Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады.
2. Әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді.
3. Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-бабына түсініктеме
20.1. Сөз және шығармашылық еркіндігі демократиялық құқықтық мемлекеттің маңызды құрамдас бөлігі, азаматтық қоғамның рухани өмірінің ажырамас бөлігі болып табылады. Сөз және шығармашылық еркіндігі-бұл қоғамдағы идеялар мен пікірлердің идеологиялық әртүрлілігі мен бәсекелестігіне негізделген адамдар мен ұлт пен жеке тұлғаның рухани бірегейлігінің өзіндік ерекшелігін сипаттайтын мемлекет белгілеген шектердегі құқықтар мен мүдделердің күрделі кешені.
Түсініктеме берілген баптың бірінші тармағында бір мезгілде адамның негізгі жеке құқықтары мен азаматтың саяси құқықтарын білдіретін бірнеше тәуелсіз, мазмұны жағынан жақын конституциялық ережелер анықталды. Мақала құқықтық мемлекеттің негізгі конституциялық принциптерінің біріне арналған.
Конституцияның 12-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес» Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі»,»адамның құқықтары мен бостандықтары туғаннан бастап әрқайсысына тиесілі, абсолютті және бөлінбейтін деп танылады, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайды». Жоғарыда келтірілген нормалардың мазмұнынан мемлекет әр адамға Конституцияда және оған сәйкес нормативтік құқықтық актілерде белгіленген шектерде құқықтар мен бостандықтарға кепілдік беретіні шығады.
Сөз бостандығы-бұл жеке тұлғаның жиналыстарда, митингілерде, ауызша немесе баспа сөздері арқылы және басқа да тәсілдермен қоғамдық, мемлекеттік және өзге де сипаттағы түрлі мәселелер бойынша өз пікірлері мен сенімдерін кедергісіз білдіруге мемлекет кепілдік берген мүмкіндігі.
Шығармашылық еркіндігі-бұл адамның рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру әрекеті, оның нәтижесі объективті түрде көрінеді.
Конституция Жеке тұлғаларға көркем құндылықтар жасау немесе әдебиет пен өнер туындыларын түсіндіру (аудару), ғылыми зерттеулермен, өнертабыспен, сахна өнерімен, оқытумен және т. б. айналысу құқығына кепілдік береді.
Сөз бостандығы мен шығармашылық принципі халықаралық құқықтық құжаттарда да өз орнын табады.
Осылайша, ВДПВ-ның 19-бабында: «әр адамның сенім бостандығына және оларды еркін білдіруге құқығы бар; бұл құқық өз сенімдерін кедергісіз ұстану еркіндігін және ақпарат пен идеяларды кез-келген тәсілмен және мемлекеттік шекараларға қарамастан іздеу, алу және тарату еркіндігін қамтиды.».
МПМПП 19-бабының 1, 2-тармақтарына сәйкес, » 1. Әр адам өз пікірін еркін ұстануға құқылы. 2. Әр адам өз пікірін еркін білдіруге құқылы; бұл құқық мемлекеттік шекараларға қарамастан, ауызша, жазбаша немесе баспасөз немесе көркемдік формалар арқылы немесе өз қалауы бойынша басқа тәсілдермен барлық ақпарат пен идеяларды іздеу, алу және тарату еркіндігін қамтиды.». Сонымен қатар, ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің көпшілігі ұстанатын халықаралық стандарттар және адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы халықаралық құқықтық актілердің орындалуын қамтамасыз ететін БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі Комитетінің басқа органдарының қолданыстағы тәжірибесі адамның өз пікірін білдіру формаларын, егер бұл айтарлықтай болса, адамның мінезінің көріністеріне қатысты кеңінен түсіндіреді мере өз пікірін білдіруге, сондай-ақ пікір білдіру формаларына бағытталған.
ҚР ҰКҚ 2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 өзіне зиян келтіру актілерін жасау пікір білдіру (наразылық білдіру) нысаны болып табылатыны және бас бостандығынан айырылған адамдардың өз құқықтарын қорғау тәсілі ретінде қарастырылатыны түсіндірілді. Мұндай жағдайларда өзіне зиян келтіргені үшін жауапкершілікке тартуды Негізгі Заңның 20-бабында кепілдік берілген бостандықтың құрамдас бөлігі болып табылатын еркін пікір білдіру құқығын шектеу ретінде қарастырған жөн.1.
ЭСЖКМ-нің 15-бабында шығармашылық еркіндігі мынадай түрде айқындалды және белгіленді: «1. Осы Пактіге қатысушы мемлекеттер әрбір адамның: а) мәдени өмірге қатысу құқығын таниды;
____________________
«Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының өтініші бойынша Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының бірінші және төртінші бөліктерінің конституциялылығын тексеру туралы»2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 ҚР ҚПҚ 1.
b) ғылыми прогрестің нәтижелерін және оларды практикалық қолдану; с) авторы болып табылатын кез келген ғылыми, әдеби немесе көркем шығармаларға байланысты туындайтын моральдық және материалдық мүдделерді қорғауды пайдалану. 2. Осы құқықты толық жүзеге асыру үшін осы Пактіге қатысушы мемлекеттер қабылдауы тиіс шаралар ғылым мен мәдениеттің жетістіктерін қорғау, дамыту және тарату үшін қажетті шараларды қамтиды. 3. Осы Пактіге қатысушы мемлекеттер ғылыми зерттеулер мен шығармашылық қызмет үшін қажетті еркіндікті құрметтеуге міндеттенеді. 4. Осы Пактіге қатысушы мемлекеттер ғылыми және мәдени салалардағы халықаралық байланыстар мен ынтымақтастықты көтермелеу мен дамытудан алынатын пайданы таниды».
Қазақстан түрлі салаларда туындайтын шығармашылық қатынастарды құқықтық реттеуге арналған халықаралық шарттарды, конвенцияларды ратификациялау жолымен, оның ішінде: әдеби және көркем шығармаларды қорғау туралы Берн конвенциясы (1886 ж.) 1, авторлық құқық бойынша Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының шарты (1996 ж.) 2, Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының орындау және фонограммалар жөніндегі шарты (1996 ж.) 3, Мадридтің халықаралық белгілерді тіркеу туралы келісіміне хаттамалар (1989 ж.) 4, Сингапурдың сауда белгілері туралы заңдар туралы келісімі (2006 ж.) 5 және т. б., Конституциямен кепілдендірілген норманың заңды күшін күшейтеді.
ҚР Мәдениет туралы Заңының 1 – бабының 18) тармақшасында мәдениет саласындағы шығармашылық қызметке түсініктеме берілген: «шығармашылық қызмет-көркем құндылықтарды жасауға немесе әдебиет пен өнер туындыларын кез келген нысанда және кез келген тәсілмен түсіндіруге (аударуға) бағытталған қызмет». Осы Заңның 10-бабында азаматтардың мәдениет саласындағы шығармашылық қызметке құқықтарына мыналар жатқызылған: «1. Азаматтар өздерінің қабілеттеріне сәйкес, оларды қолдану аясын, іске асыру нысандарын және кәсіптік білім алуды өз бетінше таңдау арқылы шығармашылық қызметке құқылы. Шығармашылық қызметпен айналысу кәсіби және кәсіби емес (әуесқойлық) негізде жүзеге асырылуы мүмкін. 2. Азаматтарға мәдени құндылықтармен таныстыру құқығы қамтамасыз етіледі. Бұл құқықтың шектелуі ұлттық мәдени игілік объектілерінің ерекше режимімен ғана айқындалуы мүмкін.
____________________
1 «Қазақстан Республикасының әдеби және көркем шығармаларды қорғау туралы Берн конвенциясына қосылуы туралы» 1998 жылғы 10 қарашадағы ҚР Заңы.
2 «Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының авторлық құқық жөніндегі шартына қосылуы туралы» 2004 жылғы 16 сәуірдегі ҚР Заңы.
3 «Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының орындау және фонограммалар жөніндегі шартына қосылуы туралы»2004 жылғы 16 сәуірдегі ҚР Заңы.
4 «белгілерді халықаралық тіркеу туралы Мадрид келісіміне хаттаманы ратификациялау туралы» 2010 жылғы 27 мамырдағы ҚР Заңы.
5 «Тауар белгілері бойынша заңдар туралы Сингапур шартын ратификациялау туралы» 2012 жылғы 8 сәуірдегі ҚР Заңы.
3. Кәсіби және кәсіби емес (әуесқой) шығармашылық қызметкерлер зияткерлік меншік құқықтары, өз еңбегінің нәтижелеріне билік ету еркіндігі, мемлекетті қолдау саласында тең құқылы. Азаматтардың кәсіби және кәсіби емес (әуесқойлық) шығармашылық қызметі ұжымдық немесе жеке негізде жүзеге асырылады. 4. Әрбір азамат мәдени құндылықтардың иесі болуға құқылы. Жеке меншікті сатып алу, пайдалану және оған билік ету Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі. 5. Әрбір азамат Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес шетелге әкетуге және көрмелер ұйымдастыруға немесе өзге де жолдармен өзінің шығармашылық қызметін ұсынуға және іске асыруға құқылы.».
Адам мен азаматтың шығармашылық еркіндігіне кепілдік беретін Негізгі Заңның нормасы зияткерлік меншік саласын реттейтін заңнама үшін конституциялық негіз болып табылады, атап айтқанда: ҚР Азаматтық кодексінің «зияткерлік меншік құқығы» 5-бөлімі, «авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» 1996 жылғы 10 маусымдағы ҚР Заңы,1999 жылғы 16 шілдедегі ҚР Патенттік заңы, «Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы» 1999 жылғы 13 шілдедегі ҚР Заңы және «интегралдық микросхемалар топологиясын құқықтық қорғау туралы» 2001 жылғы 29 маусымдағы ҚР Заңы, сондай-ақ өзге де нормативтік құқықтық актілерді жетілдіруге елеулі үлес қосады, жоғарыда аталған қызмет саласын реттейді.
«Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» ҚР Заңының 6-бабына сәйкес » Авторлық құқық олардың мақсатына, мазмұны мен қадір-қасиетіне, сондай-ақ оларды білдіру тәсілі мен нысанына қарамастан, шығармашылық қызметтің нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет және өнер туындыларына қолданылады.».
Конституция сөз бостандығы үшін ешқандай идеологиялық шектеулер қоймайды. Негізгі Заңның 5-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әртүрлілік танылады. Цензураға тыйым салынады.
ҚР Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңының 2-бабының 1-тармағында сөз, Шығармашылық, өз көзқарастары мен сенімдерін баспа және өзге де нысанда білдіру бостандығына кепілдік беріліп, цензураға тыйым салынады. Аталған Заңда цензура – бұқаралық ақпарат құралдарының хабарламалар мен материалдарды мемлекеттік органдармен, лауазымды адамдармен және өзге де ұйымдармен олардың талабы бойынша немесе хабарламалар мен материалдарды не олардың жекелеген бөліктерін таратуға шектеу немесе тыйым салу мақсатында өзге де негіздер бойынша алдын ала келісуі түсіндіріледі. Заңның осы нормасының мазмұнынан бұқаралық ақпарат құралдарының хабарламалары мен материалдары оларды орналастырғанға немесе басып шығарғанға дейін де, одан кейін де цензураға жатпайтындығы шығады.
20.2. Түсініктеме берілген баптың екінші тармағы әркімнің ақпаратты заңмен тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін алу және тарату құқығын белгілейді және цензураға тыйым салуды іске асыруды қамтамасыз етеді.
Ақпаратқа қол жеткізу туралы ҚР Заңының 1 – бабының 1) тармақшасында ақпарат-ақпарат иесі алған немесе жасаған, кез келген тасығышта тіркелген және оны сәйкестендіруге мүмкіндік беретін деректемелері бар адамдар, заттар, фактілер, оқиғалар, құбылыстар мен процестер туралы мәліметтер екені анықталды.
Конституцияның 20-бабының 2-тармағында жарияланған әркімнің ақпаратты заңмен тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін алу және тарату құқығы, сондай-ақ мемлекеттің, лауазымды адамдардың, БАҚ мамандарының бұл құқықты қамтамасыз ету міндеті басқа конституциялық нормалармен, атап айтқанда: Конституцияның 18-бабының және 39-бабының 1-тармағының нормаларымен жүйелі байланыста болады.
Жоғарыда айтылғандардан конституциялық-құқықтық қатынастардың барлық субъектілері аталған құқыққа ие болады, бұл 2003 жылғы 1 желтоқсандағы № 12 ҚР ХК-мен расталады, оған сәйкес «Конституция «Қазақстан Республикасының азаматы», «әрбір», «барлығы», «шетелдіктер» және «адамдар» терминдерін қолдана отырып, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесін саралайды азаматтығы жоқ». Бұл ретте, Конституция мәтінінде «әркім» және «барлығы» туралы айтылған кезде республика азаматтары да, Республика азаматтығы жоқ адамдар да білдірілетінін түсіну керек».
Конституцияның 18-бабының 3-тармағына сәйкес азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын кез келген ақпарат (мемлекеттік құпияны, жеке өмір туралы мәліметтерді, сондай-ақ қызметтік, коммерциялық, кәсіптік және өнертапқыштық қызметпен байланысты құпия мәліметтерді қоспағанда) оған заң шығарушы мұндай арнайы құқықтық мәртебені көздемеген жағдайда қол жетімді болуы тиіс оны ерекше қорғаудың қажеттілігі мен пропорционалдығын негіздейтін Конституциялық принциптерге сәйкес ақпарат1.
Сөз бостандығына, ақпарат алуға және таратуға құқықты шектеу мүмкіндігі мен шарттары МПМПП-да қарастырылған.
Аталған құжаттың 19-бабының 2-тармағына сәйкес» әр адам өз пікірін еркін білдіруге құқылы; бұл құқық мемлекеттік шекараларға қарамастан, ауызша, жазбаша немесе баспасөз немесе көркемдік формалар арқылы немесе өз қалауы бойынша басқа тәсілдермен барлық ақпарат пен идеяларды іздеу, алу және тарату еркіндігін қамтиды.». Осы баптың 3-тармағына сәйкес: «осы баптың 2-тармағында көзделген құқықтарды пайдалану ерекше міндеттер мен ерекше жауапкершілік жүктейді. Сондықтан ол кейбір шектеулермен байланысты болуы мүмкін, алайда олар заңмен белгіленуі керек және қажет: а) басқа адамдардың құқықтары мен беделін құрметтеу үшін; б) мемлекеттік қауіпсіздікті, қоғамдық тәртіпті, халықтың денсаулығын немесе имандылығын қорғау үшін».
____________________
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Ғылыми-практикалық түсініктеме. – Алматы: Сирек, 2015. – Б. 132.
Жалпы, ақпаратқа қол жеткізу құқығы конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау мақсатында қажет шамада ғана заңдармен шектелуі мүмкін.
2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 ҚР ҰКҚ-да: «Конституцияның 39-бабы 1-тармағының ережелері конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау, егер мұндай шектеу заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар және әділдік талаптарына жауап берсе, құқықтар мен бостандықтарды шектеуді шарттай алады дегенді білдіреді, демократиялық мемлекетте конституциялық маңызды құндылықтарды қорғау үшін пропорционалды және қажет. Конституцияның 39-бабының 1-тармағында сөздерді қолдану «…тек сол дәрежеде…», қылмыстық-құқықтық мәжбүрлеу шаралары, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу шаралары қылмыстық жауаптылықтың әділдігі мен пропорционалдылығы қағидаттарына, сондай-ақ адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең жоғары болып табылатын негізгі заңмен қорғалатын құндылықтарға жауап беруі тиіс деп болжайды.»1.
ҚР Заңының 6-бабында ақпаратқа қолжетімділік шектеуге жатпайтын ақпараттың мынадай тізбесі белгіленген: 1) азаматтардың қауіпсіздігі мен денсаулығына қауіп төндіретін төтенше жағдайлар мен апаттар және олардың зардаптары, сондай-ақ дүлей зілзалалар, олардың ресми болжамдары мен салдары туралы; 2) денсаулық сақтау, санитария, демография жағдайы туралы, көші-қон, білім беру, мәдениет, әлеуметтік қорғау, Экономика, ауыл шаруашылығы, сондай-ақ қылмыстың жай-күйі туралы; 3) терроризм актілерін жасау фактілері туралы; 4) экологияның жай-күйі, өрт қауіпсіздігі, сондай-ақ санитариялық-эпидемиологиялық және радиациялық жағдай, тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы; 5) жеке және заңды тұлғаларға мемлекет беретін артықшылықтар, өтемақылар мен жеңілдіктер туралы; 6) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзу фактілері туралы; 7) Республика Ұлттық Банкінің алтын-валюта резервінің мөлшері туралы 8) мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияларды, сондай-ақ олардың жобаларын қамтитын нормативтік құқықтық актілерді қоспағанда, Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің мәтіндерін қамтитын; 9) мемлекеттік құпияларды қамтитын мәліметтерді қоспағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерден қаражатты қалыптастыру және жұмсау туралы; 10) мемлекеттік құпияларды қамтитын мәліметтерді қоспағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерден қаражаттың жұмсалуын бақылау туралы; 11) ақпарат иеленушілердің, олардың лауазымды адамдарының заңдылықты бұзу фактілері туралы; 12) жаппай қуғын-сүргін туралы Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпияларына жататын ақпаратты қоспағанда, саяси, әлеуметтік және басқа да себептер бойынша, оның ішінде мұрағаттардағы ақпарат бойынша.».
____________________
«Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының өтініші бойынша Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының бірінші және төртінші бөліктерінің конституциялылығын тексеру туралы»2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 ҚР ҚПҚ 1.
Сонымен қатар, осы Заңның 1-бабының 8) тармақшасына сәйкес мемлекеттік құпияларға, жеке, отбасылық, дәрігерлік, банктік, коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де құпияларға жатқызылған ақпарат, сондай-ақ «қызметтік пайдалану үшін»деген белгісі бар қызметтік ақпарат қолжетімділігі шектеулі ақпарат болып табылады.
Көрсетілген Заңның 10-бабына сәйкес ақпаратқа қол жеткізу мынадай тәсілдермен қамтамасыз етіледі: 1) сұрау салу бойынша ақпарат беру; 2) ақпаратты иеленушілер орналасқан үй-жайларда және осы мақсаттар үшін бөлінген өзге де орындарда ақпаратты орналастыру; 3) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік органдар алқаларының отырыстарына және ҚР Парламенті Палаталарының, оның ішінде облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бірлескен, жергілікті өкілді органдарының және жыл қорытындысы бойынша өткізілетін мемлекеттік органдар алқаларының ашық отырыстарын интернет-ресурстарда онлайн-трансляциялаумен қолжетімділікті қамтамасыз ету; 4) тыңдау орталық атқарушы органдар басшыларының (ҚР ҚМ қоспағанда), әкімдердің және ұлттық жоғары оқу орындары басшыларының есептерін талқылау; 5) ақпаратты бұқаралық ақпарат құралдарында орналастыру; 6) ақпаратты ақпарат иеленушінің интернет-ресурсында орналастыру; 7) ақпаратты «электрондық үкімет» веб-порталының тиісті компоненттеріне орналастыру; 8) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де тәсілдер».
Тиісті тілде ақпарат алудың заңнамалық кепілдіктері маңызды болып табылады. Мәселен, бұқаралық ақпарат құралдары туралы ҚР Заңының нормаларында бұқаралық ақпарат құралдарының мемлекеттік және басқа тілдерде таралатыны белгіленеді, ал Мемлекет Қазақстан Республикасының тіл туралы заңнамасына сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарын алу және тарату кезінде әркімнің ана тілін пайдалану құқығын қамтамасыз етеді1.
«Мемлекеттік құпиялар туралы» 1999 жылғы 15 наурыздағы ҚР Заңының 1-бабына сәйкес мемлекеттік құпияларға тиімді әскери, экономикалық, ғылыми-техникалық, сыртқы экономикалық, сыртқы саяси, барлау, қарсы барлау, жедел-іздестіру және т. б. жүзеге асыру мақсатында таралуы мемлекетпен шектелетін мемлекеттік және қызметтік құпияларды құрайтын мемлекет қорғайтын мәліметтер жатады. халықаралық құқықтың жалпы қабылданған нормаларына қайшы келмейтін өзге де қызметті жүзеге асырады.
____________________
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Ғылыми-практикалық түсініктеме. – Алматы: Сирек, 2015. – Б. 552, 144.
Ал мемлекеттік құпия-жария етілуі немесе жоғалуы Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін немесе келтіретін әскери, экономикалық, саяси және өзге де сипаттағы мәліметтер. Сонымен қатар, аталған бапта мемлекеттік құпияларға жатқызылған қорғалған орындаудағы ақпараттық жүйенің және Мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қамтитын электрондық ақпараттық ресурстың анықтамалары берілген. Осылайша, мемлекеттік құпияларға жатқызылған қорғалған орындаудағы ақпараттық жүйе мемлекеттік құпияларды қамтитын ақпаратты жасауға, іздеуге, жинауға, өңдеуге, жинақтауға, сақтауға, таратуға, көрсетуге, пайдалануға және тұтынуға арналған шектеулі қолжетімділік ақпараттық жүйесі болып табылады.
Мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қамтитын электрондық ақпараттық ресурс электрондық-цифрлық нысанда берілген және мемлекеттік құпияларға жатқызылған қорғалған орындаудағы ақпараттық жүйеде электрондық жеткізгіште қамтылған ақпаратты білдіреді.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құпиялары болып табылатын мәліметтер тізбесі «Мемлекеттік құпиялар туралы» Қазақстан Республикасы Заңының «Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпияларына жататын мәліметтер»деп аталатын 3-тараудың 11-14-баптарында бекітілген.
20.3 Конституцияның түсіндірілетін бабының үшінші тармағы ақпаратты еркін алуға және таратуға қатысты сөз бостандығын және оған құқықты теріс пайдаланудан туындайтын мүмкіндіктерге қойылатын құқықтық шектерді белгілейді. Осылайша, конституциялық құрылысты күштеп өзгертуді, Республиканың тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық басымдықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа табынуды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді. Аталған конституциялық тыйымдар тиісті заңдарда нақтыланған, онда «насихат» және «үгіт» ұғымдарының мазмұны да ашылады, оларды бұзғаны үшін жауапкершілік, атап айтқанда бұқаралық ақпарат құралдарының арнайы жауапкершілігі көзделген.
Түсініктеме берілген норма МПМПП 20-бабының 1, 2-тармақтарына сәйкес келеді: «1. Соғысты насихаттауға заңмен тыйым салынуы керек. 2. Кемсітушілікке, араздыққа немесе зорлық-зомбылыққа итермелейтін ұлттық, нәсілдік немесе діни жеккөрушіліктің пайдасына кез-келген сөйлеуге заңмен тыйым салынуы керек.».
3, 4-тармақтарға сәйкес. Қазақстан Республикасының бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңының 13-тармағы, заңда белгіленген тәртіппен бұқаралық ақпарат құралын шығаруды не бұқаралық ақпарат құралының өнімін таратуды тоқтата тұру үшін негіздер: мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария ету, суицидті насихаттайтын, оларды жүргізу кезеңінде терроризмге қарсы операциялардың техникалық тәсілдері мен тактикасын ашатын ақпаратты тарату, есірткі құралдарын насихаттау болып табылады, психотроптық заттар, олардың аналогтары мен прекурсорлары, қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа табынуды насихаттау немесе насихаттау, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық басымдықты насихаттау немесе насихаттау, конституциялық құрылысты күштеп өзгертуді, Қазақстан Республикасының тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді насихаттау және насихаттау, соғысты насихаттау және ол үшін үгіт жүргізу, экстремизмді немесе терроризмді насихаттау, ұлтаралық және конфессияаралық араздықты қоздыруға бағытталған материалдарды жариялау және ақпарат тарату, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралын шығаруды не бұқаралық ақпарат құралының өнімін таратуды белгіленген мерзімде тоқтата тұру себептерін жоймау.
Аталған Заңның 25-бабының 2-1-тармағына сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарының меншік иесі, бас редакторы (редакторы) конституциялық құрылысты күштеп өзгертуді, Қазақстан Республикасының тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық өзгерістерді насихаттауды немесе үгіттеуді қамтитын хабарламалар мен материалдарды таратқаны үшін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген жауаптылықта болады және рулық артықшылық, қатыгездік, зорлық-зомбылық және порнографияға табыну, оларды алу көзіне қарамастан.
ҚР ҚК сөз бостандығы құқығын теріс пайдаланғаны және агрессивті соғыс (161-бап); жалдамалылық (170-бап); билікті басып алуға немесе ұстап қалуға, сол сияқты билікті басып алуға немесе ұстап қалуға не Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге үгіттеу немесе жария түрде шақыру жағдайларында ақпаратты еркін алу және тарату үшін қылмыстық жауаптылық көзделген Қазақстан (179-бап); Сепаратистік қызмет (180-бап); экстремистік материалдарды бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауға рұқсат беру (183-бап); терроризмді насихаттау немесе терроризм актісін жасауға жария түрде шақыру (256-бап). А, өнерге сәйкес. 453 ҚР ӘҚБтК Қазақстан Республикасының аумағында конституциялық құрылысты күштеп өзгертуді, Қазақстан Республикасының тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық алауыздықты қоздыруды насихаттауға немесе үгіттеуге бағытталған мәліметтер мен материалдарды қамтитын бұқаралық ақпарат құралдарының өнімдерін дайындағаны, сақтағаны, әкелгені, тасымалдағаны үшін, қатыгездікке, зорлық-зомбылыққа және порнографияға табыну, әкімшілік жауапкершілікке тарту қарастырылған.
ҚР Конституциясының 20-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 20-бабы елдің тұрақтылығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бір мезгілде кейбір шектеулер белгілей отырып, сөз, шығармашылық және ақпарат бостандығына баса назар аударады. Бұл мақала үш бөлімнен тұрады:
БІРІНШІ БӨЛІМ сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік береді, сонымен қатар цензураға тыйым салады. Бұл дегеніміз, азаматтар өз ойларын, идеялары мен пікірлерін мемлекеттің араласуынан немесе олардың мазмұнына байланысты шектеулерден қорықпай білдіруге құқылы.
Баптың екінші бөлігі әркімнің заңмен тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алу және тарату құқығына кепілдік береді. Алайда, мемлекеттік құпиялар болып саналатын белгілі бір мәліметтер тізімі бар және оларға заңнамаға сәйкес қол жетімділік шектеулі.
Мақаланың үшінші бөлігі мемлекеттің конституциялық құрылысына, тұтастығы мен қауіпсіздігіне қауіп төндіретін үгіт-насихат пен үгіт-насихатқа шектеулер қояды. Зорлық-зомбылыққа, соғысқа, кемсітушілікке немесе әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, таптық және рулық айырмашылықтарға, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа негізделген үстемдікке шақыратын әрекеттер мен сөздерге тыйым салынады.
Жалпы, 20-бап демократиялық қоғамдағы сөз бостандығы мен ақпаратқа қол жетімділіктің маңыздылығын атап көрсетеді, сонымен бірге елдің тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне ықтимал қауіптердің алдын алуға бағытталған ақылға қонымды шектеулер қояды.