Қазақстан Республикасы Конституциясының 60-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Палаталар әр Палатада саны жетіден аспайтын тұрақты комитеттер құрады.
2. Палаталардың бірлескен қызметтеріне қатысты мәселелерді шешу үшін Сенат пен Мәжіліс тепе-тең негізде бірлескен комиссиялар құруға хақылы.
3. Комитеттер мен комиссиялар өз құзыретіндегі мәселелер бойынша қаулылар шығарады.
4. Комитеттер мен комиссияларды құру, олардың өкілеттігі және қызметін ұйымдастыру тәртібі заңмен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 60-бабына түсініктеме
60.1. Парламент қызметінде палаталардың жұмыс органдарына – тұрақты комитеттер мен комиссияларға маңызды рөл беріледі. Тұрақты комитеттерде Парламент депутаттары жұмысының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Заң шығару процесі барысында Парламент палаталарының депутаттары көптеген мәселелерді шешуде. Оларды алдын ала зерттеу және комитеттерде пысықтау Комитеттің қарауына жататын мәселелерді зерделеуге тереңірек және жан-жақты қарауға мүмкіндік береді. Комитетке әрбір депутаттан ұсыныстар түсуі мүмкін, ал Палата отырысында мәселені талқылау кезінде әрбір депутатты тыңдау әрқашан мүмкін бола бермейді.
Комитеттер Палатаның тұрақты жұмыс істейтін жұмыс органдары болып табылады, олар өздерінің жүргізу пәндері бойынша заң жобаларын дайындауды және алдын ала қарауды, заң жобалары бойынша қорытындылар дайындауды жүзеге асырады; парламенттік тыңдауларды, үкіметтік сағаттарды ұйымдастырады; өз қызметін ұйымдастыру мәселелерін шешеді.
Конституцияға сәйкес тұрақты комитеттерді Палаталар құрады, олардың саны әр Палатада жетіден аспауы керек.
Тұрақты комитеттердің атаулары тиісті Палаталар депутаттарының ұсынысы бойынша Сенат пен Мәжіліс отырыстарында айқындалады. Сенатта Палатаның отырысында оның құрамының жартысы қайта сайланғаннан кейін комитеттердің төрағалары, сондай-ақ тұрақты комитеттердің құрамына депутаттар сайланады.
Қажет болған жағдайда жаңа тұрақты комитеттер құрылуы, бұрын құрылғандар таратылуы және қайта ұйымдастырылуы мүмкін. Мысалы, Сенат жұмысының басында 1996 жылы төрт тұрақты комитет құрылды, 2005 жылы әлеуметтік-мәдени даму жөніндегі жаңа тұрақты комитет құрылды, ал 2007 жылы Аграрлық мәселелер және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі алтыншы комитет құрылды.
Халықаралық тәжірибеде комитеттердің (комиссиялардың) қажетті санын, атауын және құзыретін айқындау кезінде парламентшілер осы органдардың қызметі ұлттық саясаттың барлық салаларын қамтуға тиіс екендігіне негізделеді. Осы тәсілдің нәтижесінде шетелдік парламенттер палаталарында тұрақты комитеттердің (комиссиялардың) саны әдетте айтарлықтай маңызды болып шығады. Жапонияда Парламенттің жоғарғы палатасында 18 тұрақты комиссия, ал төменгі палатада 21 комиссия, Швецияда 16 комиссия, Италияда – 14, Германияда – 20 – дан астам, ал Израильде бір палаталы Кнессетте 9 тұрақты комиссия жұмыс істейді. АҚШ-та Өкілдер палатасында 22, Сенатта 6 Тұрақты комитет бар.
Сенатта Конституциялық заңнама, сот жүйесі және құқық қорғау органдары; қаржы және бюджет; Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік; экономикалық саясат, инновациялық даму және кәсіпкерлік; әлеуметтік-мәдени даму және ғылым; Аграрлық мәселелер, табиғатты пайдалану және ауылдық аумақтарды дамыту жөніндегі тұрақты комитеттер құрылды.
Мәжілісте заңнама және сот-құқықтық реформа; Аграрлық мәселелер; әлеуметтік-мәдени даму; Экономикалық реформа және Өңірлік даму; қаржы және бюджет; экология және табиғатты пайдалану мәселелері; Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік жөніндегі тұрақты комитеттер құрылды.
60.2. Палаталардың бірлескен қызметіне қатысты мәселелерді шешу үшін Сенат пен Мәжіліс тепе-тең негізде бірлескен комиссиялар құруға құқылы, олардың сандық құрамы Палаталар арасындағы келісім бойынша айқындалады. Комиссия мүшелерін сайлау Палаталардың әрқайсысының өз бетінше жүзеге асырылады.
Палаталардың бірлескен комиссиялары өз қызметінде тұрақты комитеттермен көптеген ортақ қасиеттерге ие. Сонымен қатар, айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бірлескен комиссиялар тұрақты комиссиялардан айырмашылығы уақытша болуы мүмкін, белгілі бір мерзіммен және (немесе) белгілі бір міндетпен шектеледі. Осыған байланысты олар палаталардың көмекші органдары ретінде қолайлы. Сондай-ақ, бірлескен комиссиялардың құрылуы міндетті емес, мысалы, тұрақты комитеттер, онда палата депутаты міндетті түрде олардың біреуінде болуы керек. Сонымен қатар, бірлескен комиссиялар, сондай-ақ тұрақты комитеттер палатаның қызметін қамтамасыз етеді.
Бірлескен комиссия құру туралы бастама Парламент депутаттарына тиесілі, егер оған палаталардың бірінің депутаттарының жалпы санының көпшілігі дауыс берсе және шешімді басқа Палатаның сол көпшілік қолдаса. Палаталарда бірлескен комиссия мүшелері бекітілгеннен кейін Парламент Палаталардың бірлескен отырысында осындай бірлескен комиссия құру туралы қаулыны әрбір Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылдайды. Бірлескен комиссиялар Парламенттің жұмыс органдары болып табылады және оған тікелей есеп береді.
Бірлескен комиссияның төрағасын сайлау палаталардың бірлескен отырысында Парламенттің әрбір палатасы депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен жүзеге асырылады. Комиссия отырысы, егер оған Бірлескен Комиссия мүшелерінің жалпы санының кемінде үштен екісі қатысса, заңды болады.
Сондай-ақ, Сенат Конституцияның 47-бабының 2-тармағында, 57-бабының 5) және 6) тармақшаларында көзделген өз өкілеттіктерін жүзеге асыру мақсатында арнаулы уақытша комиссиялар құра алады, яғни мемлекет опасыздық жасаған жағдайда Парламенттің Республика Президентін қызметінен босатуы және өз құзыретіндегі мәселелер бойынша парламенттік тыңдаулар өткізуі, сондай-ақ Үкімет мүшелерінің өз қызметі мәселелері жөніндегі есептерін тыңдауы, оның қорытындысы бойынша республика заңдары орындалмаған жағдайда Үкімет мүшесін қызметтен босату туралы республика Президентіне өтініш қабылдауға құқылы.
Палатаның дауыстарын санау үшін Есеп комиссиясын құруға құқылы (Сенат Регламентінің 32 және 33-тармақтары және Мәжіліс регламентінің 24-тармағы).
60.3. Өз құзыретіндегі мәселелер бойынша тұрақты комитеттер мен комиссиялар қаулылар шығарады. Сондай-ақ тұрақты комитеттер: заң жобаларын, Палата сайлайтын немесе тағайындау үшін тиісті Палатаның келісімі талап етілетін лауазымдарға кандидатураларды талқылау қорытындылары бойынша қорытындылар қабылдайды. Комитеттер оларды жүргізу мәселелерін қарағаннан кейін қаулылар мен қорытындылар қабылдайды. Бұл актілерде нормативтік құқықтық актілер жоқ және ұсынымдық сипатқа ие.
60.4. Комитеттер мен комиссияларды құру және олардың қызметін ұйымдастыру тәртібі, олардың өкілеттіктері Парламенттің комитеттері мен комиссиялары туралы ҚР Заңымен айқындалады, сондай-ақ Палаталардың регламенттерімен реттеледі.
Тұрақты комитеттердің саны әр Палатада жетіден аспауы керек. Тұрақты комитеттер депутаттар қатарынан құрылады. Біріншіден, олар Парламенттің заң жобаларымен жұмысының тиімділігін арттыру үшін құрылады. Комитеттер мен комиссиялар сияқты жұмыс органдарының болуы жүктемені тиімді бөлуге және заң жобаларымен жұмыс істеуде үлкен мамандандыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Тұрақты комитеттер Палатаның қарауына жататын мәселелерді алдын ала қарауды және дайындауды жүзеге асырады.
Тұрақты комитеттердің атауы айқындалады, ал тұрақты комитеттердің төрағаларын депутаттар арасынан Палата сайлайды. Тұрақты комитеттер өз отырыстарында комитеттің хатшысын сайлайды. Комитеттердің сандық құрамын Палата айқындайды. Парламент депутаты Палатаның бір ғана жұмыс органының мүшесі бола алады.
Комитеттер өз қызметінде заң жобаларына қорытындылар дайындайды, комитеттердің жұмыс топтарын, отырыстарын және кеңейтілген отырыстарын, оның ішінде мүдделі тараптардың қатысуымен өткізеді. Комитеттер өз құзыретіндегі мәселелер бойынша парламенттік тыңдаулар, көшпелі отырыстар және т. б. өткізуге құқылы.
Сондай-ақ Комитет заң жобасының бастамашысын, оның өкілдерін, мамандары мен ғалымдарын сарапшылар, сондай-ақ Парламент Палаталары жанынан аккредиттелген жағдайда бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдерін өз отырыстарына шақыра алады.
Мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар заңмен қорғалатын құпияны ескере отырып, палаталардың комитеттеріне сұратылған материалдар мен құжаттарды қазақ және орыс тілдерінде ұсынуға міндетті.
Өз қызметінің негізгі бағыттары бойынша тұрақты комитеттер кіші комитеттер құра алады.
Қаралып отырған заң жобалары бойынша туындаған келіспеушіліктерді еңсеру үшін Сенат пен Мәжіліс әр Палатадан депутаттар саны тең келісу комиссияларын құрады.
Бірнеше тұрақты комитеттердің құзыретіне жататын мәселелерді комитеттердің бастамасы бойынша, сондай-ақ Палатаның тапсырмасы немесе Палата Бюросының ұсынымы бойынша комитеттер бірлесіп дайындап, қарауы мүмкін. Бұл ретте жұмысты үйлестіру, Палата Бюросының ұсыныстары мен ескертулерін жинақтау үшін осы мәселе бойынша бас тұрақты комитет айқындалады.
Палаталардың бірлескен қызметіне қатысты мәселелерді шешу үшін Сенат пен Мәжіліс тепе-тең негізде бірлескен комиссиялар құруға құқылы, олардың сандық құрамы Палаталар арасындағы келісім бойынша айқындалады. Комиссия мүшелерін сайлау Палаталардың әрқайсысының өз бетінше жүзеге асырылады. Мұндай комиссиялар Парламент регламентінің жобасын әзірлеу мәселелері бойынша құрылады (Парламент регламентінің 135-тармағы).
ҚР Конституциясының 60-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 60-бабы Парламент палаталарының тұрақты комитеттері мен бірлескен комиссияларының құрылуының, жұмыс істеуінің және өкілеттіктерінің негіздерін белгілейді. Бұл мақаланың маңызды аспектілеріне мыналар жатады:
Палаталар тұрақты комитеттер құрады, олардың саны әр Палатада жетіден аспайды. Бұл палаталардың заңнамалық қызметтің әртүрлі салаларында мамандануы мен тиімділігін қамтамасыз етеді.
Сенат пен Мәжіліс палаталардың бірлескен қызметіне байланысты мәселелерді шешу үшін тепе-тең негізде бірлескен комиссиялар құра алады. Бұл күш-жігерді үйлестіруге және заң шығару процесінде Палаталар арасындағы ынтымақтастықты дамытуға мүмкіндік береді.
Комитеттер мен комиссиялар өз құзыретіндегі мәселелер бойынша қаулы шығаруға құқылы. Бұл оларға шешім қабылдауға және өз өкілеттіктері шеңберінде бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Комитеттер мен комиссиялардың құрылу тәртібі, өкілеттіктері мен қызметін ұйымдастыру заңмен айқындалады. Бұл тармақ комитеттер мен комиссиялардың жұмыс істеуі заңмен реттелуін қамтамасыз етеді, бұл процестің заңдылығы мен ашықтығын қамтамасыз етеді.
Жалпы, 60-бап Парламент палаталарының тұрақты комитеттері мен бірлескен комиссиялары жұмысының негізгі қағидаттарын белгілейді, сондай-ақ олардың өкілеттіктері мен қызметін реттеуді айқындайды. Бұл Палаталар арасындағы тиімді және ұйымдасқан заңнамалық жұмыс пен ынтымақтастыққа ықпал етеді.