Қазақстан Республикасы Конституциясының 21-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адам, заңда көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар.
2. Әркімнің Республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар. Республика азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 21-бабына түсініктеме
21.1. Конституцияның 21-бабының ережелері әркімнің жүріп-тұру бостандығына құқығы, болу және тұрғылықты жерін таңдау, елге кедергісіз шығу және оралу, көші-қон процесінің өзге де мәселелерін реттеу туралы халықаралық актілерге сәйкес келеді және Қазақстандағы көші-қон институтының негізі болып табылады.
Қазақстанда алғаш рет мемлекеттің көші-қон саясаты туралы Конституциялық нормалар Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңда бекітілді, онда жаппай қуғын-сүргін, күштеп ұжымдастыру кезеңінде, өзге де адамгершілікке қарсы саяси акциялардың нәтижесінде ел аумағынан мәжбүрлеп кеткен адамдар мен олардың ұрпақтарының Қазақстан аумағына оралуы үшін жағдай жасау қажеттігі туралы ереже бекітілді, сондай-ақ республиканың аумағынан мәжбүрлеп кеткен және бұрынғы одақтас республикалардың аумағында және басқа мемлекеттерде тұратын қазақтар.
Кеңестік кезеңдегі конституцияларда еркін қозғалу құқығы болған жоқ. Бұрын тіркеу және шығару туралы заңға тәуелді актілерді реттеу нысанасы болып табылатын көші-қон мәселелерін адам мен азаматтың аса маңызды құқықтары ретінде Конституциялық бекіту Қазақстанның халықаралық шарттарға қосылуы, Республиканың тиісті заңдар қабылдауы үшін негіз болды.
Қазіргі уақытта Қазақстанда көші-қон процестерін реттейтін, тұжырымдамалық-ұйымдастырушылық құжаттарды қамтитын көші-қон заңнамасы қалыптасты.
Бұл көп аспектілі жұмыстың негізгі бағыттарын ҚР Президенті айқындады.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 10 қазандағы «Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатын жақсарту» атты Қазақстан халқына Жолдауында «ұлттық қауіпсіздіктің жетекші басымдықтары қатарына күшті демографиялық және көші-қон саясаты ұсынылуы тиіс»делінген.
«Қазақстан – 2050 «Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Жолдауында Республика Президенті Н. Ә.Назарбаев көші-қон саясатын реттеудің көші-қон және демография мәселелерін кешенді шешуден тұратын жаңа бағыттарын айқындады. «Қазақстан – 2050» Стратегиясымен Үкіметке көші-қон проблемаларын шешу бойынша кешенді жоспар әзірлеу тапсырылды.
«Қазақстан-2030» стратегиясын іске асырудың негізгі бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 28 тамыздағы № 399 Жарлығымен бекітілген, қазір күші жойылған Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған көші-қон саясатының тұжырымдамасында қаланды.
Республиканың көші-қон заңнамасы жүйесінде халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңы маңызды мәнге ие. Аталған Заң халықтың көші-қоны саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, көші-қон процестерінің құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін айқындайды, сондай-ақ оралмандардың құқықтық жағдайын реттейді. «Босқындар туралы» 2009 жылғы 4 желтоқсандағы ҚР Заңы босқындар мен Қазақстан Республикасының аумағында пана іздеп жүрген адамдардың құқықтық жағдайын айқындайды. Аталғандардан басқа көші-қон қатынастары ҚР Еңбек кодексімен, азаматтығы туралы, Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы заңдармен де реттеледі.
Халықтың көші – қоны туралы ҚР Заңына сәйкес көші-қон жеке тұлғалардың бір мемлекеттен екінші мемлекетке, сондай-ақ мемлекет ішінде тұрақты немесе уақытша, ерікті немесе мәжбүрлі түрде орын ауыстыруы, ал көшіп-қонушылар-Қазақстан Республикасына келген және Қазақстан Республикасынан шыққан, сондай-ақ себептері мен ұзақтығына қарамастан Қазақстан Республикасының ішінде қоныс аударатын адамдар болып табылады. Иммиграция-уақытша немесе тұрақты тұру үшін шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасына кіруі, тиісінше уақытша немесе тұрақты тұру үшін Қазақстан Республикасына келген шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар көшіп келушілер болып табылады. Қазақстан Республикасы азаматтарының тұрақты немесе уақытша тұру үшін басқа мемлекетке кетуі, ал эмигранттар – тұрақты немесе уақытша тұру үшін басқа мемлекетке кететін Қазақстан Республикасының азаматтары эмиграция болып табылады.
Заң бұрын ресми актілерде қолданылмаған және қазақтардың ауызша айналымы болмаған жаңа терминді енгізеді – оралман. Заңға сәйкес» оралман » – бұл Қазақстан Республикасының егемендігін алған кезде одан тыс жерлерде тұрақты өмір сүрген және тарихи отанында тұрақты тұру мақсатында Қазақстанға келген этникалық қазақ.
ҚР босқындар туралы Заңында босқын болып нәсіліне, ұлтына, дініне, азаматтығына, белгілі бір әлеуметтік топқа немесе саяси нанымға жататындығына байланысты қудалаудың құрбаны болудан негізделген қорқынышына байланысты өзінің азаматтық қатысы бар елден тыс жерде жүрген және өз елінің қорғанысын пайдалана алмайтын немесе осындай қорқыныштың салдарынан мұндай қорғауды пайдаланғысы келмейтін шетелдік болып бекітілді немесе азаматтығы жоқ, өзінің тұрақты тұрғылықты жерінен немесе азаматтық тиесілілігінен тыс адам, осы қорқыныштардың салдарынан оған оралғысы келмейтін немесе келмейтін адамдар. Қазақстан Республикасы Соңғы жылдары босқындар мәселелерімен бетпе-бет келіп отыр.
ҚР ӘҚБтК еркін жүріп-тұру және тұрғылықты жерін таңдау құқығын бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді. Кодекстің 76-бабына сәйкес, егер бұл қылмыс жасады деген айыппен байланысты болмаса, лауазымды адамдардың жүріп-тұру және тұрғылықты жерін таңдау еркіндігіне жеке тұлғалардың құқығын шектейтін (шекаралық аймақтар мен ҚР Үкіметі шектеулер белгілеуі мүмкін жекелеген елді мекендерді қоспағанда) іс-әрекеті не әрекетсіздігі үшін жауапкершілік белгіленеді. Өнерге сәйкес. Кодекстің 510 -0 шетелдіктің немесе азаматтығы жоқ адамның Қазақстан Республикасында болу қағидаларын тіркеудің не жүріп-тұрудың немесе тұрғылықты жерін таңдаудың белгіленген тәртібін сақтамағаны үшін жауаптылық белгіленеді.
Көші-қон процестері саласында Үкіметтің, Ішкі істер, Сыртқы істер, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрліктерінің бірқатар нормативтік актілері қабылданды.
Конституцияның 21-бабының 1-тармағына сәйкес көші-қон қатынастарын реттейтін заңда әркімнің республика аумағында еркін жүріп-тұру және тұрғылықты жерін еркін таңдау құқығын шектеу шарттары айтылуы мүмкін. Мәселен, 1996 жылғы 15 шілдедегі ҚР Заңының 7-бабына сәйкес. «Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы» тиісті қадағалау белгіленген адамдар тұрғын үйден ішкі істер органдары айқындаған уақытта Кете алмайды, ауданның (қаланың) ішкі істер органдары айқындаған пункттерінде бола алмайды, сондай-ақ ішкі істер органына хабарламай ауданның (қаланың) шегінен шыға алмайды.
21.2. Конституцияның 21-бабының 2-тармағына сәйкес әркімнің Қазақстаннан тыс жерлерге шығуға құқығы бар, ал қазақстандықтардың Отанына кедергісіз оралу құқығы бар.
ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 28 наурыздағы № 361 «Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұруға кетуге құжаттарды ресімдеу қағидаларын бекіту туралы» қаулысына сәйкес кету және қайту Қазақстан Республикасы азаматының паспорты бойынша жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы азаматының шетелге шығуы мемлекеттік құпияларға рұқсатты ресімдеу кезінде еңбек шартында (келісімшартта) көзделген мерзімге уақытша шектелуі мүмкін. Мемлекеттік құпияларға жіберілуіне байланысты ҚР шегінен тыс жерлерге шығуын шектеу мүмкіндігі бойынша өзіне міндеттемелер алған және шетелге шығуға ниет білдірген Қазақстан Республикасының азаматтары көрсетілген міндеттемелерге қол қойған мемлекеттік органдардың немесе басқа ұйымдардың (бұдан әрі – ұйымдар)басшыларынан алдын ала шығуға рұқсат алуға міндетті. Ұйымдар қайта ұйымдастырылған жағдайда құпия тасымалдаушылардың ҚР шегінен тыс жерлерге шығу мүмкіндігі туралы шешімді олардың құқықтық мирасқорлары болып табылатын ұйымдардың басшылары қабылдайды.
Құпиятасымалдаушылардың шығуына рұқсат беру туралы шешімді ұйымдар басшылары құпиятасымалдаушылар алған міндеттемелерді және олардың мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерде нақты хабардар болуын ескере отырып, дербес қабылдайды. Бұл ретте адамның мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерде нақты хабардар болуы туралы қорытынды Ұлттық қауіпсіздік органдарына жіберіледі. Ұйымдар таратылған (таратылған) кезде шығу мүмкіндігі туралы шешімді құпия тасымалдаушылардың тұрғылықты жері бойынша аумақтық Ұлттық қауіпсіздік органдарының басшылары қабылдайды. ҚР шегінен тыс жерлерге шығуға рұқсат немесе дәлелді бас тарту азаматтардың өтініштерін қарау үшін заңнамада белгіленген мерзімде беріледі. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге рұқсатсыз шыққан жағдайда құпия тасымалдаушы ҚР заңнамасында көзделген тәртіптік немесе өзге де жауапкершілікке тартылуы мүмкін.
Сонымен қатар, Конституцияның 39-бабының 1-тармағына сәйкес қолданыстағы заңнамада осы конституциялық құқықтарды шектеу негіздері белгіленген, өйткені бұл құқықтар шектеуге жол берілмейтін құқықтар тізбесіне жатпайды.
Қазақстан Республикасы азаматтарының елден тыс жерлерге, оның ішінде тұрақты тұруға кететін азаматтардың кету шарттары мен тәртібі Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңында (55 және 56-баптар), Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы ҚР Кодексінде (174-бап) белгіленген. ҚР Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 19 наурыздағы № 254 бұйрығымен бекітілген «Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұрғылықты жерге кетуге құжаттарды ресімдеу» мемлекеттік көрсетілетін қызмет стандарты. ҚР Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 30 мамырдағы № 498 бұйрығымен бекітілген «Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұрғылықты жерге кетуге құжаттарды ресімдеу» мемлекеттік көрсетілетін қызмет регламенті.
2016 жылғы 14 желтоқсандағы № 1 ҚР ҰКҚ-да әрбір адамның Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге шығу құқығының негізгі Заңының 21-бабының 2-тармағында көзделген шектеулерді кейіннен рәсімдік қатынастарды Үкіметтің қаулысымен және ішкі істер министрінің бұйрықтарымен бекіте отырып, заңдар қабылдау арқылы бекітудің заңдық тетігі Конституцияға сәйкес деп танылды. «Сонымен бірге, Конституциялық Кеңестің пікірінше, Заңда, Ережелерде, Стандартта және Регламентте оларды екіұшты түсіндіруге мүмкіндік беретін және құқықтық белгісіздіктер туғызатын нормалар бар».
Конституциялық кеңес Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұрғылықты жерге кетуге арналған құжаттарды ресімдеу қағидаларының 7-тармағының 3) тармақшасының конституциялылығын растай отырып, ҚР Үкіметіне осы Қағидаларды аталған ҚР ҰКҚ-да қамтылған Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдарына сәйкес келтіруді, сондай-ақ көші-қон саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін заңнамалық актілерге түзетулер енгізу туралы мәселені қарауды ұсынды халықтың құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз ету мақсатында. Бұл қаулы Қазақстан Республикасында жүзеге асырылатын тиімді конституциялық бақылаудың бір мысалы болып табылады.
ҚР Конституциясының 21-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 21-бабы ел аумағында заңды түрде жүрген барлық адамдар үшін жүріп-тұру және тұрғылықты жерін таңдау еркіндігіне баса назар аударады. Бұл түсініктеме осы мақаланың екі аспектісін талдайды.
Еркін жүріп-тұру және тұрғылықты жерін таңдау құқығы: бап Қазақстан аумағында заңды негізде жүрген әрбір адамның елде жүріп-тұруға және тұрғылықты жерін шектеусіз таңдауға құқығы бар екенін растайды. Алайда, мақалада айтылғандай, заң белгілі бір жағдайларда, мысалы, қауіпсіздікті қамтамасыз ету, мемлекеттік мүдделерді қорғау немесе қоршаған ортаны қорғау үшін ерекше жағдайларды қарастыруы мүмкін.
Елден кету және оралу құқығы: бұл бап, егер бұл заңға қайшы келмесе, әркімнің Қазақстан Республикасының аумағынан кетуге құқығы бар екенін растайды. Сонымен қатар, республика азаматтары елге кедергісіз оралуға құқылы, бұл азаматтардың негізгі құқықтарын қорғаудың маңызды аспектісі болып табылады.
Жалпы, 21-бап қозғалыс еркіндігінің және тұрғылықты жерді адамның негізгі құқықтары және демократиялық қоғамның маңызды құрамдас бөлігі ретінде таңдаудың маңыздылығын көрсетеді. Ол сондай-ақ мемлекеттің ел аумағында заңды түрде болатын барлық адамдар үшін осы құқықтарды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерін растайды.