Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Конституциялық Сот Қазақстан Республикасы Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің өтініші бойынша:
1) дау туған жағдайда Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешеді;
2) Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Президент қол қойғанға дейін қарайды;
2-1) Парламент және оның палаталары қабылдаған қаулылардың Республика Конституциясына сәйкестігін қарайды;
3) Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды;
4) Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді;
5) Конституцияның 47-бабының 1 және 2-тармақтарында көзделген реттерде қорытындылар береді.
2. Конституциялық Сот Конституцияның 44-бабының 10-1) тармақшасында көзделген жағдайларда – Республика Президентінің өтiнiштерiн, сондай-ақ Конституцияның 78-бабында белгiленген жағдайларда соттардың өтiнiштерiн қарайды.
3. Конституциялық Сот азаматтардың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарын тікелей қозғайтын Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің Республика Конституциясына сəйкестігін олардың өтініштері бойынша қарайды.
Азаматтардың Конституциялық Сотқа жүгіну тəртібі мен шарттары конституциялық заңда айқындалады.
4. Конституциялық Сот осы баптың 1-тармағының 3) жəне 4) тармақшаларында көрсетілген мəселелерді, сондай-ақ Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің Республика Конституциясына сəйкестігін Республика Бас Прокурорының өтініштері бойынша қарайды.
5. Конституциялық Сот Конституцияда бекітілген адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын нормативтік құқықтық актілердің Республика Конституциясына сəйкестігін Адам құқықтары жөніндегі уəкілдің өтініші бойынша қарайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабына түсініктеме
72.1. Конституциямен және Конституциялық Кеңес туралы ҚР Конституциялық заңымен юрисдикция саласы, сондай-ақ Конституциялық Кеңеске жүгінуге құқығы бар субъектілер шеңбері белгіленген. Конституцияның 72-бабының 1-тармағында көрсетілген мәселелер бойынша Конституциялық Кеңеске жүгінудің субъектілері Республика Президенті, Парламент Сенатының төрағасы, Мәжіліс Төрағасы, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігі (қазіргі уақытта өтінішке кемінде 31 депутат қол қоюға тиіс), Республика Премьер-Министрі болып табылады. Конституцияның 78-бабында белгіленген жағдайларда соттар да Конституциялық кеңеске жүгінеді.
Конституциялық Кеңестің қызметінде оған Конституцияның кепілгері – Республика Президенті де, мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының өкілдері де жүгіне алады: заң шығарушы билік-Палаталар төрағалары мен Парламент депутаттары, атқарушы билік-премьер-министр, сот билігін республика соттары ұсынады.
Конституциялық Кеңес туралы ҚР Конституциялық заңында Конституциялық Кеңеске жүгінудің нысаны мен мазмұнына қойылатын талаптар Бекітілген. Өтініштер жазбаша нысанда жіберіледі. Оларда: Конституциялық Кеңестің атауы; өтініш беруші субъект туралы Атауы, Орналасқан жері, мекенжайы және өзге де қажетті деректер; актілерге қол қойған немесе шығарған мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың атауы, орналасқан жері және мекенжайлары; өтініштің мәні; өтініш үшін негіз болатын және оның негізділігін растайтын өзге де фактілер, мән-жайлар мен дәлелдемелер көрсетілуге тиіс; Конституциялық Кеңеске және т.б. жүгінуге құқық беретін Конституция және Конституциялық Кеңес туралы ҚР Конституциялық Заңының нормалары (Конституциялық Кеңес туралы ҚР Конституциялық заңының 22-бабы).
Конституциялық Кеңеске жүгіну субъектілері өз өкілеттіктері шегінде Конституциялық заңда айқындалған іс жүргізу құқықтарын пайдаланады. Олар өндіріс материалдарымен таныса алады; олардан үзінді көшірмелер жасау және көшірмелерін алу; дәлелдемелер ұсыну; оларды зерттеуге қатысу және олардың өтініштерінің негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеу; Конституциялық Кеңеске конституциялық іс жүргізу барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша өз дәлелдері мен пайымдауларын айту; өтінішхаттарды мәлімдеу және конституциялық іс жүргізу барысында туындаған мәселелер бойынша өз пікірін білдіру; мәлімделген өтініштерге; Конституциялық Кеңеске ауызша және жазбаша түсініктеме беру (Конституциялық Кеңес туралы ҚР Конституциялық заңының 21-бабы).
72.1.1). Конституциялық Кеңес дау туындаған жағдайда Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлаудың дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешеді.
Қазақстан халқының республикалық референдум және еркін сайлау арқылы өз билігін жүзеге асыруы кезінде конституциялылықты қамтамасыз етудің негізгі тетіктерінің бірі Конституциялық Кеңестің дау туындаған жағдайда Республика Президенті мен Парламент депутаттарын сайлауды, сондай-ақ республикалық референдумды өткізудің дұрыстығы туралы мәселені қарауы болып табылады. Республика Президенті мен Парламент депутаттарын сайлауды, республикалық референдумды өткізудің дұрыстығы туралы мәселені қарау рәсімдері және өтініш нысанына қойылатын талаптар Конституциялық Кеңес туралы, сайлау туралы және республикалық референдум туралы конституциялық заңдарда белгіленген.
ҚР Конституциялық Кеңес туралы Конституциялық заңының 22-бабының 4) тармақшасында, жалпы талаптардан басқа, сайлауға және референдумға байланысты мәселелер бойынша өтініштерде көрсетілуге тиіс арнайы талаптар белгіленді: Президент сайлауын өткізуге байланысты актілерге қол қойған немесе шығарған мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың, Парламент депутаттарының атауы, орналасқан жері және мекенжайлары және республикалық референдум, егер өтініште оларды өткізудің дұрыстығы туралы мәселе қойылған жағдайда.
Осындай өтініштер бойынша қабылданған Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімінде Президент, Парламент депутаттары немесе республикалық референдум сайлауын өткізудің дұрыстығы тексерілген учаскелер, округтер, әкімшілік-аумақтық бірліктер көрсетілуі тиіс (Конституциялық Кеңес туралы ҚР Конституциялық Заңының 37-бабы 9-тармағы).
72.1.2). Конституциялық Кеңестің басты функцияларының бірі Президент қол қойғанға дейін Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін қарау болып табылады.
Президент қол қойғанға дейін Парламент қабылдаған заңдардың Конституцияға сәйкестігін қараудың өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, мұндай бақылау әлі күшіне енбеген және қолданысқа енгізілмеген заңдардың конституциялылығын анықтайды, яғни конституциялық заңдылық режимін бұзудың алдын алады. Екіншіден, заңдарды алдын ала бақылау Парламенттің заңдарды қабылдауы барысында туындайтын заң шығару процесінің субъектілері арасындағы даулы жағдайларды шешудің айқын тетігі болып табылады. Осылайша, Республика Президенті белгілі бір дәрежеде елдің Негізгі заңына қайшы келетін заңдарға қол қоюдан сақтандырылған.
ҚР Конституциясына сәйкес әлі күшіне енбеген заңдарға дауласу құқығы заң шығару бастамасы мен заңдарды қабылдау процесінің барлық субъектілеріне: Президентке, Палаталар төрағаларына және Парламент депутаттарына, Республика Премьер-Министріне берілді.
Парламент қабылдаған заңдардың Конституцияға сәйкестігін қарау кезінде Конституциялық Кеңес Заңның нормативтік мазмұнына ғана емес, сонымен қатар заң шығару процесінің формальды жақтарына да назар аударады. Яғни, алдын ала бақылауды жүзеге асыра отырып, Конституциялық Кеңес Мәжілістің заң жобасын мақұлдау тәртібіне, оны Сенаттың қабылдауына, мемлекеттік кірістердің қысқаруына немесе мемлекеттік шығыстардың ұлғаюына әкеп соғатын заң жобасы бойынша Үкіметтің міндетті оң қорытындысының болуына және т. б. қатысты Конституция нормаларының сақталуын тексеруге құқылы. Осылайша, Парламент қабылдаған заңдардың конституциялылығын анықтау критерийлері Конституцияның материалдық және іс жүргізу нормалары болып табылады. Конституцияның 61-бабының 4-тармағына сәйкес Сенат депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен қабылданған заң жобасы заңға айналады және он күн ішінде Президентке қол қоюға ұсынылады, ол Парламент Сенаты ұсынған заңға бір ай ішінде қол қояды, оны жариялайды не заңды немесе оның жекелеген баптарын Парламентке қайта талқылау және дауыс беру үшін қайтарады (2-тармақ). Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық Заңының 19-ы).
Ол құрылған күннен бастап және осы түсініктеме жарияланған сәттен бастап өткен жылдар ішінде Конституциялық Кеңес Президент қол қойғанға дейін Парламент қабылдаған заңдардың Конституцияға сәйкестігін тексеру туралы 31 өтінішті қарады. Оның ішінде 15 заң конституциялық емес деп танылды. Жекелеген заңдар кейінірек Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларын ескере отырып қайта қабылданды (мысалы, ҚР АК-нің 1998 жылғы 27 наурыздағы № 1/2 Конституциясына сәйкес емес деп танылған ерекше бөлігі, «жұмыс берушінің жұмыскердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2005 жылғы 7 ақпандағы ҚР Заңы 1999 жылғы 3 тамыздағы № 17/2 ҚР ПКС Конституциясына сәйкес емес деп танылған және басқалары).
Конституциялық Кеңес Конституцияға сәйкестік мәніне конституциялық заңдар мен заңдарды (кодекстерді) қарауға құқылы, өйткені Конституциялық Кеңестің 2000 жылғы 3 шілдедегі № 15/2 қаулысына сәйкес Конституцияда жалпы ұғым ретінде пайдаланылған «заң» санаты өзінің мазмұны мен «конституциялық заң»ұғымын қамтиды.
72.1.2-1). 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңмен Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар Конституциялық Кеңестің құзыретін кеңейтіп, оған Парламент пен оның Палаталары қаулысының негізгі заңына сәйкестігін қарау құқығын берді. Конституциялық Кеңестің 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 қаулысына сәйкес Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияның 4-бабының 1-тармағында көрсетілген өзге де нормативтік құқықтық актілерге жатады.
ҚР ӨЖК 2003 жылғы 10 маусымдағы № 8 сәйкес Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияның 62-бабының 1-тармағында Парламенттің, Сенаттың және Мәжілістің заң шығарушылармен қатар жүзеге асыратын Конституцияда толық көзделген өздерінің құқық қолдану өкілеттіктерін іске асыру актілерінің нысанының мағынасында «заң актілері» деп аталды. Жоғары өкілді орган және оның Палаталары Конституцияның осы нормаларын орындау үшін жүргізудің нақты пәндері бойынша қаулылар қабылдайды және өзінің заңдық күші бойынша заңдармен, басқа мемлекеттік билік институттарының: Республика Президентінің, атқарушы органдардың, соттардың және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының актілерімен құқықтық бәсекелестік қатынастарына кіре алмайды. Парламенттің, Сенаттың және Мәжілістің қаулылары, әдетте, ұйымдық-құқықтық маңызы бар парламенттік құқық қолдану актілері бола отырып, міндетті сипатқа ие.
Парламент пен оның Палаталарының қаулыларымен Республика Президентін сайлауды тағайындау, Премьер-Министрді Президенттің тағайындауына келісім беру, Үкіметтің бюджет жылындағы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есебін бекіту, сондай-ақ басқа да мәселелерді қоса алғанда, көптеген мәселелер реттеледі. Парламент пен оның Палаталарының қаулыларымен Республиканың мемлекеттік органдарының бірқатар басшылары мен лауазымды адамдары тағайындалады. Конституция мен конституциялық заңнама Парламенттің және оның Палаталарының қандай қаулыларын Конституцияға сәйкестігі тұрғысынан Конституциялық Кеңес қарауы мүмкін екенін нақтыламайды және Парламенттің және оның Палаталарының осындай актілерін тексеру бойынша конституциялық іс жүргізудің қандай да бір ерекшеліктерін немесе ерекшеліктерін белгілемейді.
72.1.3). Республиканың халықаралық шарттары ратификацияланғанға дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарау Конституцияның 4-бабының 3-тармағында көрсетілген қасиеттерді халықаралық шарт иеленгенге дейін жүзеге асырылатын конституциялық бақылаудың алдын ала нысаны болып табылады. Конституцияның 4-бабының 3-тармағына сәйкес Республика ратификациялаған халықаралық шарттар оның заңдарынан басым болады. Осылайша, Конституция Республиканың халықаралық шарттарын бақылаудың доратификациялық нысанын бекіте отырып, мемлекеттің, қоғамның және азаматтардың конституциялық мүдделерін бұзуға әкеп соғуы мүмкін Конституцияға сәйкес келмейтін халықаралық актілерді ратификациялау кезінде туындауы мүмкін салдардың алдын алу тетігін белгілейді. Парламент оларды ратификациялағанға дейін республиканың халықаралық шарттарының конституциялылығын тексеру Конституцияны қорғаудың тиімді нысаны болып табылады және оның Республиканың халықаралық-құқықтық қатынастары саласындағы үстемдігін қамтамасыз етеді.
Конституциялық Кеңестің бірқатар қаулыларында Республика жасасатын халықаралық шарттардың Конституцияға сәйкестігінің міндеттілігі көрсетілген республика мен Негізгі Заңның халықаралық шарттарының арақатынасы туралы мәселелер қаралған1 (сондай-ақ Конституцияның 4-бабының 3-тармағына түсініктемені қараңыз).
Конституцияға сәйкестігін қарау мәні тізбесі халықаралық шарттар туралы ҚР Заңының 11-бабында белгіленген Республиканың халықаралық шарттары ғана бола алады.
Конституциялық Кеңеске жүгінген жағдайда халықаралық шарттарды ратификациялау мерзімінің өтуі тоқтатыла тұрады. Конституцияға сәйкес емес деп танылған халықаралық шарттарды ратификациялауға болмайды (сондай-ақ Конституцияның 74-бабының 1-тармағына түсініктемені қараңыз).
Конституциялық Кеңес Конституцияның 78-бабының тәртібімен соттардың өтініштері бойынша конституциялылықты және ратификацияланған халықаралық шарттарды тексеруге құқылы. 2001 жылы Қызылорда облыстық сотының өтініші бойынша Конституциялық Кеңес «Байқоңыр» кешенін жалға алу шартының және Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасында жасалған «Байқоңыр» кешенінің аумағында құқық тәртібін қамтамасыз етудегі құқық қорғау органдарының өзара іс-қимылы туралы Келісімнің жекелеген нормаларын конституциялық емес деп таныды (2001 жылғы 7 мамырдағы № 6/2 қаулы). Конституциялық Кеңестің пікірінше, Ресей Федерациясының юрисдикциясын Қазақстан мен оның азаматтарының аумағына тарату Республика Конституциясының 2-бабы 2-тармағының, 3-бабының 3 және 4-тармақтарының ережелерін бұзады, өйткені бұл Қазақстанның егемендігіне нұқсан келтіреді. Кейіннен осы екіжақты келісімдерге оларды Конституциялық Кеңестің аталған құқықтық ұстанымдарына сәйкес келтіруге бағытталған өзгерістер енгізілді.
__________________
1 «Қызылорда облыстық сотының «Байқоңыр» кешенін жалдау шартының 6-бабы 6.12-тармағының екінші бөлігін, «Байқоңыр» кешенінің аумағында құқықтық тәртіпті қамтамасыз етудегі құқық қорғау органдарының өзара іс-қимылы туралы келісімнің 5 және 11-баптарын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысы туралы » 2001 жылғы 7 мамырдағы № 6/2 ҚР ПКС және Конституциялық Кеңестің 5 қарашадағы Нормативтік қаулысын қараңыз 2009 жылғы № 6 «халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдерін орындау тәртібіне қатысты Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының нормаларын ресми түсіндіру туралы» және т. б.
72.1.4). Негізгі заң Конституциялық Кеңеске Конституция нормаларын ресми түсіндіру құқығын береді.
Конституцияның 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасы нормасының мазмұны 2001 жылғы 13 желтоқсандағы № 19/2 ҚР ПКС-да ашылды. Бұл қаулыда Конституция нормаларын ресми түсіндіру Конституциялық Кеңестің конституциялық нормалардың мазмұны мен мағынасын белгілеуі және түсіндіруі болып табылады. Конституция нормаларына ресми түсініктеме беру құқығынан Конституциялық Кеңес шешімдерінің құқықтық күші, оны түсіндірудің мәні болған нормалардың заңды күшіне тең келеді. Конституциялық құқық нормалары Конституцияның 4-бабының 1-тармағы Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқығының қайнар көзі болып танылған Конституциялық Кеңестің тиісті қаулыларының ережелерімен бірлікте қолданылады. Конституциялық норманы тоқтата тұру, күшін жою немесе өзгерту Конституцияның осы нормасын ресми түсіндіру туралы Конституциялық Кеңестің тиісті қаулысын тоқтата тұруға, күшін жоюға немесе өзгертуге әкеп соғады.
Конституция нормаларын ресми түсіндіру-бұл Конституциялық Кеңес Конституция нормаларын ауызша білдірудің мағынасына сәйкес олардың мағынасын түсінудің және алудың әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып беретін нормативтік түсіндіру. Түсіндіру көлемін алдын-ала анықтау мүмкін емес, Конституциялық Кеңес Конституция нормаларын ресми түсіндіру әдістерін таңдауда тек Конституцияның өзімен байланысты. Конституция нормаларының оның жалпы ережелері мен принциптерімен логикалық байланысы мен ұштасуы ескеріледі.
Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары Конституция нормаларын тек өтініш субъектілерінің мәселелері бойынша түсіндіру прецеденттерін құра отырып, тікелей конституциялық реттеу үшін осы нормаларды мағыналық түсінуді толықтырады. Бұл ретте Конституция нормаларынан туындайтын Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдары Конституцияның өзіне сәйкес келеді. Конституцияның мағынасынан, онда жазылған нормалардан, жалпы ережелер мен қағидаттардан тікелей туындамайтын тұжырымдар Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жасамайды. Конституцияның нормаларын түсіндіре отырып, Кеңес конституциялық реттеу тақырыбынан асып кетпейді.
Конституциялық Кеңес құрылған күннен бастап келіп түскен барлық өтініштердің 40% – дан астамы Конституция нормаларын ресми түсіндіру туралы өтініштерден тұрады. Конституция нормаларын ресми түсіндіру туралы қаулыларда Конституциялық Кеңес адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын, Қазақстан Республикасының азаматтығын, Республика Президентінің мәртебесі мен өкілеттіктерін, Парламенттің қызметін ұйымдастыру және оның депутаттарының мәртебесін, заңнамалық процесті, биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтарының, сайлау жүйесінің, құзыретінің, Үкімет қызметінің өзара қатынастарын іске асыру және қорғау мәселелерін қарады, кемелер мен өзге де мемлекеттік органдар және басқалар.
72.1.5). Конституциялық Кеңес туралы ҚР Конституциялық заңының 17-бабы 2-тармағының 2) тармақшасына сәйкес Парламент тиісінше Республика Президентін қызметінен мерзімінен бұрын босату не оны қызметтен босату туралы шешім қабылдағанға дейін Конституциялық Кеңес Конституцияның 47-бабының 1 және 2-тармақтарында белгіленген рәсімдердің сақталуы туралы қорытынды береді.
ҚР Конституциясының 47-бабының 1-тармағына сәйкес Президентті қызметінен мерзімінен бұрын босату туралы шешім Парламент Палаталарының бірлескен отырысында комиссияның қорытындысы және Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтау туралы қорытындысы негізінде әрбір Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілігімен қабылданады. 2-тармақта. Конституцияның 47-бабында қызметінен босату туралы түпкілікті шешім Парламент Палаталарының бірлескен отырысында Жоғарғы Соттың айыптаудың негізділігі туралы қорытындысы және Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтау туралы қорытындысы болған кезде әрбір Палата депутаттарының жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілік даусымен қабылданатыны анықталды (Конституцияның 47-бабының 1 және 2-тармақтарына түсініктемені қараңыз).
ҚР Конституциялық Кеңес туралы Конституциялық заңының 39-бабының 6-тармағына сәйкес Парламент тиісінше Республика Президентін қызметінен мерзімінен бұрын босату немесе қызметінен босату туралы шешім қабылдағанға дейін белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтамау туралы қорытынды осы мәселелерді қарауды тоқтатуға әкеп соғады. Белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтау туралы қорытынды оны қарауды жалғастыруға мүмкіндік береді.
72.2. ҚР 2017 жылғы 10 наурыздағы Заңымен Республика Президентіне кейіннен конституциялық бақылау деп аталатын, атап айтқанда, күшіне енген заңды немесе өзге де құқықтық актіні Республика Конституциясына сәйкестігін қарау туралы Конституциялық Кеңеске өтініш жолдау құқығы берілді. Мемлекет басшысының мұндай өкілеттігі адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін, егемендігі мен тұтастығын қамтамасыз ету мүдделерімен байланысты, бұл оның негізгі Заңның 40-бабында бекітілген Конституцияның мызғымастығының символы және кепілі ретіндегі конституциялық-құқықтық мәртебесінен туындайды (сонымен қатар Конституцияның 44-бабының 10-1-тармағына түсініктемені қараңыз).
Конституциялық Кеңес Конституцияның 78-бабында белгіленген жағдайларда соттардың өтініштерін қарайды (Конституцияның 78-бабына түсініктемені де қараңыз). Республика соттарының ұсынымдары бойынша қолданыстағы заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің конституциялылығын тексеру тетігі негізінен адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған.
Соттар Конституциялық Кеңеске қолданыстағы заңдар нормаларының және олардың іс жүргізуіндегі іс бойынша қолдануға жататын өзге де нормативтік құқықтық актілердің (Конституцияның 4-бабына түсініктемені қараңыз) конституциялылығын тексеру туралы ұсыныстармен жүгіне алады.
Өкілеттіктерді қайта бөлу туралы 2017 жылғы 15 маусымдағы ҚР Конституциялық заңымен Конституциялық Кеңес туралы Конституциялық заңның 22-бабының 3-тармағынан, егер Конституциялық Кеңеске жүгіну субъектісі сот болып табылса, тиісті сот төрағасының ұсынысына қол қою қажеттілігі туралы талап алынып тасталды. Енді өтінішке тиісті субъект қол қоюы керек. Іс жүргізу заңнамасына сәйкес істерді бірінші сатыдағы соттарда судья жеке – дара, ал апелляциялық және кассациялық тәртіппен-алқалы түрде бірнеше судьялардың құрамында қарайды, олардың бірі төрағалық етуші болып табылады. Сондықтан соттарға қатысты ұсынымға қол қою үшін тиісті субъект іс жүргізуінде іс жатқан судья, ал істі алқалы түрде қарау кезінде төрағалық етуші судья болып табылады.
Осы жылдар ішінде Конституциялық Кеңес соттардың 67 өтінішін қарады. «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы»2007 жылғы 26 шілдедегі ҚР Заңының 25-бабы 1-тармағының 6) тармақшасының, 1997 жылғы 16 шілдедегі ҚР ҚК 361-бабы 1 және төртінші бөліктерінің, ҚР Заңының 15-бабы 3-тармағының нормаларының күші жойылды «Нотариат туралы» 3 және басқалары.
__________________
1 Қостанай қаласының № 2 сотының өтініші бойынша «жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы «Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310-Ш Заңының 9-бабы 3-тармағының және 25-бабы 1-тармағының 6) тармақшасының конституциялылығын тексеру туралы» 2008 жылғы 23 сәуірдегі № 4 ҚР ҚПК-ні қараңыз Қостанай облысы».
2 «Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының өтініші бойынша Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының бірінші және төртінші бөліктерінің конституциялылығын тексеру туралы»2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 ҚР ҚПҚК қараңыз.
3 «Астана қаласы сотының өтініші бойынша «Нотариат туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 15-бабы 3-тармағының конституциялылығын тексеру туралы»2005 жылғы 31 қаңтардағы № 1 ҚР ПКК қараңыз.
Соттардың ұсыныстарын қарау қорытындылары бойынша бірқатар заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің нормалары Конституцияға сәйкес деп танылды. Сонымен қатар, осы ұсыныстар бойынша қабылданған қаулыларда Конституциялық Кеңес заңнаманы жетілдіру, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын іске асыру жөнінде шаралар қабылдау қажеттігін атап өтті.
ҚР 2017 жылғы 10 наурыздағы Заңымен ерекше қорғалатын конституциялық құндылықтардың тізбесі кеңейтілді:» Конституцияда белгіленген мемлекеттің тәуелсіздігі, Республиканың біртұтастығы мен аумақтық тұтастығы, оны басқару нысаны, сондай – ақ Тәуелсіз Қазақстанның негізін қалаушы, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті-Елбасы белгілеген Республика қызметінің негізгі қағидаттары және оның мәртебесі өзгермейді » (91-баптың 2-тармағы ҚР Конституциясы).
Конституциялық Кеңес 2017 жылғы 9 наурыздағы № 1 нормативтік қаулысында атап өткендей, осылайша Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Республикасының жаңа тәуелсіз мемлекетінің негізін қалаушы ретіндегі тарихи миссиясы Конституцияның, Конституцияның, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын қамтамасыз еткен; өзінің конституциялық мәртебесі мен жеке қасиеттерінің арқасында оның қалыптасуы мен дамуына шешуші үлес қосқан тарихи миссиясы конституциялық тұрғыдан расталады Егеменді Қазақстанның, оның ішінде Негізгі заңның Конституциялық құндылықтарының және республика қызметінің негізгі қағидаттарының. Осыған байланысты, жаңартылған Конституцияда Негізгі Заңға өзгерістер мен толықтырулар жобалары республикалық референдумға немесе Парламенттің қарауына шығарылғанға дейін көрсетілген талапқа сәйкестігі туралы Конституциялық кеңестің қорытындысын міндетті түрде алу көзделген. Себебі, егер заң шығарушы және заңға тәуелді деңгейлерде заң шығару және құқық қолдану процесінде көрсетілген конституциялық принциптердің сақталуын қадағалайтын құрылымдар (прокуратура, әділет органдары және т.б.) болса, онда конституциялық деңгейде мұндай арнайы механизм болған жоқ. Енді бұл конституциялық кеңеске жүктелді, ол елдің Негізгі Заңына енгізілген түзетулер белгіленген құндылықтарға нұқсан келтіре ме деген қорытынды береді. Мұндай тәжірибе, өздеріңіз білетіндей, көптеген шет елдерде бар (сонымен қатар Конституцияның 44-бабының 10-1-тармағына, 91-бабының 2 және 3-тармақтарына түсініктемені қараңыз).
ҚР Конституциясының 72-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 72-бабы Конституциялық соттың негізгі функциялары мен өкілеттіктерін айқындайды. Бұл орган Конституция мен заңдылықтың үстемдігін, сондай-ақ азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сақталуын бақылауды қамтамасыз етеді.
72-бапқа сәйкес Конституциялық Сот республика Президентін, Сенат пен Мәжіліс төрағаларын қоса алғанда, Парламент депутаттары мен Премьер-Министрдің жалпы санының кемінде бестен бір бөлігін қоса алғанда, әртүрлі субъектілердің өтініші бойынша мәселелерді қарауға тартылуы мүмкін. Конституциялық соттың құзыретіне мыналар кіреді:
- сайлау мен референдумның дұрыстығы туралы дауларды шешу;
- қабылданған заңдар мен ережелердің Конституцияға сәйкестігін бағалау;
- халықаралық шарттарды ратификацияланғанға дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарау;
- Конституция нормаларын ресми түсіндіру;
- Конституцияның 47-бабында көзделген жағдайларда қорытындылар.
Конституциялық Сот сондай-ақ Президенттің өтініштерін 44-бапта белгіленген жағдайларда, соттардың 78-бап бойынша өтініштерін, сондай-ақ азаматтардың, Бас Прокурордың және адам құқықтары жөніндегі уәкілдің нормативтік актілердің Конституцияға және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына сәйкестігіне байланысты түрлі мәселелер бойынша өтініштерін қарайды.
72-бап Конституциялық Соттың мемлекеттік басқару жүйесіндегі және Қазақстандағы Конституцияның үстемдігі мен заңдылығын қолдаудағы маңыздылығын атап көрсетеді. Азаматтардың конституциялық сотқа жүгіну тәртібі мен шарттары Конституциялық заңмен айқындалады.