ерекше рәсімі көзделген. Парламент әр Палатадан медицинаның тиісті салаларындағы депутаттар мен мамандардың тең санынан тұратын комиссия құрады. Мерзімінен бұрын босату туралы шешім Парламент Палаталарының бірлескен отырысында комиссия қорытындысы мен Конституциялық Кеңестің қорытындысы негізінде әрбір Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілігімен қабылданады. Парламент комиссиясы Президенттің денсаулық жағдайы туралы және оның республика президентінің міндеттерін жүзеге асыру қабілетінің дәрежесі туралы қорытынды жасайды. Конституциялық Кеңес президентті ауруына байланысты оны тұрақты орындай алмауына байланысты қызметінен мерзімінен бұрын босату туралы мәселені дайындау кезінде Конституциялық рәсімдерді сақтау туралы қорытынды береді: парламент комиссиясы дұрыс құрылған ба; Палаталардың депутаттары комиссияда тең дәрежеде ұсынылған ба; медицинаның тиісті салаларының мамандары енгізілді ме, яғни Президент зардап шегетін аурулар (аурулар) бойынша мамандар ұсынылды ма; комиссия Парламент Регламентінде көзделген Палаталар комиссиясы қызметінің тәртібін сақтады ма.
Осы мәселені шешудің маңызды ерекшелігі-Республика Президентін сырқаты бойынша мерзімінен бұрын босату туралы шешім қабылдау үшін Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы шешім қабылдау кезіндегідей дауыс беру рәсімі белгіленеді: оған әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үші дауыс беруі тиіс.
47.2. ҚР Конституциясы Республика Президентін қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін бір ғана негіз – Мемлекеттік опасыздықты белгілейді. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы қылмыстарды қылмыстық және саяси деп бөлмейді. Мемлекетке опасыздық жасау қылмыстық құқық бұзушылық болып саналады. ҚР ҚК 1-тармақта. 175 мемлекеттік сатқындықтың мынадай анықтамасын береді :» мемлекеттік сатқындық, яғни Қазақстан Республикасы азаматының қарулы қақтығыс кезінде жау жағына өтуде, сол сияқты тыңшылықта, шет мемлекетке, халықаралық немесе шетелдік ұйымға не олардың өкілдеріне мемлекеттік құпияларды беруде, сол сияқты оларға қызметті жүргізуде өзге де көмек көрсетуде көрініс тапқан қасақана іс-әрекеттері, Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделеріне қарсы бағытталған».
Өз міндеттерін орындау кезінде мемлекетке опасыздық жасағаны үшін ҚР Президентін тек Парламент қызметінен босатуы мүмкін. Бұл жағдайда біз Президентті қызметінен босату туралы ғана айтып отырмыз, бірақ оны қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы емес.
Парламент қызметінен босатқан Президенттің қол сұғылмаушылық құқығынан айыру туралы мәселе Конституциямен тікелей реттелмеген, сондықтан қажет болған жағдайда Конституциялық Кеңес шешуі тиіс.
ҚР Конституциясында Президентті қызметінен босату туралы мәселені қою мен шешудің күрделі рәсімі көзделген. Мемлекетке опасыздық жасады деп айып тағу және оны тергеп-тексеру туралы шешімді Мәжіліс депутаттарының жалпы санының көпшілігі оның депутаттарының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша қабылдауы мүмкін. Демек, Республика Президентіне опасыздық жасады деген айып тағу Мәжілістің айрықша қарауына жатады.
Мәжілістің президентті мемлекетке опасыздық жасады деп айыптау және оны тергеу туралы шешімі Парламент Сенатына беріледі. Сенат бұл мәселені белгіленген конституциялық рәсімдер негізінде және соған сәйкес қарайды. Сенат регламентімен бұл мәселе реттелмейді. Конституцияға сәйкес айыптауды тергеуді Сенат ұйымдастырады. Парламенттің комитеттері мен комиссиялары туралы ҚР Заңында ҚР Конституциясының 47-бабының 2-тармағында көзделген Сенат өкілеттіктерін жүзеге асыру мақсатында Сенат арнайы уақытша комиссия құратыны көрсетілген. Бұл комиссия Президенттің опасыздық жасады деген айыптауына қатысты тергеу жүргізеді. Арнайы уақытша комиссия жұмысының нәтижелері Сенатқа беріледі. Сенат комиссия жұмысының нәтижелерін қарайды және мәселені мәні бойынша шешеді. Егер Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен комиссия жұмысының нәтижелері қабылданса, онда олар Парламент Палаталарының бірлескен отырысының қарауына беріледі. Конституция президентті айыптау туралы материалды Парламент Палаталарының бірлескен комиссиясының қарауына беру мүмкіндігін көздемейді. Сондықтан материалдар Парламент палаталары депутаттарының бірлескен отырысында қаралады. Парламент осы мәселе бойынша: А) Жоғарғы Соттың айыптаудың негізділігі туралы қорытындысы; б) конституциялық рәсімдердің сақталуы туралы Конституциялық Кеңестің қорытындысы болған кезде шешім қабылдай алады. Егер Жоғарғы Сот теріс қорытынды, яғни айыптаудың негізсіздігі туралы қорытынды берсе, онда Парламент Президентті қызметінен босату туралы шешім қабылдай алмайды. Дәл солай – егер Конституциялық Кеңес конституциялық рәсімдерді бұзу туралы теріс қорытынды ұсынса, Парламент ҚР Президентін қызметінен босату туралы шешім қабылдай алмайды.
Егер Жоғарғы Сот айыптаудың негізділігі туралы қорытындыны және Конституциялық Кеңесті – белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтау туралы ұсынса, онда Парламент шешім қабылдай алады. Осы мәселе бойынша түпкілікті шешім Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әрбір Палата депутаттарының жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілік даусымен қабылданады. Егер мұндай шешім қабылданса, онда Президент қызметінен босатылды деп саналады.
Конституцияға сәйкес, соңғы шешім айып тағылған сәттен бастап екі ай ішінде қабылдануы керек.
Егер көрсетілген мерзім ішінде түпкілікті шешім қабылданбаса, онда Жоғарғы соттың оң пікірлері болған жағдайда да Президентке тағылған айып қабылданбады деп есептеледі.
Осылайша, ҚР Конституциясында президентке қарсы айыптауды қабылдамаудың төрт ықтимал жағдайы көзделген: 1) Егер Парламент мемлекеттік опасыздық жасау туралы және Президентті қызметінен босату туралы шешім қабылдамаса, оның ішінде – Жоғарғы Соттың немесе Конституциялық Кеңестің теріс қорытындысы себебінен; 2) егер айыптау және шығару мәселесі бойынша түпкілікті шешім қабылдау мерзімі аяқталса; 3) Егер Мәжіліс депутаттарының кемінде үштен бірінің президентке қарсы айып тағу және оны тергеп-тексеру туралы бастамасы Мәжіліс депутаттары жалпы санының көпшілігімен қолдау таппаса; 4) Егер Сенат Президентті айыптауды тергеп-тексеру жөніндегі арнайы уақытша комиссия жұмысының нәтижелерін Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылдамаса.
Республика Президентінің мемлекетке опасыздық жасады деген айыптауын кез келген жағдайда оның кез келген сатысында қабылдамау осы мәселені қарауға бастамашы болған Мәжіліс депутаттарының өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатуға әкеп соғады.
47.3. Конституция бойынша Президент Парламенттің немесе Парламент Мәжілісінің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы мәселені қарайтын кезеңде ҚР Президентін қызметінен босату туралы мәселені қозғауға тыйым салынады. Жоғарыда айтылғандай, Конституцияда көзделген жағдайларда Президент Парламентті немесе Парламент Мәжілісін тарату туралы мәселені қарауға құқылы. Парламент депутаттарының бір бөлігі Президенттің өз өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтатуына жол бермеу мақсатында Президентті қызметінен босату туралы мәселеге бастамашы болуы мүмкін. Президентті қызметінен босату туралы мәселені қозғауға конституциялық тыйым салу Конституцияда көзделген жағдайларда ҚР Президентінің Парламентті немесе Парламент Мәжілісін таратуға конституциялық құқығының кепілі болып табылады. Мұндай тыйым сонымен қатар ықтимал саяси дағдарыстың алдын алады.
ҚР Конституциясының 47-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 47-бабы Президентті қызметінен мерзімінен бұрын босату шарттары мен рәсімдерін реттейді. Ол мерзімінен бұрын босатудың екі негізгі жағдайын анықтайды: Денсаулық сақтау міндеттерін орындай алмау және сатқындық.
47-баптың 1-тармағында Президентті ауруына байланысты міндеттерді тұрақты орындай алмаған жағдайда қызметінен босату рәсімі сипатталады. Мұндай жағдайда Парламент әрбір Палата депутаттары мен медицина мамандарының тең санынан тұратын комиссия құрады. Мерзімінен бұрын босату туралы шешім Парламент Палаталарының бірлескен отырысында комиссияның қорытындысы мен белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталуы туралы Конституциялық Соттың қорытындысы негізінде әрбір Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілігімен қабылданады.
47-баптың 2-тармағы Президенттің міндеттерін орындау кезінде өз іс-әрекеттері үшін тек мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда ғана жауапты болатынын және оны Парламент қызметінен босата алатынын айқындайды. Осы тармақта айып тағу, оны тергеу және түпкілікті шешім қабылдау рәсімдері көрсетілген.
47-баптың 3-тармағында Президентті қызметінен босату туралы мәселе ол республика Парламентінің немесе Парламент Мәжілісінің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы мәселені қарау кезеңінде қозғалмайтыны белгіленеді. Бұл ереже саяси билікті теріс пайдаланудың алдын алуға және мемлекеттік құрылымның тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Жалпы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 47-бабы Президентті қызметінен мерзімінен бұрын босатудың негіздері мен рәсімдерін айқындайды, бұл Мемлекет басшысының жұмысының заңдылығы мен ашықтығын қамтамасыз ету үшін маңызды аспект болып табылады.