Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Конституциялық Сотқа Конституцияның 72-бабының 1-тармағының 1)-тармақшасында көрсетілген мәселелер бойынша өтініш жасалған ретте, Президенттің қызметіне кірісуі, Парламенттің сайланған депутаттарын тіркеу не республикалық референдумның нәтижелерін шығару тоқтатыла тұрады.
2. Конституциялық Сотқа Конституцияның 72-бабының 1-тармағының 2) және 3)-тармақшаларында көрсетілген мәселелер бойынша өтініш жасалған ретте, тиісті актілерге қол қою не оларды бекіту мерзімінің өтуі тоқтатыла тұрады.
3. Конституциялық Сот өз шешімін конституциялық заңда белгіленген мерзімдерде шығарады.
4. Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 10 наурыздағы № 51-VI Заңымен алып тасталды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабына түсініктеме
73.1. Алдыңғы баптың түсініктемелерінде атап өтілгендей, Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлауды өткізудің дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы дау туындаған жағдайда, уәкілетті субъектілердің өтініші бойынша бұл мәселені Конституциялық Кеңес қарауы мүмкін.
Бұл конституциялық ережелер сайлау туралы және республикалық референдум туралы ҚР конституциялық заңдарында егжей-тегжейлі көрсетілген.
Сайлау туралы ҚР Конституциялық Заңының 68-бабына сәйкес республика Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің, сайлау қорытындылары шығарылғаннан кейін он күн ішінде берілуі мүмкін Премьер-Министрдің өтініші бойынша Конституциялық Кеңес дау туындаған жағдайда Президент сайлауын өткізудің дұрыстығы туралы мәселені шешеді Республика. Бұл жағдайда Республика Президентінің қызметіне кірісуі өтінішті қарау кезеңіне тоқтатыла тұрады. ҚР ОСК сайлауды дайындауға және өткізуге байланысты материалдарды Конституциялық Кеңеске береді.
Конституцияның 42-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына ант берген сәттен бастап қызметке кірісетіні анықталды. Сондықтан Конституциялық Кеңес шешім шығарғанға дейін республиканың сайланған президенті ант қабылдауды тоқтата тұрады.
Парламент Сенаты мен Мәжілісі депутаттарының сайлауын өткізудің дұрыстығы туралы мәселені дау туындаған жағдайда қарау туралы өтініштер сайлау қорытындылары шығарылғаннан кейін он күн ішінде Конституциялық Кеңеске берілуі мүмкін. Мұндай жағдайларда Парламент Сенаты мен Мәжілісінің сайланған депутаттарын тіркеу өтінішті қарау кезеңіне тоқтатыла тұрады. Орталық сайлау комиссиясы сайлауды дайындауға және өткізуге байланысты материалдарды Конституциялық Кеңеске береді (сайлау туралы ҚР Конституциялық заңының 84 және 100-баптары).
Конституциялық Кеңеске республикалық референдум өткізудің дұрыстығы туралы мәселені қарау туралы өтініш келіп түскен жағдайда, республикалық референдумның қорытындыларын шығару өтінішті қарау кезеңіне тоқтатыла тұрады. Орталық референдум комиссиясы референдумды дайындауға және өткізуге байланысты материалдарды Конституциялық Кеңеске береді (республикалық референдум туралы ҚР Конституциялық заңының 32-бабы).
73.2. Республика Конституциясы заң шығару процесінің негізгі кезеңдерін реттейді, оның ішінде Мемлекет басшысының заңдарға қол қою мерзімін айқындайды, оны сақтау конституциялық заңдылық режимін қамтамасыз ету шарттарының бірі болып табылады.
44-баптың 2) тармақшасында Республика Президенті Парламент Сенаты ұсынған заңға бір ай ішінде қол қояды, заңды жария етеді не заңды немесе оның жекелеген баптарын қайта талқылау және дауыс беру үшін қайтарады деп бекітілген.
«Конституциялық мерзімдерді есептеу мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы» 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 ҚР ҰКҚ-да бір айлық мерзім Мемлекет басшысының заңға қол қоюы үшін бөлінген уақыт болып табылады, оны Республика Президенті заң алған күннен бастап есептеу қажет, ал бұл мерзім келесі күннің (күннің) тиісті күнінде аяқталады деп көрсетілген ай. Егер мерзімнің аяқталуы тиісті күні жоқ айға келсе, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде аяқталады.
Көрсетілген уақыт аралығында уәкілетті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар Парламент қабылдаған заңның Конституцияға сәйкестігін алдын ала конституциялық бақылау тәртібімен тексеруге бастамашылық жасай алады. Сондықтан, егер заң Конституциялық Кеңеске Конституцияға сәйкестігі тұрғысынан қарау үшін жіберілсе, аталған бір айлық мерзімнің өтуі тоқтатылады. Заңды Конституцияға сәйкес деп тану оған қол қою мерзімінің өтуін жаңартады (ҚР Конституциялық Кеңес туралы Конституциялық заңының 39-бабының 1-тармағы).
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының 7) тармақшасын ресми түсіндіру туралы» 2006 жылғы 18 мамырдағы № 2 ҚР ҰКҚ – да халықаралық шартты ратификациялау-оны мемлекеттің уәкілетті органы түпкілікті бекітуі екендігі атап өтілді. Ол екі актіде жүзеге асырылады: халықаралық (ратификациялау грамотасы) және мемлекетішілік (әдетте – заң). Конституцияның 54-бабына сәйкес ратификациялау Палаталардың бөлек отырысында: алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта тиісті мәселелерді дәйекті қарау жолымен іске асырылатын Республика Парламентінің өкілеттігі болып табылады.
Халықаралық шарттар туралы ҚР Заңы Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын жасасу, орындау, өзгерту және тоқтату тәртібін айқындайды. Жоғарыда айтылғандай, Заңның 11-бабында ратификациялауға жататын халықаралық шарттардың тізбесі көзделген.
Осы Заңның 12-бабына сәйкес Конституциялық Кеңес Республика Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің өтініші бойынша ратификацияланғанға дейін халықаралық шарттарды олардың Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарайды. Конституциялық Кеңеске жүгінген жағдайда халықаралық шарттарды ратификациялау мерзімдерінің өтуі тоқтатыла тұрады. Республиканың халықаралық шарттарын Конституцияға сәйкес деп тану оларды ратификациялау процесін қайта бастайды.
73.3. Негізгі Заңда Конституциялық Кеңестің белгіленген талаптарға сәйкес келетін және конституциялық іс жүргізуге қабылданған өтініштерді қарау мерзімі айқындалған. Конституциялық Кеңес өтініш келіп түскен күннен бастап бір ай ішінде өз шешімін шығарады. Егер мәселе кейінге қалдырылмаса, Республика Президентінің талабы бойынша бұл мерзім он күнге дейін қысқартылуы мүмкін.
«Конституциялық мерзімдерді есептеу мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы» 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 ҚР ҰКҚ-да аталған конституциялық норма Конституциялық Кеңес келіп түскен өтінішті қарайтын және шешім қабылдайтын уақыт кезеңін айқындайтыны түсіндірілді. Конституцияның 73-бабының 3-тармағында белгіленген мерзім келесі айдың тиісті күнінде (күнінде) аяқталады. Егер мерзімнің аяқталуы тиісті күні жоқ айға келсе, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде аяқталады.
ҚР Конституциялық Кеңес туралы Конституциялық Заңының 26-бабының 2-тармағына сәйкес өзара байланысты өтініштер келіп түскен кезде Конституциялық Кеңес оларды бір конституциялық іс жүргізуге біріктіру туралы шешім қабылдай алады. Бұл жағдайда шешім шығаруға бөлінген бір айлық мерзім Конституциялық Кеңеске соңғы өтініш келіп түскен күннен бастап есептелуі тиіс.
«Бұл мерзім Республика Президентінің талабы бойынша он күнге дейін қысқартылуы мүмкін» Конституциялық ережесін қатаң күнтізбелік мағынада түсіну керек, яғни бұл мерзім белгіленген кезеңнің соңғы күнінде аяқталады.
73.4. ҚР 2017 жылғы 10 наурыздағы Заңымен Мемлекет басшысының бастамасы бойынша Конституцияның 73-бабының 4-тармағы алынып тасталды, онда республика Президентінің Конституциялық Кеңестің шешіміне қарсылық білдіру құқығы көзделді және оларды қараудың тәртібі мен салдарын реттеді.
Конституциялық Кеңесті күшейтуге бағытталған қабылданған шешім Республика Президентінің Конституциялық Кеңеске деген жоғары сенімінің көрінісі, соңғысының жауапкершілігін арттыру ретінде қабылдануы тиіс, бұл конституциялық бақылау органының қызметіне қойылатын талаптарды қатаңдатады. Көптеген шетелдік сарапшылар атап өткендей, Осы Конституциялық түзетулердің арқасында Қазақстанның Конституциялық Кеңесі енді өз құзыреті бойынша бірқатар еуропа елдерінің конституциялық соттарына тең болады.
ҚР Конституциясының 73-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 73-бабы белгілі бір мәселелер бойынша Конституциялық сотқа жүгінудің салдарын айқындайды және шешімдер шығару үшін мерзімдерді белгілейді.
Президентті, Парламент депутаттарын немесе республикалық референдумды өткізуге байланысты мәселелер бойынша Конституциялық сотқа жүгінген жағдайда (72-баптың 1-тармағының 1) тармақшасын қараңыз) сайланған адамдардың лауазымға кіруі және тіркелуі, сондай-ақ референдум қорытындыларын шығару тоқтатыла тұрады. Бұл даулы мәселелер туындаған жағдайда, сайланған адамдар немесе референдум нәтижелері ресми түрде танылмай тұрып, оларды Конституциялық Сот мұқият қарауын қамтамасыз етеді.
Егер өтініш қабылданған заңдардың Конституцияға немесе халықаралық шарттарға оларды ратификациялау алдында сәйкестігіне қатысты болса (72-баптың 1-тармағының 2) және 3) тармақшаларын қараңыз), онда тиісті актілерге қол қою немесе ратификациялау мерзімдері тоқтатыла тұрады. Бұл Конституциялық Сотқа актілерді орындау міндетті болғанға дейін олардың Конституцияға сәйкестігін егжей-тегжейлі тексеруге мүмкіндік береді.
Конституциялық сот өз шешімін Конституциялық заңда белгіленген мерзімде шығаруға міндетті. Бұл Конституциялық Соттың қарауына ұсынылған мәселелерді уақтылы және тиімді қарауды қамтамасыз етеді.
73-баптың төртінші тармағы алынып тасталды-Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 10 наурыздағы № 51-VI Заңымен.
Жалпы, 73-бап Даулы мәселелерді қараудың тиісті процесін қамтамасыз ету және елдегі Конституция мен заңдылықтың үстемдігіне кепілдік беру үшін конституциялық соттың жұмысының рәсімдері мен мерзімдерін белгілейді.