ҚР Конституциясының 66-бабы

Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

Қазақстан Республикасының Үкіметі:

1) мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады; Республика Президентiнің келісімімен мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді, сондай-ақ олардың орындалуын қамтамасыз етеді;

2) Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;

3) Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді;

4) мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;

5) Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлейді;

6) министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;

7) Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің күшін толық немесе қолданылу бөлігінде жояды немесе тоқтата тұрады;

8) Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 10 наурыздағы № 51-VI Заңымен алып тасталды;

9) Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы № 284 Заңымен алып тасталды;

9-1) Республика Президентiнің келісімімен мемлекеттік бюджет есебінен қамтылатын барлық органдар үшін қаржыландырудың және қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді;

10) өзіне Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен жүктелген өзге де қызметтерді орындайды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабына түсініктеме

ҚР Үкіметі Конституцияға және өзге де құқықтық актілерге сәйкес мемлекеттің негізгі функцияларын іске асыруда ерекше рөл атқарады. Оның қызметі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы, бюджет және қаржы саласы, қорғаныс және қауіпсіздік, заң жобаларын әзірлеу және оларды орындау, экологиялық және ақпараттық қауіпсіздік және т. б. мәселелерді қамтиды.

Үкіметтің маңызды өкілеттіктері қолайлы инвестициялық ахуалды қалыптастыру және экономиканы дамыту үшін шетелдік капиталды тарту болып табылады. Конституцияда барлық өкілеттіктердің тізімін қарастыру қиын, өйткені оның қызметі мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтиды.

66.1). 66-бапта ҚР Үкіметінің негізгі өкілеттіктері бекітілген. Конституцияға сәйкес атқарушы билікке мемлекеттік саясатты іске асыру және заңдардың орындалуын қамтамасыз ету жүктеледі. Осыған байланысты Үкімет өз құзыреті арқылы ағымдағы басқару бойынша әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешуді қамтамасыз етеді.

Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясаты-бұл ұлттық экономиканың әртүрлі субъектілерінің мүдделерін іске асыру үшін жүзеге асырылатын іс-шаралар жүйесі. Бұл саясат экономиканың қарқынды дамуына және елдегі әлеуметтік мәселелерді тиімді шешуге бағытталған.

Мемлекеттің қорғаныс қабілеті-бұл сыртқы агрессияны көрсету және аумақтық тұтастықты қорғау үшін әскери және басқа құралдардың жиынтығы. Елдің қорғаныс қабілетінің жағдайы мемлекеттің қауіпсіздігімен тікелей байланысты. Мемлекеттің қауіпсіздігі оның сыртқы және ішкі қауіптерден қорғалу деңгейін сипаттайды. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесінде маңызды рөл Үкіметке тиесілі.

Үкімет осы салалардағы мемлекет саясатының негізгі бағыттарын анықтап қана қоймай, оларды тиісті атқарушы органдар жүйесі арқылы жүзеге асыруды ұйымдастырады.

2017 жылғы конституциялық реформа Үкіметтің өкілеттіктерін кеңейтті. Оған Республика Президентінен бұрын ғана әзірлеген және Мемлекет басшысына бекітуге енгізген мемлекеттік бағдарламаларды бекіту құқығы берілді. Мемлекеттік бағдарламалар-бұл елдің дамуындағы негізгі басымдықтар мен мақсаттарға қол жеткізу үшін мемлекеттік саясаттың шаралары мен құралдарының жүйесі.

Алайда мемлекеттік бағдарламаларды бекітуді Үкімет ҚР Президентімен келісім бойынша жүзеге асырады. Бұл мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын, оның алдағы жылдарға арналған даму стратегиясын айқындайтын Президент екендігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік бағдарламалардың тізбесін Мемлекет басшысы бекітеді (Конституцияның 44-бабына түсініктемені де қараңыз).

Үкімет мемлекеттік бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ету өкілеттігін сақтап қалды.

66.2). ҚР Бюджет кодексінің 7-бабына сәйкес мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.

Республикалық бюджетті әлеуметтік-экономикалық даму болжамын ескере отырып, бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган жыл сайын жоспарлы кезеңге әзірлейді.

Осы орган ағымдағы қаржы жылының 15 тамызынан кешіктірмей республикалық бюджет туралы заң жобасын Үкіметтің қарауына ұсынады. Республикалық бюджет туралы заң жобасын Үкімет Парламентке ағымдағы қаржы жылының 1 қыркүйегінен кешіктірмей енгізеді. Республикалық бюджетті бекіту Палаталардың бөлек отырысында, бірінші кезекте Мәжілісте, содан кейін Сенатта ағымдағы қаржы жылының 1 желтоқсанынан кешіктірілмей дәйекті қарау жолымен жүргізіледі.

Үкімет республикалық бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді. Үкіметтің республикалық бюджет туралы Заңды іске асыру туралы қаулысы Республика Президенті республикалық бюджет туралы Заңға қол қойған күннен бастап күнтізбелік жеті күн ішінде қабылданады.

Парламент Үкімет пен ҚР Есеп комитетінің есептерін қарайды. Бұл Үкіметтің парламенттік бақылауының бір түрі.

Есепті қаржы жылындағы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есепті Үкімет жыл сайын ағымдағы жылдың 20 сәуірінен кешіктірмей Парламентке және ҚР Есеп комитетіне ұсынады.

66.3). Үкімет тек Парламент Мәжілісінде іске асырылатын заң шығару бастамасы құқығына ие. Заң актісінің жобасын енгізу туралы шешім Үкіметтің тиісті қаулысын шығару жолымен қабылданады.

66.4). Мемлекеттік меншік-мемлекетке толық тиесілі мүлікке, оның ішінде өндіріс құралдары мен өнімдеріне не үлестік немесе бірлескен меншік негізінде меншік нысаны.

ҚР Мемлекеттік мүлік туралы Заңының 2-бабының 2-тармағына сәйкес республикалық мүліктің құрамына: мемлекеттік қазынаның мүлкі: (республикалық бюджет қаражаты және ҚР Ұлттық қорының қаражаты); республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік кіреді.

Үкіметтің мемлекеттік мүлікті басқару саласындағы құзыреті осы Заңның 11-бабында бекітілген.

ҚР Үкіметі:

мемлекеттік мүлікті тиімді басқару саясатын жүзеге асырады;

өз құзыреті шегінде мемлекеттік мүлікті басқару саласында нормативтік құқықтық актілер шығарады;

мемлекеттік мүлікті басқаруды ұйымдастырады, оны пайдалану жөніндегі шараларды әзірлейді және жүзеге асырады, мемлекеттік меншік құқығын қорғауды қамтамасыз етеді;

Қазақстан Республикасы өздеріне қатысты Жалғыз акционер (қатысушы)болып табылатын республикалық заңды тұлғаларды, Ұлттық басқарушы холдингтерді, ұлттық холдингтерді, ұлттық компанияларды, сондай-ақ өзге де Акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерді құру, қайта ұйымдастыру, олардың атауын өзгерту және тарату туралы шешімдер қабылдайды;

стратегиялық объектілерге үшінші тұлғалардың құқықтарымен ауыртпалық салуға не оларды иеліктен шығаруға және басқаларға рұқсат беру немесе беруден бас тарту туралы шешімдер қабылдайды.

66.5). Конституцияның 40-бабының 1-тармағына сәйкес мемлекеттің сыртқы саясатының негізгі бағыттарын Республика Президенті айқындайды.

Сонымен қатар, Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асыратын алқалы орган бола отырып, Мемлекет басшысының конституциялық өкілеттіктерін іске асыруға бағытталған мемлекеттің сыртқы саясатын жүргізу жөніндегі шараларды әзірлеуді қамтамасыз етеді.

Осылайша, Үкімет Қазақстан Республикасының шет мемлекеттердегі және халықаралық ұйымдардағы өкілдігін қамтамасыз етеді, үкіметаралық келісімдер жасасады, оларды орындау жөнінде шаралар қабылдайды, сыртқы сауда, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастық саласында басшылықты жүзеге асырады.

Үкіметтің көрсетілген және басқа да өкілеттіктері ҚР Конституциясын іске асыруға қабылданған заңнамалық актілерде айқындалған.

66.6). Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық атқарушы және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылықты Үкімет заңнамалық актілерде айқындалған шеңберде жүзеге асырады.

Нормативтік өзара қарым-қатынастардың негіздері Конституцияда және ҚР Үкімет туралы Конституциялық заңында, сондай-ақ оларды іске асыруға қабылданған заңнамалық актілерде қаланды.

Министрліктер мен жергілікті атқарушы органдарға қатысты Үкімет олардың заңдардың, Республика Президенті мен Үкіметі актілерінің орындалуын бақылайды.

Үкімет министрлердің ұсынуы бойынша министрліктер туралы ережелерді, олардың аумақтық органдары мен оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелерінің санын ескере отырып, олардың штат санының лимиттерін бекітеді.

66.7). Үкіметтің елдің жоғары атқарушы органы ретіндегі мәртебесін негізге ала отырып, оған республиканың министрліктерінің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдарының актілерінің күшін жою немесе толық немесе қолданылу бөлігінде тоқтата тұру құқығы жүктеледі. Атқарушы билік органдары жүйесіндегі актілерді жоюдың тік тәртібі Үкіметтің төменгі атқарушы органдардың қызметіне бақылау функциясының бөлігі болып табылады.

66.8). Алынып тасталды-ҚР 2017 жылғы 10 наурыздағы Заңымен.

66.9). Алынып тасталды-ҚР 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен.

66.9-1. 2017 жылғы конституциялық реформа шеңберінде Үкіметке бұрын президентке тиесілі болған мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын органдар қызметкерлерін қаржыландыру мен еңбегіне ақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекіту құқығы берілді. Бұл өкілеттікті Үкіметке беру Президенттің атқарушы билік жүйесіне кірмейтіндігіне байланысты. Мемлекет басшысының Үкіметке қатысты функциялары негізінен оның қызметінің стратегиялық бағыттарын анықтауға және оның жұмысын бақылауға қатысты. Аталған құқық рөлі мен жауапкершілігі артып келе жатқан Үкімет жүзеге асыратын ағымдағы басқарумен байланысты. Сонымен бірге Мемлекет басшысының бақылау элементі сақталды, бұл шешім Республика Президентінің келісімі бойынша қабылданады.

66.10). Конституцияның 66-бабында Үкіметтің құзыреті толық түрде бекітілмеген және ашық сипатта болады. Оған Конституцияның басқа баптарында, сондай-ақ Президенттің заңдары мен актілерінде, оның ішінде Үкімет туралы ҚР Конституциялық заңында көзделген өзге де функциялар мен өкілеттіктер жүктелуі мүмкін.

ҚР Конституциясының 66-бабына тағы бір түсініктеме

Қазақстан Конституциясының 66-бабы әлеуметтік-экономикалық саясатты әзірлеу мен іске асыруды, мемлекеттік меншікті басқаруды, сыртқы саясатты жүргізуді, министрліктер мен басқа да атқарушы органдарға басшылық жасауды, сондай-ақ заңдар мен бюджеттің атқарылуын бақылауды қамтитын Қазақстан Республикасы Үкіметінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін айқындайды.

Үкімет әлеуметтік-экономикалық саясаттың, қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздіктің және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді, Президентпен келісім бойынша мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді және олардың орындалуын қамтамасыз етеді.

Үкімет Парламентке республикалық бюджетті және оның орындалуы туралы есепті ұсынады, сондай-ақ оның орындалуын қамтамасыз етеді.

Үкімет Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және қабылданған заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді.

Үкіметтің функцияларының бірі-мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастыру.

Үкімет республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөніндегі шараларды әзірлейді.

Үкімет министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің және басқа да орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметін басқарады.

Үкімет республиканың министрліктерінің, мемлекеттік комитеттерінің және басқа да атқарушы органдарының актілерінің күшін жоюға немесе олардың қолданылуын тоқтата тұруға құқылы.

9-1) Үкімет Президентпен келісім бойынша мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын барлық органдар үшін қаржыландыру мен еңбекке ақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді.

Үкімет өзіне Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен жүктелген өзге де функцияларды орындайды.
Тұтастай алғанда, Қазақстан Конституциясының 66-бабы Үкіметтің әлеуметтік-экономикалық саясаттан бастап сыртқы саясатқа және мемлекеттік меншікті басқаруға дейінгі өмірінің әртүрлі аспектілерін іске асыру және бақылау мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып, оның функциялары мен өкілеттіктерінің кең ауқымын белгілейді. Бұл Үкіметтің елдің тұрақты және табысты дамуын қамтамасыз етудегі, сондай-ақ оның азаматтарының мүдделері мен әл-ауқатын қорғаудағы маңызды рөлін көрсетеді.

Айта кету керек, 66-баптың кейбір тармақтары заңнамадағы немесе Мемлекеттік басқару құрылымындағы өзгерістерге байланысты уақыт өте келе алынып тасталды немесе өзгертілді. Мұндай өзгерістер Конституцияның елдің дамуына және қоғамның қажеттіліктеріне икемділігі мен бейімделуін көрсетеді.

Жалпы, Қазақстан Конституциясының 66-бабы Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілеттіктері мен жауапкершілігін айқындайтын маңызды элемент болып табылады. Бұл азаматтарға және саяси процестің басқа қатысушыларына мемлекеттік басқарудың қалай жұмыс істейтінін түсінуге, сондай-ақ Үкіметтің ұлт мүддесі үшін жұмысының тиімділігін бақылауға және бағалауға мүмкіндік береді.