Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Заң шығару бастамасы құқығы Республика Президентіне, Парламент депутаттарына, Үкіметке тиесілі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
2. Республика Президентінің заңдар жобаларын қараудың басымдығын белгiлеуге құқығы бар, бұл тиісті заң жобалары бірінші кезектегі тәртіппен екі ай ішінде қабылдануға тиіс екенін бiлдiредi.
Халықтың өмірі мен денсаулығына, конституциялық құрылысқа, қоғамдық тəртіпті қорғауға, елдің экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін жағдайларға жедел ден қою мақсатында Республика Үкіметінің заң шығару бастамасы тəртібімен енгізілген заң жобалары Палаталардың бірлескен отырысында Парламенттің дереу қарауына жатады.
3. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, мыналарға:
1) жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне;
2) меншік режиміне және өзге де мүліктік құқықтарға;
3) мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің негіздеріне;
4) салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге;
5) республикалық бюджетке;
6) сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне;
7) білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға;
8) кәсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіруге;
9) айналадағы ортаны қорғауға;
10) республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысына;
11) мемлекет қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға хақылы.
Өзге қатынастардың барлығы заңға тәуелді актілермен реттеледі.
Осы баптың 2-тармағының екінші бөлігінде көзделген заң жобалары Парламентке енгізілген жағдайда, Республика Үкіметі осы тармақтың бірінші бөлігінде көрсетілген мəселелер бойынша заң күші бар уақытша нормативтік құқықтық актілер қабылдауға өзінің жауапкершілігімен хақылы, олар Парламент қабылдаған заңдар күшіне енгенге дейін немесе Парламент заңдарды қабылдамағанға дейін қолданыста болады.
4. Мəжіліс депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданған заң Сенатқа беріледі, ол онда алпыс күннен асырылмай қаралады.
Мəжіліс заң жобасын депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен тұтастай қабылдамауға хақылы. Бас тартылған заң жобасы қабылданбады деп есептеледі жəне бастамашыға қайтарылады.
Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен мақұлданған заң он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі. Егер Сенат заңды тұтастай немесе оның жекелеген баптарын мақұлдамаса, онда заң Мəжіліске қайтарылады. Бұл ретте Сенат Мəжіліске заңның жекелеген баптарының редакциясын ұсынуға құқылы.
Егер Сенат алпыс күннің ішінде тиісті шешім қабылдамаған жағдайда, заң Президенттің қол қоюына беріледі.
5. Егер Мəжіліс заңның жекелеген баптарының Сенат ұсынған редакциясына депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен келіссе, Мəжіліс заңды жаңа редакцияда қабылдаған жəне Сенат мақұлдаған болып есептеледі жəне он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.
Егер Мəжіліс заңның жекелеген баптарының Сенат ұсынған редакциясына сол көпшілік дауыспен қарсылық білдірсе, сондай-ақ егер Сенат заңды тұтастай мақұлдамаған жағдайда, Палаталар арасындағы келіспеушіліктер келісу рəсімдері арқылы шешіледі.
Заңның келісу комиссиясы тұжырымдаған редакциясы осы баптың 4-тармағында белгіленген тəртіппен Мəжілістің жəне Сенаттың қарауына жатады.
Мəжіліс келісу комиссиясы ұсынған редакциядағы заңды Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылдамаған жағдайларда, Мəжіліс бұрын қабылданған редакциядағы заң бойынша қайтадан дауысқа салуды жүргізеді.
Егер қайтадан дауысқа салу кезінде Мəжіліс Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен бұрын қабылданған шешімді бекітсе, заң он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.
Егер заң Мəжіліс депутаттарының көрсетілген көпшілік даусын алмаса, заң қабылданбады деп есептеледі жəне бастамашыға қайтарылады.
5-1. Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 8 маусымдағы Заңымен алып тасталды.
6. Мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе мемлекеттік шығысты көбейтуді көздейтін заңдардың жобалары Республика Үкіметінің оң қорытындысы болғанда ғана енгізілуі мүмкін. Республика Президентінің заң шығару бастамасы тәртібімен Парламент Мәжілісіне енгізілген заңнамалық актілердің жобалары үшін мұндай қорытындының болуы талап етілмейді.
7. Үкімет енгізген заң жобасының қабылданбауына байланысты Премьер-Министр Парламент палаталарының бірлескен отырысында Үкіметке сенім туралы мәселе қоюға хақылы. Бұл мәселе бойынша дауыс беру сенім туралы мәселе қойылған сәттен бастап қырық сегіз сағаттан ерте өткізілмейді. Егер сенімсіздік білдіру туралы ұсыныс палаталардың әрқайсысының депутаттары жалпы санының көпшілік даусын ала алмаса, заң жобасы дауысқа салынбай қабылданды деп есептеледі. Алайда Үкімет бұл құқықты жылына екі реттен артық пайдалана алмайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабына түсініктеме
61.1. Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңы заңнамалық бастаманы заң жобасының мәтінін немесе Парламенттің қарауына міндетті Парламенттің өзге де заңнамалық актісін заң шығару бастамасы құқығының субъектісінің ресми енгізуі ретінде айқындайды.
Конституцияның 62-бабының 1-тармағы Парламенттің Қазақстан Республикасының заңдары, Парламент қаулылары, республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар Сенат пен Мәжіліс қаулылары нысанында заң актілерін қабылдайтынын айқындайды.
Құқықтық актілер туралы ҚР Заңы нормативтік құқықтық актілердің қандай түрлері заң актілерімен танылатынын нақтылайды. Бұған Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізетін заң, конституциялық заң, шоғырландырылған заң, Заң, Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы, Республика Парламенті Сенаты мен Мәжілісінің қаулылары жатады.
Түсініктеме берілген нормаға сәйкес заң шығару бастамасы құқығы үш субъектіге – Республика Президентіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына және республика Үкіметіне тиесілі.
Заң шығару бастамасы субъектілерінің мұндай құқығы тиісті конституциялық заңдарда толығырақ көрсетілген.
Мемлекет басшысының Президент туралы ҚР Конституциялық Заңының 9-бабына сәйкес заңнамалық бастамасының нысандарының бірі Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын Парламенттің қарауына беру құқығы болып табылады.
Заң шығару бастамасы құқығы тек Мәжілісте жүзеге асырылады. Бұл заң жобасын заң шығару бастамасы құқығының барлық субъектілері Парламент Мәжілісіне ғана енгізетінін білдіреді.
Мәжіліс регламенті заң шығару бастамасының конституциялық құқығын іске асыру нысаны туралы нормаларды қамтиды. Мәселен, Республика Президенті заң актісінің жобасын Мәжіліске енгізу туралы шешімді арнайы Жолдаумен ресімдейді. Республика Президентінің заң шығару бастамасы құқығын іске асыру қағидаларында арнайы жолдау Қазақстан Республикасы Президентінің ресми хаты болып табылады, оған заң актісінің жобасы Мәжіліске енгізіледі. Арнайы Жолдауда заң актісі жобасының атауы және оны қабылдаудың негіздемесі болуға тиіс.
Парламент депутаттары заң актісінің жобасын Мәжіліске енгізу туралы шешімді тиісті ұсыныммен ресімдейді. Ұсыным Мәжіліс Төрағасының атына жіберіледі және оған заң жобасына бастамашылық жасаған барлық депутаттар қол қояды.
Республика Үкіметі заң актісінің жобасын Мәжіліске енгізу туралы шешімді тиісті қаулы шығару жолымен қабылдайды.
Сонымен, заң жобасын енгізген кезде заң шығару бастамасы құқығының субъектісі бірқатар құжаттар мен материалдарды ұсынуы керек, атап айтқанда:
1) Егер жобаны Үкімет енгізген жағдайда, Үкіметтің қаулысы;
2)егер заң жобасына депутат (депутаттар) бастамашылық жасаса, ұсыну;
3) заңды қабылдау қажеттілігінің негіздемесі, оның мақсаттары мен міндеттерінің сипаттамасы бар түсіндірме жазба;
4) Егер заңды іске асыру шығындарды талап етсе, қаржы-экономикалық есеп;
5) депутат бастамашылық ететін және мемлекеттік кірістерді қысқартуды немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін заң жобасы бойынша Үкіметтің оң қорытындысы;
6) қабылданатын заң қолданысының ықтимал экономикалық, әлеуметтік, заңдық, экологиялық салдарларының болжамдары;
7) халықаралық шарттарды ратификациялау және күшін жою туралы заң жобаларын қоспағанда, ғылыми сараптама қорытындысы;
8) мәліметтер көрсетілетін анықтамалық Парақ:
– жобаны дайындауға жауапты мемлекеттік орган туралы;
– жұмыс тобының құрамы туралы (егер ол құрылған болса);
– заң жобасы бойынша баяндамашы туралы;
9) осы заңның қабылдануына байланысты өзгертілуге, толықтырылуға немесе күші жойылды деп танылуға жататын заңнамалық актілердің тізбесі және осы заңды іске асыру үшін қажетті нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу туралы ұсыныстар.
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын енгізу кезінде заң техникасы қағидаларын сақтай отырып орындалған өзгерістер мен толықтырулардың тиісті негіздемесі бар баптардың қолданыстағы және жаңа редакцияларының салыстырмалы кестесін ұсыну міндетті талап болып табылады.
Егер заң жобасы жеке кәсіпкерлік субъектілерінің мүдделерін қозғайтын болса, жеке кәсіпкерлік субъектілерінің аккредиттелген бірлестігінің сараптамалық қорытындысы ұсынылады.
Халықаралық шарттарды ратификациялау туралы заң жобасы енгізілген кезде оған қоса беріледі:
1) ҚР Сыртқы істер министрлігі ресми куәландырған халықаралық шарттардың (халықаралық шарттардың депозитарийімен ресми куәландырылған) оларды жасасу тілдерінде, сондай-ақ оларды жасасуға жауапты Республиканың орталық мемлекеттік органы ресми куәландырған көшірмелері, егер олар жасасу тілі болып табылмаған жағдайда халықаралық шарттардың қазақ және орыс тілдеріне аудармалары;
2) халықаралық шарттар туралы ҚР Заңына сәйкес жүргізілген ғылыми сараптаманың қорытындысы. Заң жобасымен бірге тәуелсіз сараптаманың қорытындысы ұсынылуы мүмкін.
Заң жобасы қағаз және электрондық жеткізгіштерде мәжіліске Қазақ және орыс тілдерінде енгізіледі. Заң жобасы Мәжіліс аппаратында тіркеліп, Палата басшылығына жіберіледі.
Көрсетілген қосымшалардың біреуі болмаған, сондай-ақ олардың қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндері сәйкес келмеген кезде Палата Аппараты белгіленген талаптарды орындау үшін тіркеусіз бес күн ішінде құжаттарды заң жобасының бастамашысына қайтарады.
Тіркелген заң жобасы Мәжілістің қаулысымен онымен одан әрі жұмыс істеу тәртібі туралы ұсыныстарды алдын ала қарау және дайындау үшін тиісті комитетке (комитеттерге) жіберіледі. Егер заң жобасы екі немесе одан да көп Комитетке жіберілсе, онда қаулыда бірінші болып көрсетілгені басты болып саналады.
Қорытындыны дайындау үшін қажетті мерзім тапсырмада көрсетіледі және тіркелген заң жобасы тиісті комитеттерге және Палата Аппаратының Заңнама бөліміне келіп түскен күннен бастап күнтізбелік отыз күннен кем болмауы тиіс.
Заң жобасын қарау, заң жобасы бойынша қорытынды дайындау тәртібін Палатаның тиісті комитеті дербес айқындайды.
Палата комитеті жұмыс топтарының құрамына заң жобасының бастамашыларын, мемлекеттік органдардың, консультативтік-кеңесші органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, ғылыми мекемелердің өкілдерін, сарапшыларды, мамандарды, шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшыларын тартуға құқылы.
Жұмыс тобының отырыстарында шешімдер депутаттардың-жұмыс тобы мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады.
Тұрақты комитет заң жобасын тәуелсіз ғылыми және өзге де сараптамаларға жіберуге құқылы.
Баламалы заң жобаларын Палата комитеттері негізгі жобамен бір мезгілде қарайды және әрбір жоба бойынша жеке қорытынды дайындалады.
Комитеттерде заң жобасын талқылау ашық. Заң жобасын қарау нәтижелері бойынша комитет қорытынды қабылдайды.
Бас комитет: заң жобасын қабылдау немесе қабылдамау қажеттігін негіздей отырып қорытынды; заң жобасын қарау нәтижелері туралы Мәжіліс қаулысының жобасы; заң жобасына САЛЫСТЫРМАЛЫ КЕСТЕ дайындайды, онда Палатаның тұрақты комитеттері мен депутаттарының түзетулері қорытылады.
Салыстырмалы кесте екі оқылымды қажет етпейтін заң жобаларына, ал кемінде екі оқылымда қабылданатын жобаларға екінші (кейінгі) оқылымға дайындалады.
Кемінде екі оқылым өткізу көзделетін заң жобасы бойынша бас комитет тұрақты комитеттердің қорытындыларын алғаннан кейін Мәжілістің талқылауына бірінші оқылымда қарауға жататын тұжырымдамалық ережелерді дереу енгізуге құқылы.
Жалпы отырыста қарауға дайындалған заң жобасын, оған материалдарды, сондай-ақ Аппараттың заңнама бөлімінің қорытындысын Бас комитет Мәжілістің жалпы отырысының қарауына енгізу үшін оның отырысына дейін үш жұмыс күнінен кешіктірмей Палата бюросына жібереді.
Палата Бюросы Бас комитеттің қорытындысын ескере отырып, заң жобасын жалпы отырыстың күн тәртібіне енгізу туралы ұсыныс енгізеді.
Мәжілістің жалпы отырыстарында заңдардың, оның ішінде конституциялық заңдардың жобаларын қарау, егер Палата нақты жобаға қатысты басқа шешім қабылдамаса, бір оқылымда жүзеге асырылуы мүмкін.
Кодекстердің жобалары, олардағы өзгерістер мен толықтырулар кемінде екі оқылымда қаралады.
Заң жобасының бастамашысы ұсынған заң жобасының мәтіні және оған материалдар депутаттарға осы Заң жобасы пленарлық отырыста қаралғанға дейін 10 күннен кешіктірілмей ұсынылады, сондай-ақ автоматтандырылған жүйеде орналастырылады.
Заң жобасын алғаш оқығанда Палата осы жоба бастамашысының баяндамасын және бас комитеттің қосымша баяндамасын тыңдайды, заң жобасының тұжырымдамалық ережелерін талқылайды және түзетулер нысанында ұсыныстар мен ескертулер береді.
Талқылау нәтижелері бойынша Мәжіліс заң жобасының негізгі ережелерін мақұлдайды немесе оны қабылдамайды.
Бірінші оқылымда қаралған заң жобасы бойынша шешім, егер ол Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен бекітілсе, қабылданды деп есептеледі. Мұндай шешім Мәжілістің қаулысымен ресімделеді.
Бірінші не екінші (кейінгі) оқылымда мақұлданған заң жобасына түзетулерді оларды қабылдау қажеттігін негіздей отырып, депутаттар заң жобасы бойынша екінші (кейінгі) оқылым басталғанға дейін 10 күннен кешіктірмей бас Комитетке жазбаша түрде береді.
Егер заң жобасына енгізілген түзету мемлекеттік кірістерді қысқартуды немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін болса, онда бас комитет енгізілген түзетуді Үкіметке қорытынды беру үшін жібереді. Осы түзетулер бойынша Үкімет Үкімет Регламентінде белгіленген мерзімде қорытынды береді.
Егер Үкіметтің қорытындысы бойынша қосымша түсініктемелер талап етілген жағдайда, комитет оларды Үкіметтен талап етуге құқылы.
Бас комитет заң жобасына енгізілген түзетулерді қарайды және оны екінші оқылымға дайындайды.
Заң жобасы бойынша екінші оқылымда бас комитеттің төрағасы немесе Комитет мүшелерінің бірі Не Үкімет өкілі баяндама жасайды. Баяндама бойынша жарыссөз ашылмайды.
Екінші оқылым барысында заң жобасын қарау кезінде жазбаша түрде енгізілген түзетулер ғана қаралады.
Қосымша шығыстарға не мемлекеттік бюджет кірістерінің төмендеуіне әкеп соғуы мүмкін түзету енгізілген жағдайда Палата Үкіметтен қорытындыны талап етеді не пысықтау үшін Комитетке қайтарады.
Дауыс беруге заң жобасының әрбір бабы не тарауы немесе бөлімі енгізілген түзетулермен, содан кейін бүкіл жоба жеке қойылады. Егер депутаттардың ешқайсысы мұндай тәртіпке қарсы болмаса, Палата тұтастай алғанда заң жобасы бойынша бірден дауыс беру туралы шешім қабылдай алады.
Заң жобасын екінші оқылымда қарау нәтижелері бойынша Палата мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:
1) мақұлдау;
2) Комитетке пысықтауға қайтару;
3) кейінгі оқуларды өткізу;
4) қабылдамау.
Мәжіліс қараған және мақұлдаған Конституциялық заң жобасы немесе заң жобасы Палатаның қаулысымен бірге мақұлданған күннен бастап 10 күн ішінде алдын ала бас комитет төрағасының және Мәжіліс Аппаратының тиісті бөлімі басшысының қолдарымен бекітіліп, Палата аппараты арқылы Сенатқа қарауға беріледі.
Түсініктеме берілген норма ҚР Парламенттің комитеттері мен комиссиялары туралы Заңында да көрсетілген.
Сонымен бірге, Негізгі Заңда бір маңызды конституциялық ерекшелік бар. Бұл Парламент Мәжілісі өз өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтататын және осы кезеңдегі Парламент Сенаты заңдарды қабылдау жөніндегі парламент функцияларын өзіне алатын жағдай туралы (Конституцияның 55-бабының 5-тармағы). Осыған сүйене отырып, Сенат регламентінде заң шығару бастамасы құқығының субъектісі Заң жобасының мәтінін Сенатқа енгізетін нормалар бар.
61.2. Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 17-бабының 2-тармағында Республика Президентінің Парламентке арнаулы Жолдауымен заң жобаларын қараудың басымдығын айқындауға құқығы бар, бұл тиісті заң жобалары екі ай ішінде бірінші кезектегі тәртіппен қабылдануға тиіс дегенді білдіреді. Мемлекет басшысының аталған құқығы Президент туралы ҚР Конституциялық Заңының 9-бабы 10) тармақшасында да көрсетілген.
Әдетте, заң жобаларын қараудың басымдығын Мемлекет басшысы Парламент Мәжілісіне енгізілген не енгізуге дайын заң жобаларына қатысты айқындайды. Бұл рәсімнің құқықтық негіздері ҚР Президентінің 2003 жылғы 29 сәуірдегі № 1074 Жарлығымен бекітілген заң жобаларын қараудың басымдылығын айқындау қағидаларында белгіленген.
Айта кету керек, 2017 жылғы конституциялық реформаға дейін Мемлекет басшысы заң жобасының басымдығын ғана емес, қажет болған жағдайда оның өзектілігін де айқындады. Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 10 наурыздағы Заңына сәйкес бұл конституциялық норма өзгеріске ұшырады және республика Президентіне заң жобасын айқындау құқығы басым болып қалды.
61.3. Түсініктеме берілген баптың 3-тармағында Парламенттің маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, онда егжей-тегжейлі баяндалған негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқығы бар екендігі туралы норма бар. Барлық басқа қатынастар заңға тәуелді актілермен реттеледі, осылайша заң шығарушы ең маңызды қоғамдық қатынастардың толық тізімін береді, оларды реттеу үшін заң қабылдануы керек.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 1 және 2-тармақтарын, 24-бабының 2-тармағын, 77-бабы 3-тармағының 5) тармақшасын ресми түсіндіру туралы» 1999 жылғы 10 наурыздағы № 2/2 ҚР ПКС Конституциялық кеңесте ҚР Конституциясының 61-бабының 3-тармағына сәйкес Парламенттің Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабына сәйкес жаңа заң нормаларын белгілеуге құқығы бар екендігі түсіндірілді. қалыптасқан мән-жайлар мен орындылықты, оның ішінде үнемі өзгеріп отыратын және серпінді қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің кемшіліктерін жою.
ҚР Конституциясының 61-бабы 3-тармағының 3) тармақшасына сәйкес Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің негіздеріне қатысты негіз қалаушы қағидаттар мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы.
«Мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабын, 61-бабы 3-тармағының 1) және 3) тармақшаларының, сондай-ақ бірқатар басқа да нормаларының ресми түсіндірілуі туралы» 2008 жылғы 15 қазандағы № 8 ҚР ҰКҚ сәйкес заңнамалық қызметтің негізгі қағидаттары, ең алдымен, Конституция кіріспесінің идеялары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциясының негізгі Қазақстан Республикасы Конституциясы қызметінің қағидаттары (қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігі үшін экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беруді қоса алғанда, демократиялық әдістермен мемлекеттік өмірдің аса маңызды мәселелерін шешу).
Парламенттің заңнамалық қызметіндегі Конституцияның негізгі ережелері сонымен қатар Қазақстанды демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекіту туралы нормалар болып табылады, оның ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады; президенттік басқару нысаны бар біртұтас мемлекет туралы; халықтық және мемлекеттік егемендіктердің арақатынасы туралы; Мемлекеттік биліктің бірлігі және оның тармақтарға бөлінуі туралы; қолданыстағы құқық туралы; мемлекеттік органдар жүйесін құру қағидаттары, Мемлекеттік органдардың түрлері, оларды қалыптастыру тәртібі, Мемлекеттік органдардың функциялары мен өкілеттіктері, олар шығаратын (қабылдайтын) актілер, өзара қарым-қатынас және бағыну негіздері.
«Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2008 жылғы 15 қазандағы № 8» мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабын, 61-бабы 3-тармағының 1) және 3) тармақшаларының, сондай-ақ бірқатар басқа да нормаларының ресми түсіндірілуі туралы «Нормативтік қаулысын түсіндіру туралы» 2013 жылғы 16 мамырдағы № 2 ҚР ҚІЖК нақтылайды баптың 3-тармағының 3) тармақшасында белгіленген «мемлекеттік органдарды ұйымдастыру және олардың қызметінің негіздері» астында. Конституцияның 61-бабында құқықтық мәртебе мазмұнына (басшылық салалары, миссиялар, негізгі міндеттер, функциялар мен өкілеттіктер), мемлекеттік органдардың құрылу, тарату, қайта ұйымдастыру және қызметін ұйымдастыру тәртібіне негізгі тәсілдерді айқындайтын негіз қалаушы қағидаттар мен нормаларды түсіну қажет.
Заңдарда мемлекеттік органдардың оларды ұйымдастыру мен қызметінің негізін құрайтын функциялары, сондай-ақ іске асырылуы Конституцияның 61-бабының 3-тармағында көрсетілген аса маңызды қоғамдық қатынастарға әсер ететін функциялары белгіленеді. Бұл, оның ішінде жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектісі мәселелеріне, құқық шектеу сипатындағы шараларға, сондай-ақ құқық қорғау, бақылау-қадағалау функцияларын және жекелеген қызмет түрлерін жүзеге асырудың рұқсат беру тәртібін белгілеуді қоса алғанда, мемлекеттік органдардың мемлекеттік емес ұйымдармен және жеке тұлғалармен өзара қарым-қатынастарына қатысты.
Заңға тәуелді деңгейде жүзеге асырылуы Конституцияның 61-бабының 3-тармағында аталған қоғамдық қатынастарға әсер етпейтін функциялар белгіленеді. Бұл Заңда бекітілген функцияларды іске асыру тетігін айқындауға, мемлекеттік органдардың ішкі ұйымдастырылуы мен қызметіне, техникалық нормаларды қабылдауға (басып шығаруға) қатысты болуы мүмкін.
61.4. Заң жобасын қарау рәсімі осы және Конституцияның 61-бабының кейінгі тармақтарының нормаларына негізделеді. Заңдарды қабылдау рәсімі ҚР Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық Заңының 18-бабында да егжей-тегжейлі баяндалған. Сондай-ақ, заңдарды қабылдау тәртібі Парламенттің, Мәжілістің және Сенаттың регламенттерінде көзделген.
Мәжілістің жалпы отырысында заң жобасы Мәжіліс депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен мақұлданады және ол мақұлданған күннен бастап күнтізбелік он күн ішінде Сенатқа беріледі.
Парламент регламенті мәжіліс Сенатқа заң жобасымен бірге қазақ және орыс тілдерінде жіберетін материалдардың тізбесін айқындайды:
1) заң жобасын мақұлдау туралы Мәжілістің қаулысы;
2) заң жобасы бастамашының редакциясында Мәжіліс Регламентіне сәйкес оларға ұсынылатын қосымшалармен бірге;
3) заң жобасы Мәжіліс мақұлдаған редакцияда;
4) Мәжіліс отырысының стенограммасын;
5) құқықтық нормалардың бұрынғы және жаңа редакцияларының Салыстырмалы кестесі;
6) Мәжіліс депутаттары заң жобасына енгізген және мемлекеттік кірістерді қысқартуды немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін түзетулер бойынша Үкіметтен алынған қорытындылар;
7) ілеспе хат.
Халықаралық шартты ратификациялау немесе күшін жою туралы заң жобасына қатысты Мәжіліс халықаралық шарттың және оған қосымшаның тиісті уәкілетті орган куәландырған көшірмесін не, егер шартқа қазақ және орыс тілдерінде қол қойылмаған болса, тиісті уәкілетті орган куәландырған көрсетілген тілдерге теңтүпнұсқа аударманы қосымша жібереді.
Конституция Сенатта заң жобасын қараудың нақты мерзімін – Парламент сессиялары арасындағы уақытты есепке алмай, Сенат Аппаратында тіркелген күннен бастап есептелетін алпыс күнді белгілейді. Сенат келіп түскен заң жобасын Сенат Регламентіне сәйкес қарайды. Жалпы отырыста заң жобасын талқылау қорытындысы бойынша Сенат Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:
1) заң жобасын қабылдау;
2) заң жобасын тұтастай қабылдамау және оны Мәжіліске қайтару;
3) заң жобасын өзгерістермен және толықтырулармен Мәжіліске қайтаруға құқылы.
Сенат заң жобасын қабылдаған жағдайда ол заңға айналады және он күн ішінде республика Президентіне қол қоюға ұсынылады.
Заң жобасы қабылданбаған жағдайда ол Мәжіліске дәлелді негіздемемен және отырыстың стенограммасымен қайтарылады. Мәжіліс Бюросы заң жобасын қоса берілген құжаттармен бірге Бас комитетке береді, ол Сенаттың оны қабылдамауының негіздерін қарайды, олар бойынша қорытынды береді және туындаған келіспеушіліктерді еңсеру бойынша өз ұсыныстарын Палатаның қарауына енгізеді.
Егер Мәжіліс депутаттардың жалпы санының үштен екі көпшілік даусымен жобаны қайта мақұлдаса, ол қайта талқылау және дауыс беру үшін Сенатқа беріледі. Сенат қайта қабылдамаған заң жобасын сол сессия ішінде Мәжіліске қайта енгізуге болмайды.
61.5. Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық Заңының 18-бабының 2-тармағына сәйкес » Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен енгізілген заң жобасына өзгерістер мен толықтырулар Мәжіліске жіберіледі. Егер Мәжіліс депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен ұсынылған өзгерістер мен толықтырулармен келіссе, заң қабылданды деп есептеледі. Егер Мәжіліс Сенат енгізген өзгерістер мен толықтыруларға бірдей көпшілік дауыспен қарсылық білдірсе, Палаталар арасындағы келіспеушіліктер келісу рәсімдері арқылы шешіледі».
Мәжіліс регламентінде Палата Бюросы Сенат енгізген өзгерістер мен толықтыруларды мәжіліс комитетіне жібереді, ол заң жобасын Мәжілісте қарау сатысында олар бойынша ұсыныстар дайындау үшін бас болып айқындалды. Сенаттың түзетулерін зерделегеннен кейін бас комитет Парламент Мәжілісінің қарауына қорытынды шығарады.
1. Бас комитеттің қорытындысында Сенат енгізген өзгерістер мен толықтырулармен келісу туралы ұсыныс болуы мүмкін. Мәжіліс депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен ұсынылған түзетулермен келіседі. Бұл жағдайда заң қабылданды деп есептеледі және ол Мәжілістің жалпы отырысында қабылданған күннен бастап бес күн ішінде Сенатқа жіберіледі. Мәжілістің Сенат ұсынған өзгерістермен және толықтырулармен келісуі туралы Мәжіліс ҚАУЛЫ ҚАБЫЛДАЙДЫ. Сенат қабылданған заң келіп түскен күннен бастап бес күн ішінде оны республика Президентіне қол қоюға жібереді.
2. Бас комитет өз қорытындысында Сенаттың түзетулерімен келісу мүмкін емес деп санауы мүмкін және келісім комиссиясын құру қажет деп санайды. Мәжіліс депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен ұсынылған түзетулермен келіспейді. Бұл жағдайда Парламент палаталары арасында туындаған келіспеушіліктерді еңсеру үшін келісу рәсімдерінің тетігі іске қосылады.
Мәжіліс пен Сенат әр Палатадан депутаттардың тең санының қатысуымен келісім комиссиясын құрады. Іс жүзінде заң жобасы бойынша келісу комиссиясының құрамына депутаттарды сайлау туралы шешімді Парламент Палаталарының әрқайсысы дербес, дәйекті тәртіппен – алдымен Мәжіліс, содан кейін Сенат қабылдайды. Келісім комиссиясының мүшелерін сайлауды Палаталар Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен дербес жүзеге асырады. Палаталардың әрқайсысынан депутаттардың тең саны, әдетте, Сенат келісім комиссиясының құрамына Мәжіліс сайлаған депутаттар санына тең депутаттар санын сайлайтынын білдіреді.
Парламент регламенті заң шығару бастамасы құқығы субъектісінің (ол уәкілеттік берген адамның) және келісім комиссиясының құрамына сайланбаған Парламент депутаттарының кеңесші дауысы құқығымен келісім комиссиясының жұмысына қатысуға жол береді.
Келісім комиссиясының бірінші отырысында келісім комиссиясының құрамына сайланған Мәжіліс пен Сенат депутаттары өз құрамынан комиссия мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен төрағаны сайлайды. Бұл ретте келісу комиссиясының төрағасын сайлау палата өкілінің алдыңғы отырыста төрағалық ету кезектілігі ескеріле отырып жүзеге асырылады.
Парламенттің, Сенаттың және Мәжілістің регламенттеріне сәйкес келісім комиссиясы Сенат пен Мәжіліс арасында келіспеушіліктер туындаған заң жобасының ережелерін ғана қарайды. Келісім комиссиясының жұмысы заң жобасының бірыңғай мәтінін әзірлеуге бағытталған.
Келісу комиссиясының мүшелері Сенаттың әрбір түзетуін жеке қарайды және дауыс беру қорытындылары бойынша келісу комиссиясы мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:
1) заң жобасының нормасы Мәжіліс мақұлдаған редакцияда қабылдансын;
2) Заң жобасының нормасы Сенат ұсынған редакцияда қабылдансын;
3) заң жобасының нормасы келісу комиссиясының мүшелері бірлесіп әзірлеген редакцияда қабылдансын.
Бұл ретте Сенат Регламентіне сәйкес шешім қабылдау кезінде Сенаттан келісу комиссиясының мүшелері қаралып отырған Заң жобасының Сенат ұсынғаннан өзгеше тиісті ережелерін редакциялау жөніндегі ұсыныстарға дауыс беруге құқылы.
Келісу комиссиясының шешімі оның мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен ашық дауыс беру арқылы қабылданады. Егер келісім комиссиясы мүшелерінің көпшілігі оны қабылдауға дауыс берсе, шешім қабылданды деп есептеледі. Дауыстар тең болған кезде комиссия төрағасының дауысы шешуші болып табылады.
Келісу комиссиясы жұмысының қорытындысы келіспеушіліктерді еңсеру жөніндегі ұсыныстарды қамтитын қаулы болып табылады, ол Мәжілістің жалпы отырысына Мәжіліс Бюросы арқылы қарауға енгізіледі. Келісу комиссиясының қаулысына өзгерістер енгізілген заң жобасы баптарының Салыстырмалы кестесі қоса беріледі.
Мәжіліс келісім комиссиясының қаулысында көрсетілген түзетулерді ғана қарайды. Олардың шегінен тыс түзетулер қарастырылмауы мүмкін.
Мәжіліс келісім комиссиясының әрбір ұсынысы бойынша Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жеке шешім қабылдайды. Мәжіліс келісу комиссиясының ұсыныстарымен келісуі немесе келіспеуі мүмкін.
Егер Мәжіліс депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен келісім комиссиясының редакциясында заң жобасын мақұлдаса немесе көпшілік даусымен Мәжіліс бұрын қабылдаған редакцияда заң жобасын қайта мақұлдаса, онда тиісті қаулы қабылданады. Палатаның қаулысы келісім комиссиясының материалдарымен бірге (комиссия отырысының қаулысы, ХАТТАМАСЫ) күнтізбелік жеті күн ішінде Парламент Сенатына жіберіледі.
Мәжіліс келісім комиссиясының ұсыныстарымен келіспеген жағдайда Палата келісім комиссиясының құрамына жаңа депутаттарды сайлайды. Бұл жағдайда Сенат пен Мәжілістің мақұлдауына ие болатын шешімді әзірлеу үшін келісу рәсімдері қайтадан жүргізіледі.
Сенат келісім комиссиясының ұсыныстары мен Мәжілістің шешімі бойынша шешімді Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылдайды. Сенат келісім комиссиясының ұсыныстарымен және Мәжілістің шешімімен келісуі немесе келіспеуі мүмкін.
Сенат келіскен кезде заң жобасы заңға айналады және күнтізбелік он күн ішінде Президентке қол қоюға ұсынылады.
Сенат келісу комиссиясының ұсыныстарымен келіспеген жағдайда, Палата да келісу комиссиясының құрамына жаңа депутаттарды сайлайды. Бұл жағдайда Сенат пен Мәжілістің мақұлдауына ие болатын шешімді әзірлеу үшін келісу рәсімдері қайтадан жүргізіледі.
61.5-1. Конституциялық заңның жобасы, сондай-ақ мақұлдау мен қабылдау кезінде оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу Парламенттің әрбір палатасы депутаттарының қарапайым көпшілік даусын емес, атап айтқанда білікті көпшілік даусын белгілеуді талап етеді. Бұл Парламент палаталарының депутаттары тиісті Палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен екісінің даусымен дауыс беруге тиіс екендігімен көрінеді. Конституциялық заң жобасы тұтастай қабылданбаған кезде аз дауыс саны белгіленеді-депутаттардың жалпы санының көпшілік дауысы жеткілікті.
Мәжіліс те, Сенат та Конституциялық заң жобасын қабылдамаған жағдайда, ол бастамашыға қайтарылады.
Сенат Конституциялық заң жобасына түзетулер енгізген жағдайда мәжіліс олармен келісе алады, сондай-ақ Сенат енгізген өзгерістер мен толықтырулармен келіспейтінін білдіре алады. Мәжіліс келіскен жағдайда Конституциялық заң жобасы қабылданды деп есептеледі және Мемлекет басшысына қол қоюға жіберіледі. Егер Мәжіліс келіспеушілік білдірсе, онда келісу рәсімдері әдеттегі заң жобасын қарау кезінде келісу рәсімдеріне ұқсас жүргізіледі.
Тиісті рәсімдер Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңында да белгіленген.
61.6. Бұл норма императивті сипатқа ие және Парламент Мәжілісіне мемлекеттік кірістерді қысқартуды немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін заңдар жобалары бойынша Үкіметтің оң қорытындысының міндеттілігін енгізу үшін белгілейді.
Бұл ретте бұл талап Мәжіліске енгізілетін заң жобаларына да, Парламент палаталарының қарауындағы заң жобаларына да қолданылады.
ҚР Үкімет туралы Конституциялық заңына сәйкес республика Үкіметі бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді. Сондықтан республикалық бюджет кірістерін қысқартуды не мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін заң жобасы бойынша заңнамалық бастамашылық құқығын іске асыру бюджеттік жоспарлау кезінде оның параметрлерін алдын ала есепке алу қажеттілігін болжайды.
Үкіметтің оң қорытындысы заң жобасында көзделген мемлекеттік кірістерді қысқарту немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайту туралы келісімді білдіруді, оны мақұлдауды білдіреді.
Президент заң шығару бастамасы құқығының тәртібімен бастамашылық ететін заң жобасына Үкіметтің қорытындысы талап етілмейді.
Республикалық бюджетті нақтылау республикалық бюджет комиссиясы алдын ала қарайтын Үкіметтің және (немесе) Парламент депутаттарының ұсыныстары негізінде республикалық бюджет туралы Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылатындықтан, Мемлекет басшысының шығынды заң жобасы тиісті қаржы жылына арналған бюджетті нақтылау туралы Үкіметтің ұсынысымен бір мезгілде Парламентке енгізілуі мүмкін.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабының 6-тармағын ресми түсіндіру туралы» 2000 жылғы 15 маусымдағы № 9/2 ҚР МКҚ-ға сәйкес Конституцияның 61-бабының 6-тармағы мемлекеттік кірістерді қысқартуды немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін заң жобаларына жасалған қорытындылар алқалы орган ретінде Үкіметтен туындауы тиіс деп түсінген жөн.
Қорытынды Республика Үкіметінің тиісті қаулысын қабылдаумен немесе оның отырысының хаттамалық шешімімен, сондай-ақ Үкіметтің ұжымдық, заңды пікірін көрсететін өзге де құжатпен ресімделеді. Қорытындыға Республика Премьер-Министрі не ол болмаған кезде – республика заңнамасына сәйкес Премьер-Министрді алмастыратын Премьер-Министрдің орынбасары қол қояды.
Мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды немесе мемлекеттік кірістерді қысқартуды көздейтін Парламенттің ағымдағы түзетулерімен заң жобаларына Үкімет қорытындыларын дайындауды нақтылау Үкімет Регламентінде көзделген.
61.7. «Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабының 7-тармағын және 53-бабының 7) тармақшасын ресми түсіндіру туралы» 1999 жылғы 27 қыркүйектегі № 18/2 ҚР ӨҮК-не сәйкес Үкімет енгізген жобаны Парламенттің қабылдамауы деп Парламент Палаталарының бірлескен отырысында дауыс беруге қойылған заң жобасы Конституцияда көзделген әрбір депутаттың көпшілік даусын ала алмағанын түсінген жөн оны қабылдағаны үшін палаталардан.
Үкімет енгізген заң жобасын қабылдамау Парламент депутаттарының тұтастай алғанда қаралып отырған заң жобасымен келіспейтінін және оның тиісті түрде қабылданбауын білдіреді.
Заң жобасын қабылдамау заң шығару процесінің кез келген сатысында кейіннен Конституцияда және заңдарда, Парламент пен оның Палаталарының регламенттерінде көзделген барлық рәсімдерді сақтай отырып, заңдар қабылдау мүмкін .стігіне әкеп соғатын мән-жайлардың туындауымен негізделеді. Бұған мыналар жатады: Парламент Мәжілісінің қарауға қабылдаған кезде заң жобасын қабылдамауы; Мәжілістің заң жобасын мақұлдамауы, Сенаттың заң жобасын қабылдамауы және Мәжілістің онымен келісуі; Сенаттың Мәжіліс жаңадан мақұлдаған заң жобасын қайта қабылдамауы; палаталардың бірлескен отырысында қарауға жататын заң жобасын Парламенттің қабылдамауы; палаталардың бірі немесе Парламент енгізген түзетулермен келіспеген жағдайларда Үкіметтің заң шығару процесінің кез келген сатысында өзі бастамашылық жасаған заң жобасын кері қайтарып алуы.
Үкіметке сенімсіздік білдіру рәсімін қолдану Конституциялық рәсімдерде мемлекеттік билік жүйесіндегі келіспеушіліктерді шешуге мүмкіндік береді. Бұл Үкіметке сенім туралы мәселе қойылған сәттен бастап ол бойынша дауыс беруге дейін айқындалатын қырық сегіз сағаттық кезеңге, сондай-ақ рәсімді теріс пайдалануға жол бермейтін уақытша шектеулерге байланысты.
Үкіметке сенімсіздік білдіру үшін Парламент әр Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусын жинауы керек. Мұндай көпшілік болмаған кезде үкіметтік заң жобасы қандай да бір қосымша дауыс бермей қабылданды деп танылады.
Республика Премьер-Министрі ҚР Конституциясының 61-бабының түсініктеме берілген тармағына сәйкес Парламент Палаталарының бірлескен отырысында Үкіметке сенім туралы мәселе қойған жағдайда, ол бойынша дауыс беру осы мәселе қойылған сәттен бастап қырық сегіз сағаттан ерте емес өткізіледі. Үкіметке сенім білдіру туралы мәселе ол енгізілген бірлескен отырыста қаралуға тиіс.
Үкіметке сенім туралы мәселе қойылған сәттен бастап конституциялық нормамен бөлінетін уақыт Парламент депутаттарына өз ұстанымын сараланған түрде әзірлеуге арналған. Белгіленген қырық сегіз сағаттан кейін мәселені Парламент кейінге қалдыра алмайды және оның ерекше конституциялық маңыздылығына байланысты ол дереу шешілуі керек.
Үкіметке сенім туралы мәселе бойынша Парламент Палаталарының бірлескен отырысында дауыс беру сенім туралы мәселе қойылған сәттен бастап Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленген қырық сегіз сағат өткеннен кейін дереу өткізіледі.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабының 7-тармағын және 28-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы» 1999 жылғы 12 наурыздағы № 3/2 ҚР ПКС Республика Премьер-министрі Парламенттің Үкімет енгізген бір ғана заң жобасын, оның ішінде Парламенттің қабылдамауына байланысты Парламент Палаталарының бірлескен отырысында Үкіметке сенім білдіру туралы мәселені бір уақытта қоюға құқылы екенін нақтылайды республикалық бюджет туралы заң жобасы.
Конституцияның 61-бабының түсіндірмелі тармағына қатысты » жыл » уақыт кезеңі деп ағымдағы жылды (1 қаңтардан 31 желтоқсанға дейін) «конституциялық мерзімдерді есептеу мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы»2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 ҚР ҚКҚ-дан келетіндігін түсіну керек.
ҚР Конституциясының 61-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабы заң шығару бастамасы құқығын, заң жобаларын, заңдармен реттелетін салаларды қараудың басымдылығын және оларды Парламентте қабылдау тәртібін айқындайды. Бұл мақаланың негізгі тармақтарына мыналар жатады:
Заң шығару бастамасы құқығы Республика Президентіне, Парламент депутаттарына және Үкіметке тиесілі және тек Мәжілісте іске асырылады. Бұл заң жобаларын Парламенттің қарауына енгізу тәртібін қамтамасыз етеді.
Республика Президентінің Заң жобаларын қараудың басымдығын айқындауға құқығы бар. Бұл тиісті заң жобалары екі ай ішінде бірінші кезекте қабылдануы керек дегенді білдіреді. Үкімет белгілі бір жағдайларға жедел ден қою үшін енгізген заң жобаларын Парламент дереу оның Палаталарының бірлескен отырысында қарауға тиіс.
Парламент маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін және құқық субъектісі, меншік, салық салу, білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру және т.б. сияқты белгілі бір салаларда негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы. Барлық басқа қатынастар заңға тәуелді актілермен реттеледі.
Мәжіліс депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданған заң алпыс күннен аспайтын мерзімде қаралатын Сенатқа беріледі. Бұл Парламент палаталарының бірі мақұлдаған заң жобаларының басқа палатаға әрі қарай қарау және қабылдау үшін берілуін қамтамасыз етеді.
Жалпы, 61-бап заңнамалық бастаманың негіздерін белгілейді, заңдармен реттелетін қызмет салаларын айқындайды және Парламентте заңдар қабылдау тәртібін көздейді. Бұл тиімді заң шығару процесіне ықпал етеді және елдің өзгеріп отырған жағдайлары мен қажеттіліктеріне жауап беруге мүмкіндік береді.
61-бап сонымен қатар заң шығарушы биліктің Парламент, Президент және Үкімет депутаттарының қолында шоғырлануын қамтамасыз етеді, бұл заң жобаларының басқа көздерден бастама процесінсіз пайда болу мүмкіндігін болдырмайды. Бұл Парламент палаталарының әрқайсысы өз рөлін атқаратын теңдестірілген және ашық заң шығару процесінің шеңберін жасайды.
Осылайша, Қазақстан Конституциясының 61-бабы елдегі заң шығарудың іргелі қағидаты ретінде қызмет етеді, заңдармен реттелетін рәсімдер мен қызмет салаларын айқындайды, сондай-ақ оларды Парламентте қабылдау тәртібін белгілейді. Бұл заң шығарушы биліктің үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді және мемлекет пен қоғамның мүдделеріне жауап беретін заңнаманың дамуына ықпал етеді.