ҚР Конституциясының 17-бабы

Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

1. Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.

2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабына түсініктеме

Конституцияның бұл бабы конституциялық құқықтық реттеудің аксиологиясы мен әдіснамасы тұрғысынан өзекті мәнге ие.

Қазақстанның тәуелсіз мемлекеттілігі мен халықаралық интеграциясының қалыптасу процестері бұрмаланған кеңестік легистік-позитивистік құқықтық түсініктен бас тарту және әсіресе адам құқықтары саласында демократиялық елдердің мемлекетішілік және мемлекетаралық құқықтық қатынастарының негізін қалайтын іргелі құндылықтарды барынша терең ескеру қажет екенін айғақтайды. Ол үшін Конституцияда, ең алдымен, адамның қадір-қасиетіне, оның құқықтарын жоғары құндылық ретінде тануға нақты көзқарас қажет болды.

Сондықтан Конституциялық құқықтық реттеудің негізгі бағыты адам құқықтарын қорғаудың конституциялық кепілдіктерін нығайту болды. Бастапқы, атап айтқанда, келесі негізгі принциптер танылды:

– Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады (1-баптың 1-тармағы);

– адамның құқықтары мен бостандықтары әркімге туғаннан тиесілі, абсолютті және бөлінбейтін деп танылады, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайды (12-баптың 2-тармағы);

– әркімнің жеке өміріне, жеке және отбасылық құпиясына, ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғауға құқығы бар (18/1-бап).

Конституцияның 39-бабының 3-бөлігіне сәйкес, 17-бапта бекітілген құқықтар, басқа да бірқатар баптардағыдай, абсолютті болып табылады және ешқандай жағдайда шектеуге жатпайды.

Осындай конституциялық құқықтық реттеулерден адамның табиғи және ажырамас құқықтары мен бостандықтарын мемлекет ең жоғары құндылық ретінде таниды, кепілдендірілген түрде қорғауға жатады, мемлекет пен халықтың билікті жүзеге асыруының сипаты мен шектерін алдын-ала анықтайды, оның негізінде адамның қадір-қасиетінің конституциялық кепілдіктерін бекіту қажеттілігі туындайды.

Қазақстан Конституциясы адам құқықтарын тану мен қорғауға қатысты белгілі бір әдіснамалық ұстанымды бекіте отырып, заңнамалық деңгейде оның материалдану сипатын, оның институционалдық қамтамасыз етілуін және жүйелі кепілдендірілуін алдын ала айқындайды.

Конституциялық құқықтық реттеудің негізгі талабы-адамның табиғи және ажырамас құқықтарының үстемдігін, басымдығы мен бастапқы сипатын тану және бекіту.

Әлемнің жүзден астам елінің конституцияларын салыстырмалы талдау барлық дерлік елдердің Конституцияларында не конституциялық нормалар сипаты бар адам құқықтары туралы декларацияларда адам құқықтарына қатысты нақты тұжырымдамалық тәсіл бекітілгенін, ал 65-тен астам елдің, оның ішінде Қазақстанның конституцияларында адам қадір-қасиетінің Конституциялық қағидатына қатысты тәсіл де айқындалғанын айғақтайды.

Бір немесе одан да көп баптар әртүрлі елдердің Конституцияларында соңғысына арналған, адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтын құқық ретінде қол сұғылмаушылық, оның ажырамастығы, мемлекеттің оны құрметтеу және қорғау міндеттемесі, сондай-ақ адамның құқықтары мен бостандықтарымен байланысы атап өтіледі. Мысалы, ГФР Конституциясының 1-бабының 1-тармағында Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтындығы бекітілген. Оны құрметтеу және қорғау – барлық мемлекеттік биліктің міндеті. П. Сол баптың 2-тармағында неміс халқы қол сұғылмайтын және ажырамас адам құқықтарын жер бетіндегі барлық адамзат қауымдастығының, бейбітшілік пен әділеттіліктің негізі деп санайтыны анықталды. 3-тармақ төмендегі негізгі құқықтар тікелей әрекет ететін құқықтар ретінде заң шығарушы, атқарушы және сот билігі үшін міндетті екенін бекіте отырып, тұжырымдамалық тәсілді жинақтайды. Мұндай тәсіл классикалық, толық, дәйекті және үлгілі болуы мүмкін. Осыған ұқсас тәсіл Ресей Федерациясы Конституциясының 2, 18 және 21-баптарында, Испания Конституциясының 10-бабында, Чехия Конституциясының 1-3-баптарында, ст. Словения Конституциясының 15-бабы, Португалия Конституциясының 1, 18-баптары, Армения Конституциясының 3-бабы және т. б.

Қазақстанның конституциялық тәсілдерінде әдіснамалық мәннің мынадай маңызды екпіндерін бөліп көрсету қажет:

1) Ел адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын таниды;

2) оларды абсолютті, жоғары және ажырамас құндылық ретінде таниды;

3) бұл құқықтар мен бостандықтар заңдар мен өзге де нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайды.

Бұл нормалар мен қағидаттар Қазақстан оларды ратификациялағаннан кейін елдің құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігіне айналған түрлі халықаралық құжаттарда да бекітілген. Атап айтқанда, адамның ВДПВ кіріспесінде: «… адамзат отбасының барлық мүшелеріне тән қадір-қасиетті және олардың тең және ажырамас құқықтарын мойындау бостандықтың, әділеттіліктің және жалпыға ортақ бейбітшіліктің негізі болып табылады». Содан кейін: «… адам құқықтары заңның күшімен қорғалуы керек». Атап айтқанда, сол декларацияның 1, 6, 8 және 29-баптары адамның табиғи құқықтарының, оның бостандығы мен тең құқығының ажырамас қағидаттарын ғана емес, сонымен бірге қоғамға қатысты міндеттер мен құқық субъектісінің мәртебесін де нақты бекітеді. Ал 8-бап адамның сот төрелігіне, Құзыретті соттардың өзіне конституциямен немесе заңмен берілген бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге құқығын біржақты белгілейді.

Дәл осындай әдіснамалық тәсіл БҰҰ Жарғысында көрсетілген, оның кіріспесінде адамның негізгі құқықтары мен оның қадір-қасиетін ұстану көрсетілген. Сондай-ақ, МПГПП-да адамның қадір-қасиетін, тең және ажырамас құқықтарын мойындау бостандықтың, әділеттіліктің және жалпыға ортақ бейбітшіліктің негізі болып табылады, бұл құқықтар адамның жеке басының қадір-қасиетінен туындайды. Сол Пактінің 16-бабы адамның заңды тұлғасы принципін белгілейді. МПГПП азаматтық және саяси бостандықты және қорқыныш пен мұқтаждықтан бостандықты пайдаланатын еркін адам тұлғасының идеалы, егер әркім өзінің экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын, сондай-ақ өзінің азаматтық және саяси құқықтарын пайдалана алатын жағдайлар жасалса ғана жүзеге асырылуы мүмкін деген негізгі ережеге сүйене отырып құқықтары.

Сонымен қатар, 1789 жылғы Адам және азамат құқықтарының Француз декларациясында «адам құқықтарын ұмыту немесе елемеу қоғамдық апаттар мен үкіметтердің бүлінуінің жалғыз себебі болып табылады»деп өте дәл сипатталған.

Жоғарыда келтірілген барлық мысалдар мен халықаралық Конституциялық практика Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ету проблемасы, сайып келгенде, бөлінген биліктің үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету арқылы адамның құқықтары мен бостандықтарын кепілдендірілген қорғауға дейін азаятындығын айқын көрсетеді. Бұл құқықтар «тікелей әрекет ететін құқықтар» болғандықтан, оларды қорғаудың негізгі кепілдіктері дұрыс әдіснамалық тәсілмен және өміршең сот төрелігі жүйесімен Конституциялық бекіту болып табылады.

Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің соңғы онжылдықтарында қалыптасқан Конституциялық мәдениеттің жүйелік-құндылық негізі адамның қадір – қасиеті, бостандығы, демократиясы, теңдігі, құқықтың үстемдігі және адам құқықтарын құрметтеу-кемсітпеушілік, плюрализм, толеранттылық, сот төрелігі және ынтымақтастық қағидаттарына негізделген қоғамға тән құндылықтар болды.

Түсіндірілетін баптың бірінші бөлігінің контекстінде мемлекеттің конституциялық міндеті туралы тиісті идеяны қалыптастыру үшін елеулі маңызы бар осы Ереженің бірнеше аспектілеріне де назар аудару қажет. Мемлекет міндеттерінің Конституциямен қорғалатын құндылықтардың бүкіл жүйесімен байланысын ерекше атап өткен жөн, олардың иерархиясында адам, оның қадір-қасиеті, құқықтары мен бостандықтары басым орынға ие.

Жалпылау арқылы біз мынаны айта аламыз:

а) адамның құқықтары мен бостандықтарының мызғымас негізі оның қадір-қасиеті болып табылады;

б) мемлекет адамның қадір-қасиетін құрметтеуге және қорғауға міндетті.

Конституциялық тәртіптің басқа негіздері мен конституциялық қағидаттар қатарында адамның қадір-қасиеті туралы ережелер оның құқықтары мен бостандықтарының мызғымас негізі ретінде басымдыққа, үстемдікке ие.

Адамның қадір-қасиетін мемлекет қорғайтын жан-жақты және абсолютті конституциялық құндылық ретінде тану Қазақстан Республикасындағы адамның құқықтық мәртебесінің маңызды сипаты болып табылады.

Адам құқықтары тек адам құндылықтарынан туындайды. Өз кезегінде, адамның қадір – қасиетін жоғары құндылық деп танудың Конституциялық қағидатынан мемлекеттің бірқатар міндеттері туындайды-адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, оларды қамтамасыз ету, кепілдік беру, сақтау және қорғау.

Адамның қадір-қасиетін құрметтеу және қорғау императиві сөзсіз жалпы бостандық пен жеке адам құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігіне әкеледі, нәтижесінде өз кезегінде азаматтық қоғам мен демократиялық, құқықтық мемлекет қалыптасады. Адамның қадір – қасиетін тану, құрметтеу және қорғау-құқықтық және демократиялық мемлекеттің негізі.

Мемлекеттің адамның қадір-қасиетін құрметтеу міндеті қадір-қасиетке (субъективті) құқыққа кез келген шектеуді қоса алғанда, қандай да бір араласуды алып тастауды көздейді. Егер өзге де негізгі құқықтар жағдайында мемлекет белгілі бір алғышарттар болған кезде оларға араласуы, сондай-ақ шектеулерді көздеуі және жүзеге асыруы мүмкін болса, онда қадір-қасиетке құқық болған жағдайда мемлекет тарапынан қандай да бір араласу оправ болып табылмайды және ешқандай жағдайда Конституциялық деп санауға болмайды. Конституция ешқандай жағдайда да, ешқандай жағдайда да қадір-қасиет құқығын шектеуге жол бермейді.

Қазақстан Конституциясының 17-бабының 2-бөлігі азаптауға, өзге де қатыгез немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтын қарым-қатынасқа немесе жазаға тыйым салуды белгілейді.

Бұл конституциялық норма адамның қадір-қасиеті мен қол сұғылмаушылық құқығын қамтамасыз етудің маңызды кепілі ретінде қарастырылады. Бұл халықаралық құқықтың негізгі қағидаты, ол ҚДПБ 5-бабында, ҚМПП 7-бабында, Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды қорғау туралы Еуропалық конвенцияның 3-бабында, БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған барлық адамдарды азаптаудан және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын емдеу мен жазалау түрлерінен қорғау туралы Декларацияда (1975 ж.), Конвенцияда бекітілген азаптауға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қорлайтын емдеу мен жазалау түрлеріне қарсы (1984).

Жоғарыда аталған халықаралық құжаттарға сәйкес, азаптау дегеніміз-қандай да бір адамға қасақана қатты физикалық немесе моральдық азап немесе азап шегу, одан немесе үшінші тұлғадан ақпарат алу немесе тану, оны жасаған немесе күдіктенген әрекеті үшін жазалау үшін жасалған кез келген әрекет (әрекет те, әрекетсіздік те) деп түсініледі. ол немесе үшінші бір нәрсені қорқыту немесе мәжбүрлеу мақсатында немесе кез-келген сипаттағы кемсітушілікке негізделген кез-келген себеппен адам, мұндай азапты немесе азапты мемлекеттік шенеунік немесе ресми қызмет атқаратын басқа адам немесе олардың арандатуы бойынша немесе олардың білімі бойынша келтірген кезде.

Еуропалық адам құқықтары соты атап өткендей, азаптау немесе адамгершілікке жатпайтын қарым-қатынас, әдетте, екі элементтің міндетті түрде болуын болжайды: әрекеттердің қайталануы және лауазымдықустылас.

Әрекеттердің қайталануы, әдетте, азаптаудың немесе адамгершілікке жатпайтын қарым-қатынастың көптеген жағдайларының (эпизодтарының) болуы ретінде сипатталады, бұл белгілі бір жалпы жағдайдың көрінісі болып табылады, яғни бұл әрекеттерді сол мемлекеттік органдардың қызметкерлері мезгіл-мезгіл адамдардың бір санатына қолданады.

Лауазымдық попылас адамға қатысты қолданылатын әрекеттер заңсыз болғанымен, мемлекеттік органдар оларға қатысты попылас білдіретінін білдіреді.

Еуропалық сот шығарған шешімдерді зерттеу әрекетті азаптау ретінде бағалау үшін келесі үш элементтің болуы міндетті екенін көрсетеді:

1) Қатты физикалық ауырсыну немесе психикалық азап;

2) қасақана ауырсыну;

3) нақты мақсатқа ұмтылу.

Қарқындылық пен фокус дәрежесі бойынша азаптаудан төмен болатын қатыгездік адамгершілікке жатпайтын қарым-қатынасқа жатады. Бұл физикалық немесе моральдық азапты тудыратын, өз кезегінде өткір психикалық бұзылуларға әкелетін емдеу түрі.

Ар-намысты қорлайтын-мұндай қарым-қатынас, бұл адамға қорқыныш, алаңдаушылық немесе кемшілік сезімін тудырады және оның физикалық және психикалық қарсылығын бұзып, оны төмендетуге қабілетті. Еуропалық соттың пікірінше, жәбірленушінің өзін қорлау сезінуі жеткілікті және оның қоғам алдында өзін қорлауы міндетті емес.

Азаптау-бұл заңды жазалау шараларынан туындайтын немесе оларға тән азап пен азап емес. Мысалы, адамды ұстау, қамауға алу немесе жазалау, оның ішінде оны бас бостандығынан айыруға соттау оған белгілі бір психикалық азап әкелуі мүмкін, оның табиғаты бойынша адамды қорлаудың белгілі бір элементтерін қамтуы мүмкін, бірақ олар аталған ережені бұзудың көрінісі ретінде қарастырылмайды, өйткені белгілі бір адамға қатысты жаза тағайындау, оны» қорлау » қорғауға бағытталған басқа адамдардың құқықтары, Конституциялық құндылықтары1.

Еуропалық соттың критерийлеріне сүйене отырып, азап шегіп қана қоймай, белгілі бір физикалық зорлық-зомбылықты (мысалы, дене жарақатын) қолдануды көздейтін жаза қатыгез болып саналады. Өзінің мазмұны немесе қолдану механизмі бойынша жазаның басқа түрлерінен қорлау дәрежесімен ерекшеленетін мұндай жаза ар-намысты қорлайтын болып саналады.

____________________

1 медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану институты да аталған Ережемен тығыз байланысты.

Адамның қадір-қасиетін қорлайтын ар-намысқа жол бермеу талабы кез келген жария іс-әрекет кезінде, мысалы, жаппай тәртіпсіздіктерді тоқтату іс-шаралары, кепілге алынғандарды босату және өзге де іс-әрекеттерді орындау кезінде ескерілуге тиіс.

ҚР Конституциясының 17-бабына тағы бір түсініктеме

Қазақстан Конституциясының 17-бабы адамның қадір-қасиетін қорғаудың маңыздылығын атап көрсетеді және азаптауға, зорлық-зомбылыққа және қатыгез немесе қорлайтын қарым-қатынас пен жазаның басқа түрлеріне тыйым салады.

Мақаланың бірінші бөлімі адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтындығын көрсетеді. Бұл дегеніміз, әр адам өзінің қадір-қасиетін құрметтеуге құқылы және осы құқықты бұзуы мүмкін кез-келген әрекеттен қорғалуы керек. Адамның қадір-қасиеті Конституцияда көзделген барлық басқа құқықтар мен бостандықтарды тану және қорғау үшін негіз болып табылады.

Мақаланың екінші бөлімі-азаптауға, зорлық-зомбылыққа және қатыгездік пен қорлаудың басқа түрлеріне абсолютті тыйым салу. Мұндай тыйым Қазақстанның адам құқықтарының халықаралық нормаларына, атап айтқанда БҰҰ-ның азаптауға қарсы конвенциясы және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын қарым-қатынас пен жаза түрлері сияқты халықаралық шарттардың ережелеріне сәйкес міндеттемелерін көрсетеді. Азаптауға және қатыгездікке тыйым салу абсолютті болып табылады және оны бұзуға ешқандай жағдай немесе жағдай себеп бола алмайды.

Қазақстан Конституциясының 17-бабы адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау және елдің Адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелерінің сақталуын қамтамасыз ету үшін маңызды құрал болып табылады.