Қазақстан Республикасы Конституциясының 65-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Үкіметті Конституцияда көзделген тәртіппен құрады.
2. Республика Премьер-Министрі тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді.
3. Үкімет мүшелері Қазақстан халқы мен Президентіне ант береді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 65-бабына түсініктеме
65.1. Қазақстан президенттік басқару нысаны бар республика болғандықтан, Үкіметтің құрылуын Президент жүзеге асырады. Заң ғылымында президенттік басқару нысаны президенттік республикамен бірдей ме, әлде олардың арасында әлі де айырмашылық бар ма деген пікірталастар болғанымен, Қазақстанның президенттік басқару нысанында президенттік республиканың негізгі белгілерінің болуын жоққа шығару дұрыс болмас еді. Осындай белгілердің бірі-үкіметтің қалыптасуының парламенттен тыс тәсілі. Сондықтан үкіметтің құрылуын Республика Президентіне жүктеу қисынды.
Парламенттік басқару нысаны бар елдерде, ол парламенттік республика немесе монархия болсын, елдің Негізгі атқарушы органының құрылуы жоғары өкілді органның құзыреті болып табылады.
Үкіметтің құрылу тәртібі Конституцияның өзінде, атап айтқанда, түсініктеме берілген баптың 2-тармағында, сондай-ақ 44-баптың 3) тармақшасында айқындалған.
65.2. Түсініктеме берілген норма Премьер-Министрдің Үкіметті қалыптастыруға қатысу жөніндегі өкілеттігін бекітеді. Ол тағайындалғаннан кейін он күн ішінде республика Президентіне Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы ұсыныстар енгізеді. Осындай ұсыныстың негізінде Президент үкіметтің құрылымын анықтайды, оның мүшелерін тағайындайды.
Дәл осы жерде президенттік республика, мысалы, АҚШ пен қазақстандық президенттік басқару нысаны арасындағы айырмашылықты көруге болады. Классикалық президенттік республикада президент әдетте үкіметті басқарады және Мемлекет басшысы мен Үкімет басшысының өкілеттіктерін біріктіреді. Премьер-министр лауазымы құрылған кезде тағы бір модель болуы мүмкін, бірақ оның өкілеттіктері шектеулі және іс жүзінде атқарушы билікті президент басқарады.
Қазақстандағы президенттік басқару нысаны оның басшысының үкіметін қалыптастыруға белсенді қатысуды көздейді, ол Президентке Жоғары атқарушы органның құрылымы мен құрамы туралы өз ұсыныстарын енгізеді. Құрылым оның ұйымдастырушылық жағын сипаттайды, яғни қандай органдар «Үкімет» ұғымымен қамтылған, ал құрамы оның жеке құрамдас бөлігін анықтайды, атап айтқанда, қандай лауазымды адамдар Үкімет мүшелері болып табылады.
Республика Президентінің Жарлығымен айқындалатын үкіметтің құрылымын министрліктер мен өзге де органдар құрады, олардың тізбесі мен құзыреті елдің қажеттіліктеріне қарай өзгеруі мүмкін.
Конституцияның 44-бабының 3-тармағына сәйкес Президент өз бетінше (яғни Премьер-Министрдің ұсынуынсыз) Сыртқы істер, қорғаныс және ішкі істер министрлерін қызметке тағайындайды. Мұндай тәртіп осы министрліктердің мемлекеттік билік тетігіндегі стратегиялық рөлін ескереді.
Айта кету керек, қазіргі уақытта ҚР Премьер-Министрінің кандидатурасы тек республика президентінің таңдауы болып табылмайды. Алдымен Мемлекет басшысы ол бойынша Мәжілісте ұсынылған саяси партиялардың фракцияларымен консультациялар өткізуі тиіс. Содан кейін Палатаның келісімін алу үшін Мәжілістің қарауына кандидатура енгізілсін. Депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен мақұлданғаннан кейін ғана ҚР Премьер-министрін тағайындау туралы жарлық шығарылсын.
2017 жылы Конституцияға енгізілген түзетулерге сәйкес Премьер-Министр Үкімет құрамы бойынша өз ұсынысын Парламент Мәжілісімен консультациялардан кейін Мемлекет басшысына жібереді.
Осылайша, Конституцияға енгізілген түзетулер Үкімет басшысын Парламенттің үкіметті қалыптастыру процесіндегі рөлін күшейтетін атқарушы биліктің жоғары органының құрамы туралы ұсыныстар дайындау кезінде Мәжілістің, оның ішінде онда ұсынылған саяси партиялардың фракцияларының пікірін ескеруге міндеттейді.
65.3. Үкімет мүшелерінің халыққа және Президентке ант беруі, біріншіден, мемлекеттік биліктің жалғыз көзі республикалық референдум мен еркін сайлау арқылы тікелей нысанда жүзеге асырумен қатар, өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға, оның ішінде Үкіметке тапсыратын халық болып табылады. Екіншіден, Президент Үкіметтің бірқатар мүшелерін тағайындайды.
Үкімет мүшелерінің ант қабылдау тәртібі «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметшілері мен Парламенті депутаттарының ант беру қағидаларын бекіту туралы»ҚР Президентінің 2017 жылғы 16 тамыздағы № 532 Жарлығымен белгіленген.
ҚР Конституциясының 65-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 65-бабы үкіметті қалыптастыру рәсімін белгілейді, сондай-ақ Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы ұсыныстар енгізу процесін және Үкімет мүшелерінің Қазақстан халқына және Президентіне ант беруін көздейді.
1-тармаққа сәйкес Үкіметті Конституцияда көзделген тәртіппен Қазақстан Республикасының Президенті қалыптастырады. Бұл Президенттің Үкімет мүшелерін тағайындау процесінде басты кейіпкер ретіндегі рөлін белгілейді, оның негізгі мемлекеттік лауазымдарға үміткерлерді таңдау жауапкершілігін көрсетеді.
2-тармаққа сәйкес, Премьер-Министр тағайындалғаннан кейін ол он күн ішінде Президентке Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы ұсыныстар беруі керек. Бұл Премьер-Министрге өз пікірін білдіруге және үкімет шеңберінде лауазымдарға кандидаттарды ұсынуға, атқарушы биліктің неғұрлым үйлесімді және теңгерімді құрамына жәрдемдесуге мүмкіндік береді.
3-тармақта Үкімет мүшелері Қазақстан халқына және Президентіне ант беруі тиіс делінген. Ант беру процесі Үкімет мүшелерінің халық пен елдің мүдделеріне адалдығы мен адалдығын растайтын символдық акт болып табылады. Бұл сондай-ақ Үкімет мүшелерінің өз міндеттерін орындау барысында жасаған әрекеттері үшін халық пен Президент алдындағы жауапкершілігін көрсетеді.
Жалпы, Қазақстан Конституциясының 65-бабы Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы ұсыныстар беру және Үкімет мүшелерінің ел халқына және Президентіне ант беру сияқты маңызды кезеңдерді көздей отырып, үкіметті қалыптастыру процесін айқындайды.