Қазақстан Республикасы Конституциясының 25-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.
2. Қазақстан Республикасында азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларынан олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 25-бабына түсініктеме
25.1. Тұрғын үйге қол сұғылмау құқығы адамның негізгі жеке құқықтарының бірі болып табылады. Ол жалпыға бірдей танылған халықаралық актілерде бекітілген. ВДПВ-ның 12-бабына сәйкес, » ешкім оның жеке және отбасылық өміріне ерікті түрде араласуға, оның үйінің тұтастығына, хат-хабарларының құпиясына немесе оның ар-намысы мен беделіне ерікті түрде қол сұғуға болмайды. Әр адам заңды осындай араласудан немесе осындай қол сұғушылықтан қорғауға құқылы».
МПГПП-ның 17-бабына сәйкес,»ешкім оның жеке және отбасылық өміріне ерікті немесе заңсыз араласуға, оның үйінің қол сұғылмаушылығына немесе хат-хабарларының құпиясына ерікті немесе заңсыз қол сұғуға немесе оның ар-намысы мен беделіне заңсыз қол сұғуға ұшырамайды».
Жалпы алғанда, тұрғын үйге қол сұғылмаушылық-бұл Конституциямен қорғалатын жеке өмірдің көріністерінің бірі (18-баптың 1-тармағы).
Түсіндірме қағидаты тұрғын үйдің меншік иелері болып табылатын адамдардың да, заңды негізде тұрғын үйді иеленетін және пайдаланатын өзге де адамдардың (жалға алушылардың, тұрғындардың және т.б.) мүдделерін қорғайды. Ол мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар, сондай-ақ қоғамдық ұйымдар мен азаматтар тарапынан тұрғын үйге иелік ету және пайдалану құқығын жүзеге асыруға кез келген заңсыз және ерікті араласуды болдырмауға арналған.
Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде «қол сұғылмайтын» сөзі біреудің кез-келген қол сұғушылығынан қорғалған, тұтас сақталған деп түсіндіріледі1.
Қаралып отырған конституциялық құқықтың мазмұны адамның заңды негізде өзіндегі тұрғын үйді кедергісіз пайдалану мүмкіндігін, сондай-ақ біреудің онда тұратын адамдардың еркіне қарсы тұрғын үйге кіруіне (кіруіне) және онда болуына тыйым салуды қамтиды.
____________________
1 Ожегов С.И. және Шведова Н. Ю., орыс тілінің түсіндірме сөздігі: 80 000 сөз және фразеологиялық өрнектер / Ресей а. Н.; Ресей мәдениет қоры; – 3-ші басылым., стереотиптік-М: АЗЪ, 1996. – Б. 928.
Бұл қағида ҚР Азаматтық кодексінің 146-бабында (Жалпы бөлім) бекітілген, оған сәйкес азамат тұрғын үйге қол сұғылмаушылыққа құқылы, яғни заңнамалық актілерде көзделген жағдайларды қоспағанда, оның еркінен тыс тұрғын үйге басып кірудің кез келген әрекетін тоқтатуға құқылы.
Тұрғын үйге қол сұғылмаушылық қылмыстық процестің принциптеріне де жатады. ҚР ҚІЖК-нің 17-бабында тұрғын үйге қол сұғылмайтындығы бекітілген. Тұрғын үйге оны алып жатқан адамдардың еркіне қарсы кіруге, оны қарап-тексеру мен тінту жүргізуге заңда белгіленген жағдайларда және тәртіппен ғана жол беріледі.
ҚР ҚК тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді, оның объективті жағы онда тұратын адамның еркіне қарсы тұрғын үйге заңсыз басып кіруден көрінеді (149-бап).
Шетелдік тәжірибеде осы құқықты шектеудің басқа түрлері де ерекшеленеді. Іс бойынша шешімде Лопез Остра Испанияға қарсы, адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Сот мемлекеттік органдардың өтініш берушінің үйіне жақын жерде қайта өңдеу кәсіпорнын пайдалануға беру құқығын жүзеге асыруға араласуын мойындады, нәтижесінде ол оны тастап кетуге мәжбүр болды1.
Конституцияның 25-бабының 1-тармағының ережелері Негізгі Заңның 26-бабының нормаларымен тығыз байланысты және бір-бірін толықтырады. Сонымен, 26-баптың 3-тармағында ешкім өз мүлкінен айырыла алмайды, тек сот шешімі бойынша. Конституцияның 25-бабының 1-тармағында бұл кепілдік азаматтық құқықтар объектілерінің маңызды түрлерінің бірі – тұрғын үйге қатысты егжей – тегжейлі сипатталған – «соттың шешімі бойынша тұрғын үйден айыруға жол берілмейді».
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын және 39-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы» 2007 жылғы 28 мамырдағы № 5 ҚР ҰКҚ-да мүлік, оның ішінде жер учаскесі және өзге де жылжымайтын мүлік құқық иеленушіден айрықша жағдайларда мынадай талаптар жиынтығында сақталған кезде мәжбүрлеп алып қойылуы мүмкін екендігі түсіндірілді:
1) Мүлікті мемлекет мұқтажы үшін пайдалану мақсатында ғана иеліктен шығаруға жол беріледі;
2) мемлекет мұқтажы үшін мүлікті иеліктен шығарудың айрықша жағдайларының тізбесі заңмен белгіленеді;
3) мүлікті мемлекет мұқтажы үшін иеліктен шығару оны баламалы түрде өтеу шартымен мүмкін болады;
4) мүлікті мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару сот шешімі бойынша ғана жүргізіледі.
____________________
1 European Court on Human Rights, Lopez Ostra v. Spain, Judgment of 9 December 1994, 303-C; para.51. Орыс тіліндегі аудармасы келтірілген: Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот. Таңдаулы шешімдер. Т.1. М, 2000, – Б. 73.
Мүлікке, оның ішінде тұрғын үйге меншік құқығын мәжбүрлеп тоқтату негіздері ҚР Азаматтық кодексінде (249-баптың 2-тармағы) көрсетілген: жер учаскесін алып қоюға байланысты жылжымайтын мүлікті реквизициялау, тәркілеу, мәжбүрлеп иеліктен шығару, ортақ мүлікті бөлу не үлесті бөлу мүмкін болмаған жағдайда, мүлікті соттың шешімі бойынша жария сауда-саттықтан мүлікті ұлттандыру, сату ол және басқалар.
Тұрғын үйге қол сұғылмаушылық құқығын шектеудің түрлері мен нысандары Негізгі Заңның 39-бабы 1-тармағының нормасынан туындайды, оған сәйкес адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңдармен шектелуі мүмкін және конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау мақсатында қажет болған жағдайда ғана. Әрқайсысына тұрғын үйге қол сұғылмаушылық құқығына кепілдік бере отырып, Конституция осы қағидаттан ерекшеліктер белгілейді – «тұрғын үйге кіруге, оны қарап-тексеру мен тінту жүргізуге заңда белгіленген жағдайларда және тәртіппен ғана жол беріледі».
Түсініктеме берілген мақаланың мәтінінде мұндай шектеулерге мыналар жатады: үйге кіру, тексеру және іздеу. Бұл тізбе толық болып табылмайды және белгіленген және басқа да конституциялық талаптарды ескере отырып, заңдармен толықтырылуы мүмкін. Қылмыстық іс жүргізу кодексінде мүлікке тыйым салу (161-бап), Тәркілеу (253-бап) және басқа да шаралар бар, олар қандай да бір жолмен тұрғын үйге қол сұғылмаушылық принципінен ерекшеліктермен байланысты.
Конституциялық норманы іске асыру мақсатында аталған шараларды қолдану тәртібін айқындайтын бірқатар заңдар қабылданды.
ҚР ҚІЖК 220-бабының 13-тармағына сәйкес тұрғын үй-жайды қарау онда тұратын кәмелетке толған адамдардың келісімімен немесе тергеу судьясының санкциясымен ғана жүргізіледі. Егер тұрғын үй-жай оқиға орны болып табылса және оны қарау кейінге қалдырылмаса, онда тұрғын үй-жайды қарау сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның қаулысы бойынша жүргізілуі мүмкін. Тергеу судьясы жүргізілген тексерудің заңдылығын тексереді және оның заңдылығы немесе заңсыздығы туралы қаулы шығарады, ол қылмыстық іс материалдарына қоса тіркеледі.
Тұрғын үйді тінту туралы қаулыға тергеу судьясы рұқсат беруі керек. Тұрғын үй-жайда онда тұратын адамдардың еркіне қарсы алу мәжбүрлеп тексеру жүргізу қағидалары бойынша жүргізіледі. Іздестіріліп жатқан және (немесе) алып қоюға жататын объект оның табылуының кешіктірілуіне байланысты жоғалуы, бүлінуі немесе қылмыстық мақсатта пайдаланылуы не іздестіріліп жатқан адам жасырынып қалуы мүмкін деген нақты қорқыныш болған ерекше жағдайларда тінту мен алу тергеу судьясының санкциясынсыз, бірақ кейіннен соттың олардың заңдылығын тексере отырып жүргізілуі мүмкін (ҚР ҚІЖК 254-бабы).
Жедел-іздестіру қызметі туралы ҚР Заңы арнайы жедел-іздестіру іс-шараларына тек қана уәкілетті мемлекеттік органдардың (пп.) санкциясымен жүргізілетін жедел енуді жатқызады. 5) 11-баптың 3-тармағы және 12-баптың 4-тармағы).
Ішкі істер органдарының қызметкерлеріне қылмыстық жазаны және қылмыстық-құқықтық Ықпал етудің өзге де шараларын орындаудан және өтеуден жалтаратын, жеке тұлғалардың қауіпсіздігіне қатер төндіретін қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылықтар жасады деп күдіктілерді қудалау кезінде кедергісіз кіруге, тұрғын үй-жайларды және өзге де үй-жайларды, аумақтар мен жер учаскелерін қарап шығуға не жеткілікті деректер болған кезде онда жасалған немесе қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылық жасалады, жазатайым оқиға орын алады, дүлей зілзалалар, апаттар, авариялар, эпидемиялар, эпизоотиялар және жаппай тәртіпсіздіктер кезінде жеке тұлғалардың жеке қауіпсіздігін және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін басқа да шектеу шараларын қолдану (Қазақстан Республикасының Ішкі істер органдары туралы ҚР Заңының 6-бабы 2-тармағының 25), 25-1) және 26) тармақшалары).
Терроризмге қарсы операцияны жүргізу аймағында терроризмге қарсы операцияға қатысатын адамдардың, егер кешіктіру өмір мен денсаулыққа нақты қауіп төндіруі мүмкін болса, жеке және заңды тұлғалардың меншігіндегі немесе иелігіндегі және пайдалануындағы тұрғын және өзге де үй-жайларға және оларға жеке меншік құқығымен немесе жер пайдалану құқығымен тиесілі жер учаскелеріне кедергісіз кіруге құқығы бар адамдар (пп. 8) ҚР Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы Заңының 15-1-бабы).
Авариялық-құтқару және шұғыл жұмыстарды жүргізу барысында құтқарушылардың адамдарды құтқаруға, авариялық-құтқару жұмыстарын жүргізуге бағытталған шараларды қабылдау үшін тұрғын үйге және өзге де үй-жайларға, жеке және заңды тұлғаларға тиесілі жер учаскелеріне кедергісіз өтуге құқығы бар (азаматтық қорғау туралы ҚР Заңының 33-бабы 3-тармағының 2) тармақшасы).
Тұрғын үйге қол сұғылмаушылық құқығын шектеудің барлық жағдайларында мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың іс-әрекеттері заңды түрде белгіленген мақсаттарды көздеуге, қалыптасқан жағдайға негізделген және барабар болуға, ең аз залал келтіруге және олардың заңдылығын сот және өзге де тексеруге тиіс.
Қарастырылып отырған принциптің толыққанды іске асырылуы «тұрғын үй» терминінің дұрыс анықтамасына байланысты, бұл бір немесе бірнеше адамның өмір сүруіне қызмет ететін барлық объектілерді (үй-жайларды) біріктіретін ұжымдық (жалпы) ұғым.
Қолданыстағы заңнамада ол бірқатар заңнамалық актілерде ашылады. Сонымен, пп сәйкес. 28) ҚР тұрғын үй қатынастары туралы Заңының 2-бабы, Тұрғын үй-бұл белгіленген санитариялық-эпидемиологиялық, техникалық және басқа да міндетті талаптарға жауап беретін, тұрақты тұруға арналған және пайдаланылатын жеке тұрғын үй бірлігі (жеке тұрғын үй, пәтер, жатақханадағы бөлме).
ҚР ҚІЖК – де тұрғын үйдің сәл өзгеше, неғұрлым кеңейтілген анықтамасы беріледі-бір немесе бірнеше адамның уақытша немесе тұрақты тұруына арналған үй-жай немесе құрылым, оның ішінде: меншікті немесе жалға берілетін пәтер, үй, бақша үйі, қонақүй нөмірі, кабина, купе; оларға тікелей іргелес верандалар, террассалар, галереялар, балкондар, көппәтерлі тұрғын үйден басқа, шатырлы құрылыстар, тұрғын үй құрылысының жертөлесі мен шатыры, сондай-ақ өзен немесе теңіз кемесі және басқалары (7-баптың 49-тармағы).
Айта кету керек, халықаралық құқық қорғау ұйымдарының тәжірибесінде бұл ұғым кеңінен түсіндіріледі. Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот өзінің бірқатар шешімдерінде тұрғын үй (ағылшын мәтініндегі»үй») сөзі қызметтік үй-жайларға да қатысты екенін атап өтті. Сот «мұндай интерпретация мәтіннің француз тіліндегі нұсқасына толығымен сәйкес келеді, өйткені «domicile» сөзі «home» сөзінен де кең мағынаға ие және адвокат сияқты іскери кеңсеге де таралуы мүмкін»деп атап өтті 1.
25.2. Тұрғын үй жағдайлары қоғамның әлеуметтік әл-ауқатының ажырамас бөлігі болып табылады. Ерекше маңыздылығын ескере отырып, Негізгі Заң тұрғын үйді Конституциялық игілік дәрежесіне көтереді, мемлекеттің азаматтардың өз тұрғын үйін сатып алуына жәрдемдесу міндетін белгілейді.
Кеңестік Конституциялардан (1977 жылғы КСРО Конституциясының 44-бабы; 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының 42-бабы және т.б.) және кейбір шет елдердің, атап айтқанда Ресей Федерациясының конституцияларынан (40-баптың 1-тармағы) айырмашылығы, Қазақстан Конституциясы мемлекеттің оны беру жөніндегі міндеті сәйкес келетін тұрғын үйге құқықты тікелей бекітпейді.
Түсініктеме берілген нормада азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін мемлекеттің жағдай жасауы туралы айтылады.
Қазіргі нарықтық жағдайда тұрғын үй мәселелерін ел азаматтары, әдетте, үй салу, пәтер сатып алу және басқа тәсілдермен дербес шешеді. Тұрғын үй заңнамасы азаматтар мен заңды тұлғалардың жеке меншігінде болуы мүмкін тұрғын үй объектілерінің мөлшері мен санын шектемейді.
Өзін ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын әлеуметтік мемлекет ретінде бекітетін Қазақстан барлық азаматтардың тегін немесе қолжетімді ақыға тұрғын үймен қамтамасыз етілуіне ұмтылады.
ҚР ҰКҚ 2001 жылғы 21 желтоқсандағы № 18/2 және 2005 жылғы 29 сәуірдегі № 3 Конституцияның 1-бабы 1-тармағының » Қазақстан Республикасы өзін бекітеді… әлеуметтік мемлекет…»Қазақстанның әлеуметтік мемлекеттің рөлін оның нақты мүмкіндіктеріне сәйкес орындауға ұмтылысын білдіреді. Бұл ретте заң шығарушы азаматтардың құқықтарын әлеуметтік негізделген критерийлер бойынша саралауға құқылы.
____________________
1 European Court on Human Rights, Niemietz v. Germany, ibid., para. 28. Орыс тіліндегі аудармасы келтірілген: Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот. Таңдаулы шешімдер. T.1. М., 2000, – 771-772 ББ.
Осыған байланысты, тұрғын үй заңнамасы бірінші кезекте мұқтаж азаматтардың басым санаттарына тұрғын үй беру қажеттілігіне негізделеді, олардың қатарына Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен қатысушылары, жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар; халықтың әлеуметтік осал топтары; жалғыз тұрғын үйі апатты деп танылған азаматтар; және басқалар жатады. Мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй бір адамға кемінде он бес шаршы метр және пайдалы алаңның он сегіз шаршы метрінен аспайтын, бірақ кемінде бір бөлмелі пәтер немесе жатақханадағы бөлме мөлшерінде беріледі (тұрғын үй қатынастары туралы ҚР Заңының 75-бабының 67-бабы, 1-тармағы).
Халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету жалпыұлттық сипаттағы міндет болып табылады. Осы жылдар ішінде елімізде тұрғын үй құрылысы белсенді дамып келеді. Осы әлеуметтік маңызды міндетті шешудің маңызды құралдары жер учаскелерін беру және қажетті инфрақұрылымды құру, кредит беру тетіктерін, тұрғын үй жинақтарын дамыту, жеке инвестицияларды тарту, мемлекеттік-жекешелік әріптестікті, жеке тұрғын үй құрылысын, жалға берілетін тұрғын үйді ынталандыру және т. б. болып табылады.
ҚР Конституциясының 25-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 25-бабы тұрғын үйге қол сұғылмаушылық кепілдігін және азаматтардың қолжетімді баспанаға құқығын білдіреді. Бұл ережелер Жеке өмірді қорғау және азаматтардың негізгі әлеуметтік қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өте маңызды.
Мақаланың бірінші бөлігі тұрғын үйге қол сұғылмайтындығын және тұрғын үйден айыруға тек сот шешімімен ғана жол берілетіндігін атап көрсетеді. Бұл тәсіл азаматтардың өз тұрғын үйіне құқықтарының үшінші тұлғалардың немесе Мемлекеттік органдардың кездейсоқ немесе ерікті араласуларынан құрметтелуін және қорғалуын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ тұрғын үйге кірудің, қараудың және тінтудің заңды рәсімдері белгіленеді, бұл азаматтардың құқықтарының сақталуын қосымша қамтамасыз етеді.
Мақаланың екінші бөлігі мемлекеттің азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдай жасау міндеттемесін атап көрсетеді. Бұған мемлекеттік тұрғын үй қорларынан мұқтаж азаматтардың белгілі бір санаттарына Қолжетімді тұрғын үй беру кіреді. Осылайша, мақала мемлекеттің өз азаматтары алдындағы әлеуметтік жауапкершілігін және барлығына лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге деген ұмтылысын білдіреді. Бұл сондай-ақ тұрғын үй құқығы саласындағы халықаралық нормалар мен стандарттарға сәйкес келеді, бұл Қазақстанның Адам құқықтары мен әлеуметтік әділеттілікті сақтауға деген ұмтылысын көрсетеді.
Алдыңғы түсініктемеден басқа, Қазақстан Конституциясының 25-бабы тұрғын үйге құқықтың маңыздылығын және оның қол сұғылмаушылығын атап қана қоймай, халықтың барлық топтары үшін әлеуметтік тұрақтылық пен тұрғын үйге әділ қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін құқықтық негіз құрады.
Тұрғын үйге қолжетімділікті қамтамасыз ету мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі аспектілерінің бірі және кедейлікті төмендету мен азаматтардың әл-ауқатын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады. Осы тұрғыда, 25-баптың ережелері әрбір азаматтың тұрғын үйге құқығына кепілдік беруге және халықтың барлық топтары үшін тең мүмкіндіктер жасауға бағытталған.
Сондай-ақ, Қазақстан Конституциясының 25-бабы заңның үстемдігі қағидатын және сот жүйесінің азаматтардың құқықтарын қорғаудағы рөлін қолдайды. Тұрғын үйге кіру, тексеру және тінту, сондай-ақ тұрғын үйден айыру үшін заңды рәсімдер мен талаптарды анықтау арқылы конституция азаматтардың құқықтарының сақталуына және мемлекеттік органдар мен жеке тұлғалардың теріс пайдалануына жол бермеуге кепілдік береді.
Жалпы, ҚР Конституциясының 25-бабы Адам құқықтарын құрметтеу, әлеуметтік әділеттілік және заңның үстемдігі сияқты қазақстандық қоғамның негізгі қағидаттары мен құндылықтарының көрінісі болып табылады. Бұл мақала елдегі құқықтық және әлеуметтік тәртіпті қалыптастыруда, сондай-ақ азаматтардың тұрақтылығы мен әл-ауқатын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.