Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Парламент – Қазақстан Республикасының заң шығару билігiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы.
2. Парламенттің өкілеттігі оның бірінші сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңадан сайланған Парламенттің бірінші сессиясы жұмысқа кіріскен кезден аяқталады.
3. Парламенттің өкілеттігі Конституцияда көзделген реттер мен тәртіп бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.
4. Парламенттің ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутаттарының құқықтық жағдайы конституциялық заңмен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабына түсініктеме
49.1. Қазақстан Республикасының заңнамасында «Парламент» термині алғаш рет тең құқықты палаталар – Сенат пен Мәжілістен тұратын екі палаталы құрылымы бар биліктің дербес заң шығарушы тармағының негізін қалаған Конституциямен енгізілді.
Негізгі Заң қолданысының жиырма жылдан астам кезеңінде Қазақстан Республикасының Парламенті құрылған кезде қолданылып жүрген заңнаманы Конституцияға сәйкес келтіру, қоғамдық қатынастардың кең ауқымы бойынша заңдарды әзірлеу және қабылдау жөнінде орасан зор жұмыс атқарды.
Парламенттің Конституциядағы мемлекеттік органдар жүйесіндегі биліктің жоғары өкілді органы ретінде тікелей бекітілуі оның депутаттарының жалпыға бірдей, тең, тікелей және жанама сайлау құқығы негізінде қол жеткізілетін оның ұйымының Демократиялық негізін белгілейді.
Парламент депутаттарының сайлануы республиканың әртүрлі өңірлерінде тұратын бүкіл халықтың және оның әртүрлі әлеуметтік топтарының мүдделерін білдіру үшін жағдайларды қамтамасыз етеді. Парламент жоғары өкілді орган ретінде бүкіл Қазақстан халқының мүдделері мен ерік-жігерін білдіреді.
Билікті қолданыстағы басқару нысаны шеңберінде қайта бөлу және қолданыстағы конституциялық-құқықтық жағдайларда мемлекеттік биліктің заңнамалық және атқарушы тармақтарының өзара қарым-қатынас тетіктерін жетілдіру мақсатында 2017 жылы республикада Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтыруларда көрініс тапқан кезекті конституциялық реформа жүргізілді.
2017 жылғы 10 наурыздағы ҚР Заңымен қаралып отырған баптың 1-тармағына өзгеріс енгізу жолымен және негізгі Заңда белгіленген мемлекеттік билікті бөлу қағидатын ескере отырып, заң шығарушы билікті жүзеге асыратын Республиканың жоғары өкілді органы ретінде Парламенттің мәртебесі нақтыланды.
Заң шығарушы билікті Республика Парламенті заңдар қабылдау арқылы жүзеге асырады, бұл оның билікті бөлу жүйесіндегі басты қызметі. Заңдарды қабылдау нәтижесінде заң шығару арқылы қоғам мен мемлекеттің даму процесінде туындайтын маңызды қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуді қамтамасыз ететін мемлекеттің құқықтық жүйесі қалыптасады.
Конституцияның 61-бабының 3-тармағында Парламент шығаратын заңдар деңгейінде реттелетін және белгіленетін аса маңызды қоғамдық қатынастардың, іргелі қағидаттар мен нормалардың шеңбері тізбеленеді. Парламенттің заңнамалық өкілеттіктері Конституцияның, Парламент туралы Конституциялық заңның және оның депутаттарының мәртебесінің, Парламенттің комитеттері мен комиссиялары туралы Заңның, сондай-ақ Парламент пен оның Палаталарының ережелерімен реттеледі.
49.2. Конституция бойынша (59-баптың 2-тармағы) Парламенттің бірінші сессиясын Республика Президенті сайлау қорытындылары жарияланған күннен бастап отыз күннен кешіктірмей шақырады. Парламенттің кезекті сессиялары қыркүйектің бірінші жұмыс күнінен бастап маусымның соңғы жұмыс күніне дейін жылына бір рет өткізіледі.
Конституция, Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңы және басқа да заңнамалық актілер «сессия»ұғымын ашпайды. Бұл тұжырымдаманың мазмұнын Конституция мен қолданыстағы заңнаманың нормаларын салыстыру және талдау арқылы анықтауға болады, оған сәйкес Парламент сессиясы Парламент Палаталары белгіленген тәртіппен палаталардың отырыстарын өткізуге және өз құзыретіне сәйкес шешімдер қабылдауға құқылы уақыт кезеңін білдіреді. Сессия барысында Палаталар мен олардың комитеттері мен комиссияларының отырыстары өтеді, сондай-ақ парламенттік тыңдаулар өткізіледі, депутаттардың Парламентте де, сайлаушылармен де жұмысы жүзеге асырылады.
Парламент сессиясын Республика Президенті ашады және Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырыстарында жабылады. Сессияның ашылуында Мемлекет басшысы алдағы сессияда Парламент жұмысының басымдықтарын айқындайды.
Айта кету керек, шет елдерде Парламент сессиясының ашылуына ерекше мән беріледі. Мысалы, Ұлыбританияда Патшайым Елизавета II британ Парламентінің жаңа сессиясының ашылу салтанатында тақ сөз сөйлейді.
Сессия тұтастай алғанда Парламенттің де, оның Палаталарының да өкілеттіктерінің бір немесе басқа мерзімге жеке-жеке заңдылығының шарты болып табылады. Сессия Мәжілісті шақырудың кезектілігін анықтайды. Мәжілістің шақырылуы өз кезегінде бүкіл Парламенттің шақырылуын айқындайды.
49.3. Парламенттің өкілеттігі Конституцияда көзделген жағдайларда және тәртіппен мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін (Конституцияның 63-бабына түсініктемені де қараңыз).
49.4. Түсініктеме берілген баптың осы тармағында Парламенттің ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутаттарының құқықтық жағдайы Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңымен айқындалатыны белгіленеді.
Айта кету керек, негізге ала отырып заңды нормативтік құқықтық актілер иерархиясындағы күштер мен орындар, Конституция, елдің бүкіл аумағында жоғары заңды күші бар және тікелей әрекет ететін негізгі заң ретінде, Парламент пен оның Палаталары өкілеттіктерінің толық тізбесін белгілейді, Парламент сессияларын шақыру тәртібін, Парламенттің де, оның Палаталарының да құрылымы мен құрамын реттейді, депутаттардың мәртебесі және басқа да мәселелер.
Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңы Парламенттің және оның Палаталарының құзыретін, сондай-ақ оны жүзеге асырудың ұйымдастырушылық нысандарын, заң шығару процесінің мәселелерін, үйлестіру, жұмыс және консультативтік-кеңесші органдарды қалыптастыру тәртібін нақтылайды, палаталардың төрағаларын сайлау тәртібін регламенттейді, олардың ұйымдастырушылық-өкімдік өкілеттіктерін белгілейді. Онда депутаттың конституциялық мәртебесі, оның палаталардағы, басқа жұмыс органдарындағы қызметі, депутаттардың басқа лауазымды адамдармен және сайлаушылармен қарым-қатынасы кеңірек ашылады.
Депутаттық қызметтің процестік мәселелері мен депутаттық әдеп ережелері Парламент пен оның Палаталарының регламенттерінде егжей-тегжейлі баяндалған.
ҚР Конституциясының 49-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабы Парламенттің, заң шығарушы билікті жүзеге асыратын елдің жоғары өкілді органының өкілеттіктері мен мәртебесін сипаттайды.
1-тармақ заңдарды қабылдау және мемлекеттік мәселелерді реттеу процесінде азаматтардың мүдделерін білдіруді қамтамасыз ететін заң шығарушы орган ретінде Парламенттің негізгі функциясын атап көрсетеді.
2-тармақ Парламенттің бірінші сессиясы ашылған сәттен басталатын және жаңа шақырылған Парламенттің бірінші сессиясы жұмысының басталуымен аяқталатын өкілеттіктерінің уақыт шеңберін белгілейді. Бұл әр түрлі шақырылымдар арасындағы заң шығарушы биліктің үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
3-тармақ Конституцияда көзделген белгілі бір жағдайларда және тәртіппен Парламенттің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату мүмкіндігін көрсетеді. Бұл саяси жүйенің икемділігі мен бейімделуін қамтамасыз ете отырып, қайта сайлауға және қажет болған жағдайда Парламенттің құрамын өзгертуге мүмкіндік береді.
4-тармақ Парламенттің ұйымдастырылуы мен қызметі, сондай-ақ оның депутаттарының құқықтық жағдайы конституциялық заңмен реттелетінін айқындайды. Бұл заң шығарушы органның жұмыс істеуіне байланысты мәселелерді және оның өкілдерінің құқықтары мен міндеттерін егжей-тегжейлі реттеуді қамтамасыз етеді.
Жалпы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабы Парламенттің елдің саяси жүйесіндегі маңыздылығын атап көрсетеді және оның өкілеттіктерін, мерзімінің ұзақтығын және жұмысын мерзімінен бұрын тоқтату мүмкіндігін қоса алғанда, оның жұмыс істеуінің негізгі қағидаттарын белгілейді.