Қазақстан Республикасы Конституциясының 11-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Республиканың халықаралық шарттарында өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге болмайды.
2. Республика өзінің одан тыс жерлерде жүрген азаматтарын қорғауға және оларға қамқорлық жасауға кепілдік береді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 11-бабына түсініктеме
11.1. Бұл бап ҚР азаматының мемлекет тарапынан кепілді қорғалу құқығын бекітеді және адамның мемлекетпен тұрақты саяси-құқықтық байланысын айқындайтын, олардың өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын білдіретін «азаматтық» ұғымымен тікелей байланысты. Бұл ретте мемлекет өз азаматтарына өз аумағында және одан тыс жерлерде олардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді (Конституцияның 10-бабына түсініктемені де қараңыз).
Аталған бап мемлекетіміздің халықаралық міндеттемелерін іске асыру мақсатында қабылданды, өйткені біз осы салада халықаралық стандарттарды қалыптастыру үшін негіз болған ЖІӨ-ге қосылдық (ЖІӨ-нің 9-бабын қараңыз).
Айта кету керек, бұған дейін Қазақ КСР-нің 1978 жылғы 20 сәуірдегі Конституциясында азаматтардың шет мемлекетке берілмеу құқығы айтылмаған, бұл ереже тек ҚР қолданыстағы Конституциясында бекітілген болатын.
Бұдан басқа, өз азаматтарын бермеудің конституциялық қағидаты, Егер Республиканың халықаралық шарттарында өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге болмайтын Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңының 8-бабында да қамтылған.
Беруге қатысты халықаралық құқықтың негізгі нормалары БҰҰ-ның 1990 жылғы 14 желтоқсандағы 45/116 га қарарымен қабылданған ұстап беру туралы үлгілік шартта да шоғырланған, ал Қазақстан азаматтарын шет мемлекеттерге бермеудің егжей-тегжейлі мәселелері ҚР ҚПК-нің «адамдарды ұстап беру (экстрадициялау)» 60-тарауында белгіленген.
Атап айтқанда, ҚР ҚІЖК 590-бабының 1-бөлігінің 1-тармағы, егер ұстап беру (экстрадициялау) туралы сұрау салу келіп түскен адам Қазақстан Республикасының азаматы болып табылса және Сұрау салушы Тараппен Қазақстан Республикасының халықаралық шартында өз азаматтарын ұстап беру көзделмесе, адамды ұстап беруге жол берілмейтінін тікелей ЕСКЕРТЕДІ.
Қазіргі уақытта Қазақстанның 24 мемлекетпен ұстап беру туралы шарттары бар, олардың қатарына ТМД елдерінен басқа Еуропаның 8 елі (Болгария, Венгрия, Испания, Италия, Румыния, Сербия, Түркия, Литва) және Азияның 7 елі (Үндістан, Иран, Қытай, Моңғолия, БАӘ, Сауд Арабиясы және Оңтүстік Корея). Жақын және орта мерзімді перспективада Бразилия, Вьетнам, Греция, Иордания, Португалия және басқа да дамыған елдермен осындай келісімдер жасау жоспарлануда.
Бұдан басқа, Қазақстан Қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы еуропалық конвенцияларға қосылуы қажет.
Сотталғанды беру-сот үкім шығарған мемлекет тарапынан адамгершілік актісі, ол сотталғанды өзіне қолайлы ортаға ауыстыруға байланысты жазаны орындау тиімділігін арттыруға арналған (Ана тілін үнемі қолдану, қарым-қатынастың әдеттегі ережелері, туыстарымен және жақындарымен тұрақты байланыста болу мүмкіндігі және т.б.).
ТМД елдерінің адамдарына қатысты қылмыстық қудалауды экстрадициялау және жүзеге асыру 1993 жылғы 22 қаңтарда қабылданған Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы Минск Конвенциясымен (бұдан әрі – Минск конвенциясы) реттеледі.
Ұстап беру Сұрау салушы және Сұрау салынатын Тараптардың заңдары бойынша жазаланатын және кемінде 1 жыл мерзімге бас бостандығынан айыруды немесе неғұрлым ауыр жазаны (қылмыстық жауаптылыққа тартылған жағдайда) көздейтін немесе егер ұстап беру туралы мәселе бас бостандығынан айыруға сотталған кезде үкімнің орындалуына байланысты туындайтын әрекеттер үшін кемінде бір мерзімге жүргізіледі 6 ай немесе одан да ауыр жазаға.
Егер қылмыскер сұралған елдің азаматы болса, ұстап беруден бас тартылады. Бұл жағдайда, Минск Конвенциясының 72-бабына сәйкес, қатысушы елдер өздерінің заңнамаларына сәйкес Сұрау салушы Тараптың аумағында қылмыс жасады деп күдіктелген өз азаматтарына қарсы қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Тағы бір халықаралық құқықтық акт-азаптауға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын емдеу мен жазалау түрлеріне қарсы Конвенция (1984 жылғы 10 желтоқсандағы Бас Ассамблеяның 39/46 қарарында қабылданған). Бұл құжатта қылмыс жасаған адамдарды беру немесе ұстап беруден бас тарту тәртібі туралы ережелер де бар.
Бұл ретте аталған шарттардың ешқайсысында Қазақстанның өз азаматтарын шет мемлекеттерге беру жөніндегі категориялық міндеттемелері жоқ, бұл олардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуының құқықтық кепілі болып табылады.
Сонымен қатар, жасалған қылмыс үшін жазаның бұлтартпаушылық қағидатын қатаң сақтай отырып, аталған халықаралық шарттар шеңберінде Қазақстан шет мемлекеттің сұрау салуы бойынша өз азаматтарына қатысты біздің еліміздің заңдары бойынша қылмыстық қудалауды жүзеге асыруға міндеттенеді. Айта кету керек, бұл біздің азамат жасаған қылмыс еліміздің Қылмыстық Кодексі бойынша осындай деп танылған жағдайда ғана жасалуы мүмкін.
Тіпті шарттың болмауы қылмыс жасаған және басқа елдердің аумағына қашып кеткен адамның жазасыз қалуын білдірмейді. Бұл жағдайда қылмыскер «aut dedere aut punire» қағидаты бойынша (не беріңіз, не жазалаңыз) аумағында орналасқан мемлекеттің юрисдикциясы бойынша жазалануы тиіс.
Егер статистикаға жүгінетін болсақ, жыл сайын 100-ге жуық адам Шет мемлекеттерге беріледі және шамамен сол Сан Қазақстанға экстрадицияланады. Мысалы, 2016 жылы біздің елімізге қазақстандық құқық қорғау органдары іздеген 85 адам экстрадицияланды, Шет мемлекеттерге 103 адам берілді.
11.2. Елдің Негізгі Заңында субъектінің (азаматтың) өз мемлекетінің өз құқықтарын қорғауға және қорғауға құқығының тарихи қалыптасқан принциптерінің бірі де көрініс тапты.
Шетелде өз азаматтарының құқықтарын қорғау жөніндегі мемлекеттің міндеті 1961 жылғы Дипломатиялық қызмет туралы Вена конвенциясында және 1963 жылғы Консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясында да айқындалған.
Бұл ереже дипломатиялық қызмет туралы заңда да дамыды (пп. 5-бап 5) дипломатиялық қызмет органдарына біздің мемлекетімізден тыс жерлерде ҚР азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтары мен мүдделерін қорғау жүктеледі.
ҚР шет елдердегі мекемелері халықаралық құқықпен және ҚР халықаралық шарттарымен рұқсат етілген шектерде шетелде жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта әлемнің 63 елінде 84 консулдық мекеме жұмыс істейді.
Қазақстан азаматтары жүгінген кезде оларға заңдық сипаттағы қызметтердің тұтас спектрін-консулдық есепке алуды, шетелде азаматтығы мен тұрақты тұратын жеріне қатысты өтініштерді өңдеуді, құжаттарды талап етуді, апостиль қоюды және заңдастыруды, Қазақстан Республикасына оралуға арналған куәліктерді, АХАТ құжаттарын және т. б. беруді қамтитын консулдық – құқықтық жәрдем көрсетіледі.
Шетелде қамауға алынған және ұсталған ҚР азаматтарының, сондай-ақ шетелдіктерге асырап алуға берілген қазақстандық балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі функциялар басым бағыттар болып қала береді.
Қазіргі уақытта Қазақстан азаматтарының сапарларының географиясын кеңейтуге байланысты әлемнің барлық өңірлерінде консулдық көмек көрсету жөнінде ҚР шет елдердегі мекемелеріне өтініштердің көбеюі байқалады. Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының әлемде танымалдылығын арттыру және еліміздің іскерлік және туристік әлеуетін нығайту сияқты факторлар шетелдіктердің Қазақстан Республикасына кіру үшін визаларды ресімдеу мәселелері бойынша өтініштерінің өсуіне ықпал етті.
Мұны статистикалық мәліметтер де дәлелдейді. Мәселен, 2010 жылы ҚР СІМ – нің барлық шет елдердегі мекемелері бойынша консулдық іс – қимылдар саны – 37 750, 2011 жылы – 48 726, 2012 жылы-49 090, 2013 жылы-49 423 құрады.
Байқалатын өсудің негізгі себептері Қазақстан Республикасының шетелде консулдық қатысуының кеңеюі және шетелде уақытша не тұрақты болатын азаматтарымыздың санының артуы болып табылады.
Бұл ретте ҚР шет елдердегі мекемелері Қазақстан азаматтары шетелде болуы мүмкін жағымсыз жағдайлардың туындауының алдын алу және олар пайда болған жағдайларда жедел ден қою жөніндегі кешенді іс-шараларды жүзеге асырады.
Ең алдымен, бұл форс-мажорлық және өзге де төтенше жағдайларда біздің азаматтарымызға жәрдемдесу мәселелеріне қатысты. Сондай-ақ шетелде форс-мажорлық жағдайға тап болған азаматтарымызға, оның ішінде Қазақстанға оралу үшін қаржылық көмек көрсетіледі.
Осы мақсаттар үшін мемлекеттік бюджетте «шетелде ҚР азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету және қорғау» арнайы бағдарламасы көзделген, оған сәйкес Сириядан эвакуациялауға, оларды Түркиядан, Грециядан, Оманнан және басқа мемлекеттерден қайтаруға, сондай-ақ қайтыс болған адамдардың денелерін Отанына жеткізуге байланысты азаматтарымызға қаржылық көмек көрсетілді.
Қылмыстық жауапкершілікке тартылған және жазасын шетелде өтеп жатқан қазақстандықтарды есепке алуға ерекше көңіл бөлінеді. Түсуіне қарай мұндай ақпарат ҚР Құқық қорғау органдарына жіберіледі. Қолда бар мәліметтер бойынша, соңғы үш жылда шетелде 1947 ҚР азаматы сотталған (ТМД елдерінде – 1848 адам – 95%).
Қазақстан азаматтарының өз Отанында жазасын өтеу құқығын іске асыру тәртібі ҚР ҚІЖК 62-тарауында егжей-тегжейлі баяндалған, онда сотталған адамдарды, оның ішінде бас бостандығынан айыруға байланысты жазасын өтеп жатқан Қазақстан азаматтарын шетелге беру тетігі мен шарттары белгіленген. Онда беруден бас тарту шарттары да анықталады.
ҚР ҚІЖК-нің 601 және 602-баптарының ережелері Кодексте және ҚР халықаралық шарттарында көзделген тәртіппен Қазақстан азаматтарын жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыру туралы шет мемлекеттер соттарының үкімдері мен шешімдері танылып, орындалуы мүмкін екенін және сотталған адамдар мемлекетке олардың азаматтық тиесілілігіне берілуі мүмкін екенін белгілейді. Шет мемлекетпен халықаралық шарт болмаған кезде сотталған адамды өзара қарым-қатынас қағидаттарында беруге жол беріледі.
Сотталған адамды кейіннен беру үшін Үкімді тану мен орындаудың құқықтық тетігі ҚР ҚІЖК 608-бабында белгіленген.
Атап айтқанда, Бас прокуратура үкімді тану туралы ұсынысты сотталған адамның тіркелген жері бойынша сотқа жібереді. Мұндай тіркеу болмаған жағдайда ұсыным Астана қаласының Есіл аудандық сотына жіберіледі (ҚР БП орналасқан жері бойынша – ҚР ҚІЖК 607-бабы). Осы мәселені қарау кезінде сотталған адамның сотта болуы талап етілмейді.
Шетелде бас бостандығынан айыруға сотталған қазақстандықтардан басқа, шет мемлекеттердің соттары шетелде жасаған қылмыстары үшін медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданған ҚР азаматтары да өз еліне оралуға құқылы.
Қазақстандық азаматтардың құқықтарын қорғау жөніндегі жұмыстың негізгі көлемін қазақстандық шет елдердегі мекемелер орындайды.
Өз кезегінде, Бас прокуратураға ҚР ҚІЖК-нің 62-тарауымен шетелде бас бостандығынан айыруға сотталған және шетелдік соттар медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданған Қазақстан азаматтарын біздің елге көшіру міндеттері жүктелді.
Қазақстандықтарды республикаға қабылдау кезінде беруден ерекшеленетін ерекшелік адамның өз қалауы болып табылады, ал оның әрекет қабілеттілігі шектеулі болған жағдайда оның заңды өкілінің қалауы болып табылады, ал беру кезінде азаматтың келісімі талап етілмейді.
Беру (Трансфер, лат. – сотталған адамды беру, орнын ауыстыру) – бұл бас бостандығынан айыруға сотталған адамды Үкім шығарушы мемлекеттің аумағынан жазасын одан әрі өтеу үшін өзі азаматы болып табылатын мемлекетке ауыстыру.
Бұл ретте, ҚР ҚІЖК-де және халықаралық шарттарда біздің азаматтарды қабылдаудан бас тарту үшін негіздер көзделген, мысалы, жаза мерзімдерінің Елеулі сәйкес келмеуіне, Қазақстан азаматтығының болмауына, келтірілген залалды өтемеуге және т. б. байланысты Қазақстанда үкімді орындаудың мүмкін изстігіне байланысты.
Бүгін Қазақстан 14 елмен сотталған адамдарды беру туралы екіжақты шарттарға қол қойды, олар: Әзірбайжан, Венгрия, Үндістан, Қытай, Литва, Украина, Түрікменстан, Иран, Испания, Италия, Румыния, Сауд Арабиясы, Сербия және Түркия, Бразилиямен, Грециямен, Израильмен, Моңғолиямен, БАӘ-мен осындай келісімдер жасасу туралы мәселелер пысықталуда, Португалия және Оңтүстік Корея.
Бұдан басқа, Қазақстан сотталғандар мен медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылған адамдарды беру туралы 3 көпжақты конвенцияға қатысады, бұл:
1998 жылғы 6 наурыздағы бас бостандығынан айыруға сотталғандарды жазасын одан әрі өтеу үшін беру туралы ТМД конвенциясы;
1997 жылғы 28 наурыздағы психикалық бұзылулардан зардап шегетін адамдарды мәжбүрлеп емдеуді жүргізу үшін беру туралы ТМД конвенциясы;
Қазақстан үшін 2015 жылғы желтоқсанда күшіне енген 1993 жылғы 9 маусымдағы шетелде жазасын өтеу туралы америкааралық конвенция. Оның мүшелері: Американың 16 елі, сонымен қатар Чехия, Үндістан және Сауд Арабиясы.
Соңғы бес жылда Қазақстанға шетелде бас бостандығынан айыруға сотталған 162 отандасымыз қабылданды, ҚР соттары бас бостандығынан айыруға сотталған 316 шетелдік шетелге берілді.
ҚР Конституциясының 11-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 11-бабы мемлекеттің өз азаматтарына қатысты оларды халықаралық аренада қорғауға және қамқорлыққа алуға қатысты кепілдіктері мен міндеттемелерін айқындайды.
Баптың бірінші бөлігі Қазақстан Республикасының азаматын Қазақстан Республикасы қол қойған халықаралық шарттарға негізделген негізсіз шет мемлекетке беруге болмайтындығына кепілдік береді. Бұл Қазақстан өз азаматтарын тиісті халықаралық-құқықтық негіздерсіз Шет мемлекеттерге бермеуге міндеттенетінін білдіреді, бұл Қазақстан азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға ықпал етеді.
Мақаланың екінші бөлігі Қазақстан Республикасының өз азаматтарына өз аумағынан тыс жерлерде қорғауға және қамқоршылыққа кепілдік беру міндеттемесін атап көрсетеді. Бұл ереже Қазақстан мемлекетінің шет мемлекеттерде, оның ішінде дипломатиялық арналар арқылы және халықаралық шарттарға сәйкес өз азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шараларды қабылдауға міндетті екенін растайды.
Жалпы, Қазақстан Конституциясының 11-бабы Халықаралық қатынастар контекстінде мемлекеттің өз азаматтары алдындағы кепілдіктері мен міндеттемелеріне баса назар аударады және оларды халықаралық аренада қорғаудың негізгі қағидаттарын белгілейді.