ҚР Конституциясының 18-бабы

Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

1. Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар.

2. Әркім өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар. Бұл құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.

3. Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабына түсініктеме

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында азаматтардың жеке өміріне қол сұғылмаушылыққа, жеке және отбасылық құпияға, Ар-намыс пен қадір-қасиетті қорғауға, жеке салымдар мен жинақтардың құпиясына құқықтарға, хат алмасуға, телефон арқылы сөйлесуге, почта, телеграф және өзге де хабарламаларға конституциялық құқықтарын одан әрі қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар маңызды заңнамалық актілер қабылданды. құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен құқықтар мен мүдделер.

Осындай мысалдардың бірі «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» 2013 жылғы 21 мамырдағы ҚР Заңы болып табылады, ол дербес деректер саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, сондай-ақ дербес деректерді жинауға, өңдеуге және қорғауға байланысты қызметтің мақсатын, қағидаттары мен құқықтық негіздерін айқындайды (Заңның кіріспесі). Бұл заңның мақсаты адамның және азаматтың дербес деректерін жинау және өңдеу кезінде оның құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету болып табылады (Заңның 2-бабы).

Заңда электрондық, қағаз және (немесе) өзге де материалдық жеткізгіште тіркелген Дербес деректер субъектісіне қатысты белгілі бір немесе олардың негізінде айқындалатын мәліметтерді білдіретін дербес деректер сияқты ұғымдар енгізілді;

және биометриялық деректер-Дербес деректер субъектісінің физиологиялық және биологиялық ерекшеліктерін сипаттайтын, оның негізінде оның жеке басын анықтауға болатын дербес деректер (аталған Заңның 1-бабының 1 және 2-тармақтары).

Заңға сәйкес қолжетімділік бойынша дербес деректер жалпыға қолжетімді және қолжетімділігі шектеулі болып бөлінеді. Жалпыға қолжетімді дербес деректер-субъектінің келісімімен қол жеткізу еркін болып табылатын немесе ҚР заңнамасына сәйкес құпиялылықты сақтау талаптары қолданылмайтын Дербес деректер. Халықты ақпараттық қамтамасыз ету мақсатында дербес деректердің жалпыға қолжетімді көздері (оның ішінде өмірбаяндық анықтамалықтар, телефон, мекенжай кітаптары, жалпыға қолжетімді электрондық ақпараттық ресурстар, бұқаралық ақпарат құралдары) пайдаланылады. Қол жетімділігі шектеулі дербес деректер-қол жетімділігі заңмен шектелген дербес деректер.

Түсіндірілетін конституциялық ережелерге байланысты жекелеген ережелер ҚР Құқық қорғау қызметі туралы Заңында бекітілген.

Осы Заңға жеке іс пен есепке алу құжаттарын жүргізуді көздейтін арнайы 42-бап енгізілген. Оған сәйкес құқық қорғау органында жеке істер, қызметкерлерді есепке алу құжаттары, олардың дербес деректері, қызметтік қызметі және құқық қорғау қызметінің өтілі туралы мәліметтер жүргізіледі.

Заң қызметкердің жеке деректерін жинау, өңдеу және қорғау кезінде міндетті түрде сақталуы керек талаптарды белгілейді. Осылайша, қызметкердің дербес деректерін жинау және өңдеу қызметкерге құқық қорғау қызметін өткеруге, оқытуға және лауазымдық өсуге жәрдемдесу, қызметкердің және оның отбасы мүшелерінің жеке қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ өзіне тиесілі мүліктің сақталуын қамтамасыз ету, оның лауазымдық міндеттерін орындау нәтижелерін есепке алу мақсатында жүзеге асырылады. Бұл ретте қызметкерден алынған дербес деректердің дұрыстығын тексеру қамтамасыз етілуге тиіс. Қызметкердің дербес деректерін оларды заңсыз пайдаланудан немесе жоғалтудан қорғау заңда белгіленген тәртіппен құқық қорғау органының қаражаты есебінен қамтамасыз етіледі. Қызметкердің дербес деректерін, заңдарда белгіленген жағдайларды қоспағанда, жазбаша нысанда көрсетілген қызметкердің келісімінсіз үшінші тарапқа беруге жол берілмейді. Қызметкердің жеке ісіне оның құқық қорғау қызметіне кіруге, оны өткеруге және құқық қорғау қызметінен босатуға байланысты құқық қорғау органының қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті дербес деректері мен өзге де мәліметтер енгізіледі. Құқық қорғау немесе әскери қызмет өткерген (өткерген) азаматты (қызметкерді), азамат (қызметкер) құқық қорғау немесе әскери қызмет өткерген (өткерген) мемлекеттік органдарды немесе ұйымдарды қабылдау (ауыстыру) кезінде құқық қорғау органы басшысының немесе уәкілетті басшының сұрау салуы бойынша құқық қорғау органының атына еңбек сіңірген жылдарының есебін, қызметтік тізімнің көшірмесін жібереді, соңғы аттестаттау бойынша қорытынды және қызметкердің қызметтік қызметін сипаттайтын өзге де материалдар (1, 2, 3, 4-тармақтар).

Қызметкердің жеке ісінде және есепке алу құжаттарында қамтылған мәліметтер ҚР заңнамасына сәйкес мемлекеттік құпияларға жатады. Басқа қызметкердің дербес деректерін алуды, сақтауды, өңдеуді, пайдалануды және беруді реттейтін нормалардың бұзылуына кінәлі, сол сияқты мұндай деректердің жоғалуына немесе жария етілуіне кінәлі қызметкер заңдарда белгіленген жауаптылықта болады (5, 6-тармақтар).

ҚР Халық денсаулығы туралы Кодексіне сәйкес жеке тұлғалардың (пациенттердің) дербес деректері бар электрондық ақпараттық ресурстар жиналуы, өңделуі олар жиналатын мақсаттармен шектелетін құпия электрондық ақпараттық ресурстар санатына жатады. Жеке тұлғалардың (пациенттердің) дербес деректерін қамтитын электрондық ақпараттық ресурстарды қалыптастыру үшін дербес деректерді жинау, өңдеу, егер осы Кодексте және өзге де заңдарда өзгеше белгіленбесе, жеке тұлғаның (пациенттің) немесе оның заңды өкілінің келісімімен жүзеге асырылады. Жеке тұлғалардың (пациенттердің) дербес деректері бар электрондық ақпараттық ресурстарды алған ақпараттық жүйелердің меншік иелері немесе иелері оларды қорғау жөнінде шаралар қолдануға міндетті. Мұндай міндет жеке тұлғалардың (пациенттердің) дербес деректері бар электрондық ақпараттық ресурстарды алған сәттен бастап және олар жойылғанға не иесіздендірілгенге дейін немесе осы Дербес деректер жататын адамнан оларды жария етуге келісім алғанға дейін туындайды. Мүліктік және (немесе) моральдық зиян келтіру, заңдарда кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарды іске асыруды шектеу мақсатында жеке тұлғалардың (пациенттердің) дербес деректері бар электрондық ақпараттық ресурстарды пайдалануға жол берілмейді. Медициналық персоналдың жеке тұлғалардың (пациенттердің) дербес деректерін қамтитын электрондық ақпараттық ресурстарға қол жеткізуіне жеке тұлғаға (пациентке) медициналық көмек көрсету мақсатында ғана рұқсат етілуге тиіс (Кодекстің 28-бабы).

Ақпараттандыру туралы ҚР Заңында ҚР Конституциясының 18-бабында белгіленген азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған ережелер бекітілген.

Заңға сәйкес ақпараттық жүйе – бұл ақпараттық өзара әрекеттесу арқылы белгілі бір технологиялық әрекеттерді жүзеге асыратын және нақты функционалдық міндеттерді шешуге арналған ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың, қызмет көрсететін персоналдың және техникалық құжаттаманың ұйымдастырылған реттелген жиынтығы (Заңның 1-бабының 12-тармағы). Ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік реттеудің негізгі қағидаттарының бірі азаматтардың жеке өміріне қол сұғылмаушылық және азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қатаң сақтау болып табылады (Заңның 3-бабының 2-тармағы).

Дербес деректерді қамтитын электрондық ақпараттық ресурстар жиналуы, өңделуі олар жиналатын мақсаттармен шектелетін құпия электрондық ақпараттық ресурстар санатына жатады. Жеке тұлғалардан электрондық ақпараттық ресурстарды қалыптастыру үшін жеке және отбасылық құпияны, хат алмасудың, телефон арқылы сөйлесудің, пошталық, телеграфтық және жеке тұлғалардың өзге де хабарламаларының құпиясын құрайтын олардың жеке өмірі туралы мәліметтерді, оның ішінде олардың шығу тегіне, денсаулығына, көзқарастарына, саяси және діни нанымдарына қатысты мәліметтерді ұсынуды немесе осындай мәліметтерді алуды талап етуге ешкімнің құқығы жоқ олардың еркінен басқа. Дербес деректерді қамтитын электрондық ақпараттық ресурстар үшін құпиялылықты сақтау осы деректер осы деректерге жататын жеке тұлға ұсынған сәттен бастап міндетті болып табылады. Мүліктік және (немесе) моральдық зиян келтіру, заңмен кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарды іске асыруды шектеу мақсатында жеке тұлғалар туралы дербес деректерді қамтитын электрондық ақпараттық ресурстарды пайдалануға жол берілмейді (Заңның 36-бабы).

Мемлекеттік электрондық ақпараттық ресурстардың құрамына енгізілетін жеке тұлғалардың дербес деректерінің тізбесіне (ҚР Үкіметінің 2016 жылғы 26 ақпандағы № 117 қаулысымен бекітілген): ТАӘ, тегі мен атының транскрипциясы, туу туралы деректер (туған күні) жатады; туған жері), ұлты, жынысы, отбасылық жағдайы, азаматтығы туралы деректер (азаматтығы, бұрынғы азаматтығы, ҚР азаматтығын алған күні, ҚР азаматтығын жоғалтқан күні), жеке сәйкестендіру нөмірі (ЖСН), портреттік бейнесі (цифрланған фотосуреті), қолы, заңды мекенжайы (тіркелген және тіркеуден шығарылған күні), құжаттың деректері(құжаттың атауы; құжаттың нөмірі; құжаттың берілген күні; құжаттың қолданылу мерзімі; құжатты берген орган).

Заңнамаға «құқықтық ақпараттандыру» ұғымы енгізілді, ол деп түсініледі – ҚР заңнамасының мәселелері бойынша ауызша, жазбаша нысанда, электрондық цифрлық қолтаңбамен куәландырылған электрондық құжат нысанында не Заңның 1-бабы 1-тармағының 1) тармақшасында көрнекі танысу түрінде ақпарат беру арқылы адамдардың белгісіз тобына мемлекет кепілдік берген заң көмегінің түрі ҚР 2013 жылғы 3 шілдедегі «Мемлекет кепілдік берген құқықтық көмек туралы»).

18.1. Жеке өмірге қол сұғылмаушылық, жеке және отбасылық құпия, адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау Қазақстан Республикасындағы адам мен азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесін айқындаушы факторлар болып табылады.

Жеке өмірге, жеке және отбасылық құпияға қол сұғылмаушылық құқығын Конституциялық бекіту, өзінің ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау Қазақстан Республикасы қатысушылары болып табылатын Адам құқықтары жөніндегі жалпыға бірдей танылған халықаралық актілерден туындайды. Мәселен, ВДПВ-да (3, 12-баптарда), 1950 жылғы 4 қарашадағы адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды қорғау туралы Конвенцияда (5, 8-баптарда), МПМПП-да (17-бапта) әрбір адамның өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмаушылыққа құқығы бар екендігі бекітілген. Ешкім оның жеке және отбасылық өміріне ерікті түрде араласуға, оның үйінің тұтастығына, хат-хабарлардың құпиясына немесе ар-намысы мен беделіне ерікті түрде қол сұғуға ұшырамайды. Әр адам заңды осындай араласудан немесе осындай қол сұғушылықтан қорғауға құқылы.

Адамның және азаматтың жеке басына қол сұғылмаушылық құқығы деп Республиканың Конституциясында және заңнамасында бекітілген әрбір адамның мемлекет тарапынан жеке адамның физикалық, психикалық және рухани өмірін ғана емес, сонымен бірге егер ол жеке адамның мүдделеріне қайшы келмесе, жеке қажеттіліктерін іске асыру үшін өз игіліктерін кедергісіз пайдалануға мүмкіндік беретін жағдайларды жан-жақты қорғауға субъективті құқығы түсініледі.. қоғамдар мен мемлекеттер.

Жеке өмірге қол сұғылмаушылық, жеке және отбасылық құпия Қазақстан Республикасының Конституциясымен және заңдарымен қорғалады. Мұндай қорғауға адамның мінезіне, келбетіне, денсаулығына, материалдық жағдайына, отбасылық жағдайына, өмір салтына, өмірбаянының жеке фактілеріне баға беретін мәліметтер жатады.

Жеке және отбасылық құпиялар жеке өмірдің бөлігі, адамның өмірінің нәзік және жақын жақтарының саласы болып табылады, оны жариялау қандай да бір себептермен жағымсыз деп санайды: өсиет, бала асырап алу, медициналық диагноздар, ақшалай салымдар және т. б.

Жеке адамның жеке өміріне заңсыз басып кіруден қорғау, жеке және отбасылық құпияны бұзуға жол бермеу, адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғауды қамтамасыз ету және мемлекеттік органдардың немесе олардың лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттері (немесе әрекетсіздігі) үшін мемлекеттің жауаптылығының конституциялық-құқықтық қағидатын нақтылай отырып, Республиканың қолданыстағы заңнамасында жол бермеу, болғызбау және өтеу тәртібі мен шарттары белгіленген. осындай әрекеттермен (әрекетсіздікпен) келтірілген залал (зиян) үшін өзге де пропорционалды жауапкершілік.

Бұдан басқа, Республика заңнамасында жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғаудың құқықтық тәсілдері, аталған жеке конституциялық құқықтарды бұзғаны үшін жауаптылыққа тартудың нысандары мен тәртібі белгіленген. Жеке тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғаудың негізгі құқықтық тәсілдері әкімшілік-құқықтық, азаматтық-құқықтық, қылмыстық-құқықтық, халықаралық-құқықтық жауапкершілік тетіктері болып табылады. Жеке тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін құқықтық қорғау деп құқықтарды біреу бұзған немесе даулаған жағдайларда қолданылатын заңды шаралар түсініледі.

ҚР жаңа ҚІЖК-нің 16-бабына және ҚР ӘҚБтК-нің 16-бабына сәйкес азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпиясы заңмен қорғалады. Әркімнің жеке салымдары мен жинақтары, хат алмасу, телефон арқылы сөйлесу, пошта, телеграф және басқа да хабарламалар құпиясына құқығы бар. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде әрбір адамға жеке (жеке және отбасылық) өмірге қол сұғылмаушылық құқығы қамтамасыз етіледі. Бұл құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген жағдайларда және тәртіппен ғана жол беріледі.

Сондай-ақ, ҚР ҚІЖК-нің 16-бабында, заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, адамның жеке өмірі туралы ақпаратты оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға ешкімнің құқығы жоқ екендігі көрсетілген. ҚР ҚІЖК-де көзделген тәртіппен алынған адамның жеке өмірі туралы ақпаратты қылмыстық процестің міндеттерін орындау үшін басқаша пайдалануға болмайды.

Қамқоршылық және қоғамдық бақылау кеңестері, сотталғандардың ата-аналарының комитеттері, кәсіптік одақтар, еңбек ұжымдары, қоғамдық, діни бірлестіктер, қоғамдық және қайырымдылық қорлары, Саяси партиялар, басқа да ұйымдар, сондай-ақ сотталғандарды түзеуге қатысатын азаматтар сотталғанның жеке өмірі туралы өздеріне белгілі болған мәліметтерді оның келісімінсіз жария етуге құқылы емес. Көрсетілген талапты бұзу заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады (УСК 8-бабы).

ҚР ӘҚБтК жеке өмірге қол сұғылмаушылық қағидатын егжей-тегжейлі айта отырып, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізу кезінде іске қатысушы адамның ар-намысын қорлайтын немесе қадір-қасиетін төмендететін шешімдер мен әрекеттерге тыйым салынады, жеке өмір туралы мәліметтерді, сол сияқты адам сақтау қажет деп санайтын жеке және іскерлік сипаттағы мәліметтерді жинауға, пайдалануға және таратуға жол берілмейді деп белгілейді құпияда, ҚР ӘҚБтК көздемеген мақсаттар үшін (15-бап).

Әкімшілік құқық бұзушылық, егер бұл әрекетте қылмыстық жазаланатын іс-әрекет белгілері болмаса (ҚР ӘҚБтК 508-бабы), ұлттық алдын алу тетігіне қатысушылардың алдын ала бару барысында өзіне белгілі болған адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді осы адамның келісімінсіз жария етуі болып табылады.

Қылмыстық жауапкершілік (ҚР ҚК 147-бабының 1, 2-бөліктерінде): адамның жеке немесе отбасылық құпиясын құрайтын жеке өмірі туралы мәліметтерді оның келісімінсіз заңсыз жинау не өзге де дербес деректерді заңсыз жинау және (немесе) өңдеу нәтижесінде адамның құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келтіру; дербес деректерді қорғау жөніндегі шараларды сақтамау үшін белгіленді. егер бұл іс-әрекет адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келтірсе, мұндай шараларды қабылдау міндеті жүктелген адам берген. Жоғарыда аталған қылмыстық құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жасалған іс-әрекеттің ауырлығына байланысты айыппұл салуға не бас бостандығын шектеуге немесе екі жылдан үш жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Адам өзінің қызметтік жағдайын немесе ақпаратты жасырын алуға арналған арнайы техникалық құралдарды пайдалана отырып не электрондық ақпараттық ресурстарға, ақпараттық жүйеге заңсыз қол жеткізу немесе ақпараттық-коммуникациялық желі арқылы берілетін ақпаратты заңсыз ұстап қалу жолымен не өзі үшін немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылықтар алу мақсатында жасаған бұл іс-әрекеттер, сол сияқты осы баптың төртінші бөлігінде көрсетілген мәліметтерді көпшілік алдында сөйлеген сөзінде, көпшілік алдында көрсетілетін туындыда тарату, бұқаралық ақпарат құралдарында немесе телекоммуникация желілерін пайдалана отырып неғұрлым қатаң жаза көзделген (ҚР ҚК 147-бабының 3-бөлігі).

ҚР Қылмыстық кодексінде қорлау үшін жауапкершілік қарастырылған (131-бап), ол басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін әдепсіз түрде қорлау деп түсініледі.

Жалпы, жеке құпия адамның қоғамдағы мінез-құлқын анықтау, ақпарат режимін дербес реттеу және басқа адамдардан осы құқықтардың сақталуын талап ету құқығын білдіреді. Отбасылық құпия-бұл бірнеше адамның ғана емес, сонымен бірге отбасы мүшелерінің мінез-құлқын анықтайтын фактілерді жасыру үшін қандас, басқа туыстық байланыстармен байланысты адамдардың құқығы.

ҚР Неке (ерлі – зайыптылық) және отбасы туралы Кодексінің 1-бабының 29) тармақшасына сәйкес, отбасы-некеден (ерлі-зайыптылықтан), туыстықтан, қасиеттен, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге қабылдаудың өзге де нысанынан туындайтын мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттермен байланысты және балаларды тәрбиелеу мен тәрбиелеуді нығайтуға ықпал етуге отбасылық қатынастарды дамыту.

Отбасында отбасылық құпия да, жеке отбасы мүшесінің жеке құпиясы да болуы мүмкін. Белгілі бір жағдайларда жеке және отбасылық құпиялар сәйкес келуі немесе бір-бірінен оқшаулануы мүмкін. Бұл ұғымдар бір-бірімен тығыз байланысты және олардың арасындағы шекара шартты болып табылады. ҚР Азаматтық кодексінің 115-бабының 3-бөлігіне сәйкес (Жалпы бөлім) жеке өмірге қол сұғылмаушылық, жеке және отбасылық құпия, жеке адамның қадір-қасиеті жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға жатады. Осы конституциялық құқықтарды сот арқылы қорғау талап қою мерзімімен шектелмейді (ҚР АК 187-бабының 1 – тармағы).

Жеке және отбасылық құпияға құқық адамның табиғи құқығы болып табылады, туылуына байланысты әркімге тиесілі және адамның ішкі әлеміне және оның мүдделеріне қол сұғылмаушылыққа бағытталған материалдық емес игіліктерге жатады. Адамның ішкі әлемі оның жеке өмірін сипаттайды.

Аталған құқықтарды іске асыру процесінде бір жағынан Қазақстан азаматы, екінші жағынан шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар және мемлекеттік органдар тартылуы мүмкін. Жеке басына қол сұғылмаушылыққа конституциялық құқықты қорғау жөніндегі құқықтық қатынастардағы заңды міндет тек мемлекеттік органдарға жүктеледі. Алайда, аталған құқықты құзыретті мемлекеттік органдар (заңды тұлғалар), сондай-ақ жекелеген азаматтар (жеке тұлғалар) және олардың бірлестіктері сақтауға тиіс.

Әрқайсысының жеке өміріне, жеке және отбасылық құпиясына қол сұғылмаушылық құқығы, өзінің ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау туралы кепілдендірілген конституциялық ережелер жаңғыртылады не Республиканың қолданыстағы құқығында өзгеше бекітіледі. Конституция бұл құқықтарды шектеуге жол берілуін жоққа шығармайды, өйткені Конституцияның 39-бабының 1-тармағына сәйкес адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңдармен шектелуі мүмкін және конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау мақсатында қажет болған жағдайда ғана. Қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес қылмыстық іс-әрекетті оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға тыйым салынған адамның жеке өмірі саласына жатқызуға болмайды, сондықтан жедел-іздестіру іс-шараларын жүргізу Конституцияның 18-бабында көзделген конституциялық құқықтарды бұзу ретінде қарастырылмайды.

Сонымен қатар, ҚР ҚІЖК-нің 13-бабында қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде қылмыстық процеске қатысушы адамның ар-намысын қорлайтын немесе қадір-қасиетін төмендететін шешімдер мен әрекеттерге тыйым салынады, жеке өмір туралы мәліметтерді, сол сияқты адам құпияда сақтау қажет деп санайтын жеке сипаттағы мәліметтерді жинауға, пайдалануға және таратуға жол берілмейді деп көзделеді ҚІЖК көздемеген мақсаттар. Қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттерімен адамға келтірілген моральдық зиян заңда белгіленген тәртіппен өтелуге тиіс.

Қолданыстағы заңнама мемлекеттік органдарды, лауазымды адамдарды және өзге де субъектілерді жеке тұлғалардың, оның ішінде заңды тұлғаның мүддесін қорғайтын тұлғалардың жеке өмірі туралы мәліметтерді олардың келісімінсіз жария етпеуге, жеке тұлғаның жеке басы туралы өтінішке қатысы жоқ деректердің анықталуына жол бермеуге міндеттейді (2-тармақтың 9-тармағын қараңыз). «жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы»2007 жылғы 12 қаңтардағы № 221 ҚР Заңының 15-бабы).

«Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» 1995 жылғы 31 тамыздағы ҚР Заңының 50-бабының 4-тармағында банктік құпия тек клиентке, кез келген үшінші тұлғаға жазбаша нысанда берілген шот (мүлік) иесінің келісімі негізінде не шот иесінің сәйкестендіру құралы, банктік қарыз бойынша кредиттік бюро арқылы ғана ашылуы мүмкін екендігі көзделген, лизингтік, факторингтік, форфейтингтік операцияларды, вексельдерді есепке алуды, сондай-ақ банк шығарған кепілдіктерді, кепілгерліктерді, аккредитивтерді Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, сондай-ақ тұлғаларға, тармақтарда көрсетілген 5, 6, 6-1, 7, 7-1, 7-2, 8 және осы баптың 8-1-і, осы бапта көзделген негіздер бойынша және шектерде.

Айта кету керек, Конституция әркімге өзінің ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғауға құқық береді (18-баптың 1-тармағы), әркімді басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндеттейді (34-баптың 1-тармағы), Республика Президентінің ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылықты бекітеді (46-баптың 1-тармағы).

ҚР ҚҚСД 1992 жылғы 18 желтоқсандағы № 6 «сот практикасында жеке және заңды тұлғалардың ар – намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау туралы заңнаманы қолдану туралы» сәйкес «Ар-намыс-бұл адамның қоғамдық бағасы, оның рухани және әлеуметтік қасиеттерінің өлшемі. Қадір-қасиет-адамның өзінің қасиеттерін, қабілеттерін, дүниетанымын, әлеуметтік маңыздылығын ішкі өзін-өзі бағалауы». Аталған нормативтік қаулыда сондай-ақ азаматтың немесе ұйымның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін мәліметтерді тарату оларды баспасөзде жариялауды, радио, теледидар арқылы, басқа да бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалана отырып хабарлауды, әртүрлі ұйымдарға, лауазымды тұлғаларға жолданған мінездемелерде, көпшілік алдында сөз сөйлеулерде, өтініштерде баяндауды немесе өзге де хабарламаны білдіретіні атап өтілді оның ішінде бірнеше адамға немесе кем дегенде бір адамға ауызша түрде.

Айта кету керек, мұндай мәліметтерді тарату оларды интернет-ресурстарда жариялау болып саналады, өйткені ҚР бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңына сәйкес интернет-ресурстар бұқаралық ақпарат құралдарына жатқызылған. Мұндай мәліметтерді оларға қатысты адамға хабарлау олардың таралуы деп таныла алмайды. Заңдарды, қоғамның моральдық қағидаттарын сақтау тұрғысынан азаматтың немесе ұйымның қоғамдық пікіріндегі немесе жеке азаматтардың пікіріндегі ар-намысы мен қадір-қасиетін төмендететін шындыққа жанаспайтын мәліметтер (мысалы, адал емес іс-әрекет жасау, еңбек ұжымында, отбасында лайықсыз мінез-құлық жасау туралы мәліметтер; өндірістік-шаруашылық қызметті, бедел мен беделге нұқсан келтіретін мәліметтер т.б.). Сонымен бірге, жұмыстағы кемшіліктерді, қоғамдық орындағы, ұжымдағы, тұрмыстағы мінез-құлықты шындыққа сәйкес сынайтын мәліметтерді теріске шығару туралы талаптарды негізді деп тануға болмайды. Ар-намыс пен қадір-қасиетке нұқсан келтіретін мәліметтердің шындыққа сәйкес келмеуі анықталған кезде, оларды теріске шығару жөніндегі міндет жауапкерге осы мәліметтерді таратуда оның кінәсінің болуына қарамастан жүктеледі.

18.2. ҚР ҰКҚ 2009 жылғы 20 тамыздағы № 51 Конституцияның 18-бабының 2-тармағына жеке салымдар мен жинақтардың құпиясына әрқайсысының құқығы бөлігінде ресми түсініктеме берілді.

____________________

1 қараңыз: «Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру және «заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасы Заңының және «Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 20 тамыздағы № 5 ҚР ҰКҚ және «Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша толықтырулар енгізілді».

Көрсетілген нормативтік қаулыда: Конституциямен меншік иесіне жеке салымдар мен жинақтарды иелену, пайдалану және оларға билік ету, өзіне тиесілі ақшалай немесе өзге де мүліктік сипаттағы қаражатты, оның ішінде банк салымдарында және өзге де шоттарда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық капиталдарында орналастыру және заңмен рұқсат етілген басқа да кәсіпкерлік және өзге де нысандарда пайдалану арқылы аталған құқықтарды жүзеге асыру құқығы беріледі қызметі. Жеке салымдар мен жинақтардың құпиясын адамдардың шектеусіз тобы үшін тең шарттарда жалпыға бірдей қолжетімді болып табылмайтын заңмен қорғалатын кез келген, салымшы туралы, оған тиесілі ақша немесе өзге мүлік туралы, оның ішінде банк салымдары, өзге де шоттар мен жинақтар туралы, Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық капиталдарындағы үлестер және өзге де мүлік туралы, сондай-ақ салымшы туралы мәліметтер түсіну керек олармен операциялар. Осы тұрғыда әркімнің құпияға конституциялық құқығы салымшының өзі ғана оны өз қалауы бойынша басқара алатынын (оның ішінде мәліметтерді біреуге бере алатынын) білдіреді. Әрбір адамның жеке салымдар мен жинақтардың құпиясына құқығын шектеудің рұқсат етілген шектері мен тәртібі, сондай-ақ мұндай шектеу критерийлері конституциялық талаптарға, оның ішінде Конституцияның 39-бабында белгіленген талаптарға сәйкес келуге тиіс.

Заңдарда белгіленген жеке салымдар мен жинақтар құпиясының шектеулері адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға сәйкес келетін және әділеттілік қағидатына сәйкес келетін тиісті құқықтық қатынастардың сипатына сәйкес болуы керек. Мемлекеттің банк, қаржы-кредит институттарына, кәсіпкерлік және өзге де шаруашылық жүргізуші субъектілерге заңмен уәкілеттік берілген мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарына жеке салымдар мен жинақтардың құпиясын құрайтын ақпаратты беру міндетін жүктеуіне осы баптың 1-тармағында көрсетілгендерді іске асыру үшін қажетті жағдайларда және тәртіппен жол беріледі. Мақсаттар Конституциясының 39-ы. Заңда мұндай шектеулердің болуы мүмкін болатын негіздердің толық тізбесі айқындалуға тиіс, сондай-ақ мұндай мәліметтердің заңсыз жария етілуін болдырмайтын жағдайларда жеке салымдар мен жинақтардың құпиясын құрайтын мәліметтерді талап етуді, алуды және пайдалануды қамтамасыз ететін кепілдіктер көзделуге тиіс».

«Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы» 2009 жылғы 28 тамыздағы ҚР Заңына сәйкес ақшамен, өзге мүлікпен жасалған барлық күдікті операциялар қаржы мониторингінің нысанасы болып табылады, ол субъектілерден түсетін ақшамен және (немесе) өзге мүлікпен жасалатын операциялар туралы ақпаратты жинау және талдау деп түсініледі қаржы мониторингі. Азаматтардың конституциялық құқықтарын мұндай заңнамалық шектеуді Конституцияға сәйкес келетін Конституциялық Кеңес мойындайды.

Жоғарыда аталған Заңның 3-бабына сәйкес қаржы мониторингін жүзеге асыру – Қаржы мониторингі субъектілерінен түсетін ақшамен және (немесе) өзге мүлікпен жасалатын операциялар туралы ақпаратты жинау және талдау-азаматтық-құқықтық айналым субъектілерінің қатарына (банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар; биржалар; сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары, сақтандыру брокерлері; жинақтаушы зейнетақы қорлары; бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары, орталық депозитарий; ақшамен және (немесе) өзге де мүлікпен нотариаттық іс-әрекеттерді жүзеге асыратын нотариустар; аудиторлық ұйымдар; ойын бизнесі мен лотереяларды ұйымдастырушылар; ақша аудару қызметтерін көрсететін пошта операторлары. Адвокаттар, заң мәселелері жөніндегі басқа да тәуелсіз мамандар клиенттің атынан немесе оның тапсырмасы бойынша мынадай: жылжымайтын мүлікті сатып алу және сату; Клиенттің ақшасын, бағалы қағаздарын немесе өзге де мүлкін басқару; банктік шоттарды немесе бағалы қағаздардың шоттарын басқаруға қатысты ақшамен және (немесе) өзге мүлікпен операцияларға қатысқан жағдайларда қаржылық мониторингті жүзеге асырады қағаздар; компанияны құру, қамтамасыз ету, жұмыс істеу немесе басқару үшін қаражат жинақтау; заңды тұлғаларды не білім беруді құру, жұмыс істеу немесе Басқару және кәсіпорындарды сатып алу-сату.

Хат алмасудың, телефонмен сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарламалардың құпиясына Конституциялық құқықтан әркімнің хат алмасу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф және өзге де хабарламалар туралы мәліметтерді және өзге де ақпаратты құпия сақтау құқығы, сондай-ақ мемлекеттік органдардың, почта, телеграф және телекоммуникация қызметтерін жүзеге асыратын өзге де қызметтердің тиісті міндеті, байланыс және телекоммуникация желілері арқылы берілетін хат-хабарларды, телефон келіссөздерін, пошта жөнелтілімдерін, телеграфтық және өзге де хабарламаларды құпия сақтауға, сондай-ақ мемлекеттің заңнамада және құқық қолдануда осындай құқықты қамтамасыз ету міндеті. Осылайша, Конституция құқықтық режим мен заңнамалық реттеудің негіздерін азаматтардың жеке өмірі туралы, оның ішінде олардың жеке құпиясы, хат алмасу, телефон арқылы сөйлесу, почта жөнелтімдері, телеграф және почта, байланыс желілері және телекоммуникациялар арқылы берілетін өзге де хабарламалар туралы мәліметтерді қорғаудың шарты және тәсілі ретінде айқындайды.

Хат алмасу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және өзге де хабарламалар құпиясы институты өзінің табиғаты мен мақсаты бойынша жеке-жария сипатқа ие және ҚР заңдарында белгіленген тәртіппен осы құқықты шектеу жағдайларын қоспағанда, почта байланысы мен телекоммуникация жүйесінің тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл заң шығарушы белгілеген мемлекеттік билік органдары мен олардың қоғамдық функцияларды тасымалдаушы болып табылатын лауазымды адамдарының байланыс операторларымен, пошта және телеграф мекемелерімен қарым-қатынастарындағы өкілеттіктерінің көлемі мен мазмұнын, сондай-ақ азаматтардың пошта, телеграф және өзге де ақпаратты тасымалдаушы болып табылатын ұйымдармен қарым-қатынастарындағы құқықтары мен міндеттерінің көлемі мен мазмұнын алдын ала айқындауға тиіс. мемлекеттік органдармен және олардың лауазымды адамдарымен тек осы функцияларды жүзеге асыру мақсатында ғана құпияны пайдалана алады, осылайша азаматтардың жеке өмірі мен жеке құпиясына әсер етеді.

Хат алмасудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарламалардың құпиясы, осылайша, жария етілуі жеке адамның құқықтарын бұзуы мүмкін мәліметтерді заң талаптарына байланысты почта және телекоммуникация ұйымдарының қорғауын білдіреді. Осы субъектілердің қажетті құпияны, пошта және телекоммуникациялық байланыс қызметтерінің міндеттері мен азаматтық-құқықтық жауапкершілігін қамтамасыз ету міндетін көздей отырып, соған қарамастан қолданыстағы заңнамада құқықтық мемлекеттің конституциялық қағидатын, мемлекеттің адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жоғары құндылық ретінде сақтау және қорғау және олардың теңгерімін қамтамасыз ету міндеттерін негізге ала отырып, құпия құқығынан ауытқулар бекітілген заңнама мен құқық қолдану, Конституцияның үстемдігі және оның ең жоғары заңды күші.

Мұндай шегіністер, атап айтқанда, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарына мәліметтер беру ҚР Конституциясының 39-бабы 1-тармағының талаптарына жауап беруі, конституциялық маңызы бар құндылықтарды, оның ішінде азаматтардың жеке және жария құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін барабар, пропорционалды және қажетті болуы, тиісті конституциялық құқықтардың мәнін қозғамауы, яғни шектеулерді шектемеуі тиіс осы құқықтарды бекітетін конституциялық ережелердің негізгі мазмұнын қолдану Конституцияның 39-бабының 1-тармағында көрсетілген мақсаттарды қамтамасыз ету қажеттілігімен ғана ақталуы мүмкін.

Жаңадан қабылданған ҚР ҚК, ҚР ҚІЖК және ҚР ӘҚБтК осы конституциялық құқықтарды қорғауды күшейтеді.

ҚР ӘҚБтК 21-бабының 3-бөлігі жеке тұлғалардың жеке хат-хабарлары мен жеке телеграф хабарламалары ашық іс жүргізу кезінде олардың арасында хат-хабарлар мен телеграф хабарламалары болған адамдардың келісімімен ғана жариялануы мүмкін. Әйтпесе, бұл адамдардың жеке хат-хабарлары мен жеке телеграфтық хабарламалары жабық іс жүргізу кезінде жарияланады және зерттеледі. Көрсетілген қағидалар фото – және киноқұжаттарды, дыбыс – және бейнежазбаларды, жеке сипаттағы мәліметтерді қамтитын электрондық жеткізгіштердегі ақпаратты зерттеу кезінде де қолданылады.

Қылмыстық жазаланатын іс-әрекет жеке тұлғалардың хат алмасу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф немесе өзге де хабарламалар құпиясын заңсыз бұзу болып табылады (ҚР ҚК 148-бабы),

18.3. Конституцияның 18-бабының 3-тармағына сәйкес азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын кез келген ақпарат (мемлекеттік құпияны, жеке өмір туралы мәліметтерді, сондай-ақ қызметтік, коммерциялық, кәсіптік және өнертапқыштық қызметпен байланысты құпия мәліметтерді қоспағанда) оған заң шығарушы мұндай арнайы құқықтық мәртебені көздемеген жағдайда қол жетімді болуы тиіс оны ерекше қорғаудың қажеттілігі мен пропорционалдығын негіздейтін Конституциялық принциптерге сәйкес ақпарат.

ҚР Әкімшілік рәсімдер туралы Заңына сәйкес ақпарат алмасуға қойылатын талаптар анықталды. Аталған Заңда ақпараттық рәсімдер мемлекеттің мүдделеріне байланысты қызметтік және өзге де ақпаратты жария етуге жол бермеуі тиіс делінген. Мемлекеттік қызметшілерге қызметтік ақпарат оларға жүктелген қызметтік міндеттерді орындау үшін ғана беріледі. Бұл ақпаратты қызметтен тыс мақсатта пайдалану мүмкін емес. Қызметтік ақпаратпен жұмыс істеу қағидаларын Үкімет белгілейді (13-баптың 4-тармағы). 3-тармақ) 2-тармақ. Заңның 15-Закона азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпиялары туралы мәліметтерді азаматтардың келісімінсіз жария ету мүмкіндігіне жол бермеуді көздейтін азаматтардың құқықтарын іске асыру рәсімдері белгіленеді.

ҚР ҰКҚ 2009 жылғы 20 тамыздағы № 5 «заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы» заңның Конституцияға сәйкестігін қарау бойынша мемлекеттік органдар ақпаратты пайдаланумен байланысты және Қазақстаннан тыс жерлерде азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етуге міндетті екендігі анықталды. Мемлекет Республика азаматтарының құқықтарын барынша қамтамасыз ететін пәрменді тетік құруға тиіс. Осы конституциялық талап заңда шетелдік органдарға ақпарат берудің нақты тәртібін, сондай-ақ оны беруден бас тарту үшін негіздерді белгілеу қажеттігін көрсетеді.

Мемлекеттік органдарды, лауазымды адамдарды, қоғамдық бірлестіктерді және өзге де жария институттарды жоғарыда көрсетілген талаптарды сақтауға міндеттейтін нормалар бірқатар заңнамалық актілерде бекітілген.

Мәселен, ҚР Ұлттық қауіпсіздік органдары туралы Заңына сәйкес заңнамада белгіленген шектерде Ұлттық қауіпсіздік органдары әрбір азаматқа оның құқықтары мен мүдделерін қозғайтын құжаттармен және шешімдермен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті. Ұлттық қауіпсіздік органдарының, олардың қызметкерлерінің, әскери қызметшілері мен қызметкерлерінің іс-әрекеттеріне жоғары тұрған Ұлттық қауіпсіздік органдарына, прокуратураға немесе сотқа шағым жасалуы мүмкін (Заңның 5-бабының 3, 4-тармақтары).

ҚР бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңының 2-бабының 2-тармағына сәйкес мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар мен бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделерін қозғайтын құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысуға мүмкіндік беруге міндетті.

Мемлекеттік органдарды әрбір азаматқа оның құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін қозғайтын, оған қатысты арнайы есептерде қамтылған мәліметтермен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндеттейтін ережелер «Мемлекеттік құқықтық статистика және арнайы есепке алу туралы»2003 жылғы 22 желтоқсандағы ҚР Заңында көзделген. Ол туралы мәліметтерді арнайы есепке заңсыз енгізу фактісіне заңнамада белгіленген тәртіппен шағым жасалуы мүмкін. Адамның және азаматтың, заңды тұлғалардың және мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерін сақтау мақсатында уәкілетті органға берілген барлық бастапқы құқықтық статистикалық ақпараттың сақталуы қамтамасыз етіледі (9-бап). Өз мүшелеріне олардың құқықтары мен мүдделерін қозғайтын құжаттар мен шешімдермен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ету міндеті қоғамдық бірлестіктер туралы және саяси партиялар туралы заңдарда бекітілген.

ҚР Конституциясының 18-бабына тағы бір түсініктеме

Қазақстан Конституциясының 18-бабы жеке өмірге қол сұғылмаушылық құқығына, жеке деректерді қорғауға және ақпарат бостандығына кепілдік береді. Бұл мақала үш бөлімнен тұрады, олардың әрқайсысы осы құқықтардың әртүрлі аспектілерін қарастырады.

Мақаланың бірінші бөлімі әркімнің жеке өмірге, жеке және отбасылық құпияға, олардың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғауға құқығын көрсетеді. Бұл мемлекет азаматтардың жеке деректері мен мүдделерін құрметтеуі және қорғауы, сондай-ақ олардың жеке өмірі мен отбасылық мәселелерге қатысты құпиялылық құқығын қамтамасыз етуі керек дегенді білдіреді.

Мақаланың екінші бөлігі жеке салымдар мен жинақтардың, хат алмасудың, телефон арқылы сөйлесудің, пошта, телеграф және басқа хабарламалардың құпиясына кепілдік береді. Алайда, заң ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету немесе басқа азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін қажет болған жағдайда белгілі бір жағдайларда және тәртіппен осы құқыққа шектеулер қоя алады.

Мақаланың үшінші бөлігі мемлекеттік органдарды, қоғамдық бірлестіктерді, лауазымды адамдар мен бұқаралық ақпарат құралдарын әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделерін қозғайтын құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысуға мүмкіндік беруге міндеттейді. Бұл құқық Ақпарат бостандығының маңызды элементі болып табылады және мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың азаматтар алдындағы ашықтығы мен жауапкершілігін қамтамасыз етеді.

Жалпы, Қазақстан Конституциясының 18-бабы Жеке деректер мен ақпаратты қорғаудың, сондай-ақ барлық азаматтар үшін ақпарат бостандығын қамтамасыз етудің маңыздылығын атап көрсетеді.