Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
2. Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенаттың он депутатын, оның ішінде бесеуін Қазақстан халқы Ассамблеясының ұсынысы бойынша Республика Президенті тағайындайды.
3. Мəжіліс конституциялық заңда белгіленген тəртіппен аралас сайлау жүйесі бойынша: біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша пропорционалды өкілдік ету жүйесі бойынша, сондай-ақ бірмандаттық аумақтық сайлау округтері бойынша сайланатын тоқсан сегіз депутаттан тұрады.4. Парламент депутаты бір мезгілде екі Палатаға бірдей мүше бола алмайды.
5. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі — алты жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі — бес жыл.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабына түсініктеме
50.1. Парламенттің екі палаталы құрылымын жоғары өкілді орган ретінде белгілей отырып, заң шығарушы көп ұлтты халықтың Парламентте барынша толық өкілдігін қамтамасыз ету мақсатын көздеді, өйткені бұл Конституцияның 3-бабының 1-тармағына сәйкес мемлекеттік биліктің жалғыз көзі болып табылатын халық. Осылайша, заң шығарушы билікті жүзеге асыруда халықтың ерік-жігерін қалыптастыру мен білдірудің тұрақты жұмыс істейтін тетігі бар. Дәл осы екі палаталы Парламент қазақстандық шындықта өзінің өзектілігі мен өміршеңдігін көрсетті. Отандық тәжірибе мен қазақстандық даму жолын ескере отырып, бекітілген конституциялық нормалар — қағидаттар қолданыстағы Негізгі Заң қабылданған сәттен бастап 22 жыл ішінде уақыт пен практикамен тексеруден өтті.
Парламенттің тұрақты негіздегі қызметі туралы конституциялық ереже оның сессиялар арасындағы уақыт кезеңін қоспағанда, үздіксіз жұмыс істейтіндігін білдіреді. Конституцияның 55-бабы 5) тармақшасының ережесі, онда Сенаттың айрықша қарауына «оның өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатудан туындаған Мәжіліс уақытша болмаған кезеңде Конституциялық Заңдар мен заңдарды қабылдау жөніндегі республика Парламентінің функцияларын орындау» жатады, сондай-ақ Парламенттің екі палаталы құрылымының орындылығын және оның қызметінің тұрақты сипатын растайды. Республика Парламентінің құрамы мен құрылымы Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 4-бабында көзделген.
Парламент тұрақты негізде жұмыс істейді, өйткені 2017 жылғы 10 наурыздағы ҚР Заңына сәйкес Конституцияның 49-бабына өзгерістер енгізілді, ол қазір ҚР Парламенті тек жоғары өкілді орган ғана емес, сонымен қатар заң шығарушы билікті жүзеге асыратын орган болып табылатынын бекітеді. Бұл баптың 4-тармағымен жүйелі байланыста толығымен негізделген. 3 Конституция, оған сәйкес республикадағы мемлекеттік билік біртұтас, оны заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу және тежеу мен тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, өзара іс-қимыл жасау қағидатына сәйкес жүзеге асырылады.
50.2. Палаталардың сандық және сапалық құрамы, сондай-ақ оларды қалыптастыру тәртібі бір-бірінен ерекшеленеді. Сенатты Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сайланған депутаттар сан жағынан әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және республика астанасынан екі адамнан құрады. Сенаттың сайланған депутаттарының жартысы үш жылда бір рет қайта сайланады.
Парламенттің Сенат ажырамас бөлігі болып табылатын биліктің ең жоғары өкілді органы ретіндегі конституциялық табиғатынан, сондай-ақ оған жүктелген конституциялық өкілеттіктердің мазмұнынан оның депутаттарын өңірлердің толыққанды өкілдері ретінде барабар заңдастыру қажеттілігі туындайды. Осыған байланысты Сенат депутаттығына кандидаттар мәслихат депутаттары болып табылатын таңдаушылар арқылы өз заңдылығын алады. Дәл осы сайлаушылар-сайлаушылар өздерінің бірлескен отырыстарында облыстың, республикалық маңызы бар қаланың немесе республика астанасының барлық мәслихаттарының атынан қатысатын депутаттардың бір немесе басқа кандидатты сайлауға дауыс береді. Осылайша, Сенат депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады.
Сенаттың он бес депутатын Сенаттағы қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің өкілдігін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріле отырып, Республика Президенті тағайындайды. Қоғамның өзге де маңызды мүдделері, біздің ойымызша, Демократияны одан әрі дамыту, қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты қолдау, халықтың жасампаздық белсенділігін арттыру, қоғамдық сананы жаңғырту, халықтың барлық топтары мен топтарының маңызды мүдделерін білдіру деп түсіну керек.
50.3. Мәжіліс жүз жеті депутаттан тұрады. Оларды сайлау ҚР сайлау туралы Конституциялық заңының 12-тарауына сәйкес жүзеге асырылады.
Мәжілістің тоқсан сегіз депутаты саяси партиялардан партиялық тізімдер бойынша жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Мәжілістің тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды.
Бұл тәсіл партиялардың бәсекеге қабілеттілігін күшейтеді, өйткені сайлау кезеңінде азаматтар партияның ең әлеуметтік, өзекті және халықтың мүдделеріне сәйкес келетін сайлауалды бағдарламасын таңдайды.
Қазақстан халқы Ассамблеясының өкілдері үшін ұлтаралық және конфессияаралық келісімді нығайтудың бірегей ұлттық моделі ретінде парламенттік квотаны ерекше атап өту қажет. Бұл бұрын-соңды болмаған ұлтаралық келісімнің конституциялық құралы қоғамдағы Қоғамдық келісім мен тұрақтылық үшін орын алды және қызмет етеді. ҚР Конституциясының барлық қолданылу кезеңінде ол конституциялық құндылыққа айналды. Шетелдік конституционалистер ұлтаралық және этносаралық қатынастар саласына, әсіресе елдің Негізгі Заңы деңгейінде осындай көзқарастың бірегейлігін бірнеше рет атап өтті.
50.4. Парламент депутаты бір мезгілде екі палатаның мүшесі бола алмайды. Бұл Мәжіліс пен Сенаттың әртүрлі конституциялық өкілеттіктерін қалыптастырудың әртүрлі тәсілдерін ескере отырып, қисынды. Тиісінше Сенат пен Мәжіліс депутаттарын сайлау (тағайындау) тәсілдері, өкілеттік мерзімдері де ерекшеленеді. Конституцияның 61-бабына сәйкес заң шығару бастамасы құқығы тек Мәжілісте ғана іске асырылады. Осыған байланысты заң шығару жұмысының қорытындыларының әртүрлі құқықтық салдарын ерекше атап өту қажет. Осылайша, Мәжіліс қараған және мақұлдаған заң жобасы Сенатқа беріледі, Сенат қабылданғаннан кейін ғана заңға айналады және он күн ішінде Президентке қол қоюға ұсынылады.
50.5. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі-алты жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі — бес жыл.
Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық Заңының 24-бабының 1-тармағына сәйкес Парламент депутатының өкілеттігі оны Республиканың Орталық сайлау комиссиясы Парламент депутаты ретінде тіркеген кезден басталады. Депутаттар Қазақстан халқына мынадай ант береді:»Қазақстан халқына адал қызмет етуге, Қазақстан Республикасының тұтастығы мен тәуелсіздігін нығайтуға, оның Конституциясы мен заңдарына қатаң бағынуға, маған жүктелген депутаттың жоғары міндеттерін адал орындауға ант етемін». Ант қабылдауды Президент өзі айқындайтын тәртіппен жүзеге асырады.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 5-тармағын, 51-бабының 5-тармағын, 52-бабының 4 және 5-тармақтарын ресми түсіндіру туралы» 2003 жылғы 11 ақпандағы ҚР ӨҮК-не сәйкес Конституцияның 50-бабының осы тармағында белгіленген Сенат пен Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі Парламент депутаттарының өкілеттік мерзімінің шекті мерзімі болып табылады. Ол кезектен тыс сайлауда сайланған депутаттар үшін де белгіленеді.
Бұл өкілеттік мерзімі Республика Президенті тағайындайтын Сенат депутаттарына да қолданылады. Бұл депутаттарды кезекті тағайындау олардың өкілеттік мерзімі өткеннен кейін әр алты жыл сайын жүзеге асырылады. Егер осы мерзім ішінде тағайындалған депутаттардың біреуінде Президенттің шешімі бойынша не Конституцияның 52-бабының 5-тармағына сәйкес өкілеттіктер мерзімінен бұрын тоқтатылса, онда оның орнына тағайындалған адамға алты жылдық кезең өткенге дейін қалған мерзімге өкілеттіктер берілетін болады.
ҚР Конституциясының 50-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабы тұрақты жұмыс істейтін екі палатадан: сенат пен Мәжілістен тұратын парламенттің құрамы мен құрылымын сипаттайды.
1-тармақ Парламенттің екі палаталы құрылымына баса назар аударады, бұл ұлттық саяси аренаның әртүрлі аймақтары мен әлеуметтік топтарының теңдестірілген өкілдігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2-тармақ Қазақстан Республикасының әрбір облысынан, республикалық маңызы бар қаласынан және астанасынан өкілдерді қамтитын Сенат құрамын сипаттайды. Сондай — ақ, Сенаттың 10 депутатын Президент тағайындайды, оның бесеуін Қазақстан халқы Ассамблеясының ұсынысы бойынша тағайындайды. Бұл Парламенттің жоғарғы палатасындағы өкілдердің географиялық және этномәдени әртүрлілігін қамтамасыз етеді.
3-тармақ аралас сайлау жүйесі бойынша Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сайланатын 98 депутаттан тұратын Мәжілістің құрамын белгілейді. Жүйе бірыңғай жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша пропорционалды өкілдікті және бір мандатты аумақтық сайлау округтерін біріктіреді. Бұл тәсіл әртүрлі партиялар мен аймақтардың өкілдігі халықтың саяси қалауын көрсететініне кепілдік береді.
4-тармақта Парламент депутаты бір мезгілде екі палатаның мүшесі бола алмайтындығы белгіленеді. Бұл ықтимал мүдделер қақтығысын болдырмайды және әр Палатаның тәуелсіздігі мен тиімділігіне кепілдік береді.
5-тармақ Сенат және Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімін айқындайды. Сенат үшін мерзім алты жыл, ал Мәжіліс үшін бес жыл. Бұл заңнамалық қызметтің тұрақтылығын және орта мерзімді кезеңге жұмысты жоспарлауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабы Парламент жұмысын ұйымдастырудың құрамы мен негізгі қағидаттарын айқындайды, бұл елдің әртүрлі топтары мен өңірлерінің тұрақтылығын, өкілдігін қамтамасыз етеді, сондай-ақ заң шығарушы биліктің тәуелсіздігі мен тиімділігіне кепілдік береді. Парламенттің екі палаталы құрылымы мен аралас сайлау жүйесі теңгерімді және жауапты мемлекеттік саясатты қалыптастыру үшін маңызды болып табылатын әртүрлі саяси күштер мен аймақтық өкілдер арасында диалог пен ынтымақтастықты құруға ықпал етеді.
Қазақстан Парламентінің құрылымы мен жұмыс істеуі депутаттардың құқықтық жағдайын және парламенттік палаталардың жұмысын ұйымдастыруды айқындайтын Конституциялық заңмен де реттелетінін атап өткен жөн. Бұл құқықтық сенімділікті қамтамасыз ету және азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін заңнамалық процедураларды сақтаудың және әртүрлі мемлекеттік билік институттары арасындағы тығыз қарым-қатынастың маңыздылығын көрсетеді.
Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабы қазіргі қоғамның сын-тегеуріндеріне жауап беретін және мемлекеттік саясат пен заңнаманы қалыптастыруда шешуші рөл атқаратын тиімді, өкілді және демократиялық парламент құру үшін негіз болады.