Қазақстан Республикасы Конституциясының 70-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Үкімет жаңадан сайланған Республика Парламенті Мәжілісінің алдында өз өкілеттігін доғарады.
2. Егер Үкімет және оның кез келген мүшесі өздеріне жүктелген міндеттерді одан әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, олар Республиканың Президентіне өз орнынан түсетіні туралы мәлімдеуге хақылы.
3. Парламент Мәжілісі немесе Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда Үкімет орнынан түсетіні туралы Республика Президентіне мәлімдейді.
4. Орнынан түсуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені Республиканың Президенті он күн мерзімде қарайды.
5. Орнынан түсуді қабылдау Үкіметтің не оның тиісті мүшесінің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Премьер-Министрдің орнынан түсуін қабылдау бүкіл Үкіметтің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді.
6. Үкіметтің немесе оның мүшесінің орнынан түсуі қабылданбаған жағдайда Президент оған міндеттерін одан әрі жүзеге асыруды тапсырады.
7. Республиканың Президенті өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босатуға хақылы. Премьер-Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 70-бабына түсініктеме
70.1. 2017 жылғы конституциялық реформа үкімет мәртебесінің негіздеріне нақтылау енгізіп, оның республика Президентін емес, жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында өз өкілеттігін құратынын анықтады.
Парламент Мәжілісінің жаңа құрамына Үкіметтің өкілеттіктерін қосу институты-тежеу мен тепе-теңдік жүйесінің және билік тармақтарының өзара іс-қимыл процесінің маңызды элементі.
70.2. Ерікті отставка Үкіметтің конституциялық-құқықтық мәртебесінің маңызды элементі болып табылады.
Қазақстанда Үкіметтің немесе жекелеген Министрдің орнынан түсуінің өзіндік ерекшеліктері бар. Отставка институты Үкіметке қатысты Президенттік бақылаудың бір түрі болып табылады. Мұндай конституциялық нормалар тұтастай алғанда Үкіметтің және әрбір министрдің жұмысындағы тиімділікті қамтамасыз етуге бағытталған.
70.3. ҚР Үкіметінің отставкаға кетуінің дербес негізі Парламент Мәжілісінің немесе Парламенттің Үкіметке сенімсіздік білдіруі болып табылады.
Конституцияның түсіндірмелі нормасы Үкіметтің отставкаға кету құқығын жалпы түрде анықтайды. Үкіметке сенімсіздік білдіру рәсімі Конституцияда, үкімет туралы ҚР Конституциялық заңында және Парламент регламентінде регламенттелген. Парламент Мәжілісінің Үкіметке сенімсіздік білдіру мүмкіндігі билік тармақтарының тиімді өзара іс-қимылы үшін зор маңызға ие.
Сенімсіздік білдіру үкімет пен оның мүшелерін Парламент Мәжілісі алдында саяси жауапкершілікке тарту тетігін білдіреді. Мәжіліс Конституциясының 56-бабының 2-тармағына сәйкес Мәжіліс депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен Мәжіліс депутаттары жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша Үкіметке сенімсіздік білдіруге құқылы.
Шетелдік тәжірибеде парламенттік сенімсіздіктің екі негізгі формасы бар-сенімсіздік және айыптау шешімі. Екі процедура да саяси өзгерістер механизмін іске қосады. Мемлекеттік құрылымға байланысты әртүрлі тәжірибелер бар. Парламенттік елдерде Үкімет отставкаға кетеді. Президенттік және аралас басқару модельдерінде Үкіметтің отставкасынан басқа, Парламенттің төменгі палатасының таратылуы мүмкін. Белгілі бір жағдайларда Парламенттің таратылуы және Үкіметтің отставкаға кетуі мүмкін.
Қазақстанда Үкіметке сенімсіздік білдіру оның автоматты түрде отставкаға кетуін білдірмейді. Республика Президенті мұндай отставканы қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені он күн мерзімде дербес қарайды.
70.4. Республика Президенті Конституция мен заң шеңберінде мемлекеттік өмір мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін қазіргі мемлекет басшыларына тән бірқатар дискрециялық өкілеттіктерге ие.
Конституцияда көзделген он күндік мерзім мәселенің саяси және құқықтық аспектілерін консультациялар мен талдау қажеттілігімен байланысты және соның негізінде шешім қабылдау.
70.5. ҚР Конституциясы Президенттің, Парламенттің және Үкіметтің мемлекеттік өмірдің түрлі салаларындағы функционалдық өзара іс-қимылын көздейді.
Үкіметтің отставкаға кетуі туралы мәселені шешу тежеу мен тепе-теңдік жүйесінің және құқықтық рәсімдердің заңдылығын қамтамасыз етудің ажырамас бөлігі болып табылады. Президент бұл жағдайда мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісілген жұмыс істеуін және олардың халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Бұл норманың мәні Үкіметтің немесе оның мүшесінің отставкасы қабылданған жағдайда олардың қызметі тоқтатылады. Президент мақұлданған жағдайда Парламент Мәжілісінде ұсынылған саяси партиялардың ұстанымымен келісімін білдіреді.
70.6. Республика Президенті, егер оны қолайсыз деп санаса, Парламент Мәжілісінің Үкіметтің орнынан түсуі туралы ұсынысын қабылдамауға құқылы.
Егер Үкіметтің немесе оның мүшесінің отставкасы қабылданбаса, Президент оларға өз міндеттерін одан әрі орындауды тапсырады. Мұндай ереже Үкімет енгізген заң жобасының қабылданбауына байланысты Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайларда да қолданылады (Конституцияның 61-бабының 7-тармағы).
70.7. Үкіметтің отставкаға кетуіне тәуелсіз негіз Президенттің өз бастамасы болуы мүмкін. Бұл жағдайда отставкаға кетудің себептері Конституцияда қарастырылмаған.
ҚР Конституциясының 70-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 70-бабы Үкіметтің өкілеттігін тоқтатудың, оның мүшелерінің орнынан түсуінің шарттары мен процесін және республика Президентінің осы процеске араласу мүмкіндігін айқындайды.
70-баптың 1-тармағында Үкімет жаңадан сайланған Республика Парламенті Мәжілісінің алдында өз өкілеттігін тастауға тиіс екендігі көрсетілген. Бұл жаңа Парламенттің атқарушы биліктің қызметін басқара алуын және демократиялық жауапкершілікті қамтамасыз етуін қамтамасыз етеді.
70-баптың 2-тармағы Үкіметке және оның кез келген мүшесіне, егер оларға жүктелген функцияларды одан әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, Республика Президентіне орнынан түсу туралы мәлімдеу құқығын береді. Бұл өзін-өзі тазартуға және атқарушы биліктің қызметін қайта бағалауға мүмкіндік береді.
70-баптың 3-тармағы Парламент Мәжілісі немесе жалпы Парламент тарапынан сенімсіздік білдірілген жағдайда Үкіметтің Республика Президентіне отставкаға кету туралы мәлімдеу міндетін көрсетеді.
70-баптың 4-тармағында Президент Үкіметтің немесе оның мүшелерінің отставкасын қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені қарайтын он күндік мерзім көзделеді.
70-баптың 5-тармағы отставканы қабылдау Үкіметтің немесе оның тиісті мүшесінің өкілеттігін тоқтатуды білдіретінін атап көрсетеді. Егер Премьер-Министрдің отставкасы қабылданса, бұл бүкіл Үкіметтің өкілеттігін тоқтатуды білдіреді.
70-баптың 6-тармағында Үкіметтің немесе оның мүшесінің отставкасы қабылданбаған кезде Президент оларға өз міндеттерін орындауды жалғастыруды тапсырады делінген.
70-баптың 7-тармағы Республика Президентіне өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босатуға құқық береді. Премьер-Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің өкілеттігін тоқтатуды білдіреді.
Жалпы, 70-бап Үкіметтің және оның мүшелерінің өкілеттіктерін тоқтату шарттары мен процесін айқындайды, сондай-ақ биліктің атқарушы және заң шығарушы тармақтары арасындағы өзара іс-қимылды және Президенттің осы үдерістегі рөлін реттейді. Бұл биліктің әртүрлі тармақтары арасындағы тепе-теңдік пен бақылау жүйесін қамтамасыз етеді және елді демократиялық басқаруға ықпал етеді.
Қазақстан Конституциясының 70-бабында Үкімет пен оның мүшелерінің өкілеттіктерін міндетті түрде де, ерікті түрде де тоқтату көзделгенін атап өту маңызды. Өкілеттіктің міндетті түрде тоқтатылуы Парламенттің жаңа Мәжілісі сайланғаннан кейін, ал ерікті түрде – отставкаға кеткен, сенімсіздік білдірген жағдайларда немесе республика Президентінің бастамасы бойынша жүзеге асырылады.
Осылайша, 70-бап саяси процестің тұрақтылығына кепілдік беруге мүмкіндік береді және халықтың мүдделері мен демократиялық даму талаптарын ескере отырып, атқарушы биліктің жұмысын бағалау мен түзетуге мүмкіндік береді.