Қазақстан Республикасы Конституциясының 28-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.
2. Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 28-бабына түсініктеме
28.1. ҚР Конституциясының 28-бабының 1-тармағы ауырған жағдайда азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыруға құқықтары бөлігінде осы конституциялық құқықты іске асыруға мемлекет әртүрлі жүйелерді құру және басқа да қажетті және қолжетімді шараларды жүзеге асыру арқылы, оның ішінде меншік нысанына қарамастан жұмыс берушілерге осы міндетті заңнамалық жүктеу арқылы кепілдік беретіндігін түсіну керек.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабының 7-тармағын және 28-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы» 1999 жылғы 12 наурыздағы № 3/2 ҚР ПКС-да мынадай құқықтық ұстаным бар: «құқықтардың немесе бостандықтардың нақты түрін Конституциялық деңгейге дейін тұрғызу және Конституцияда оның кепілдігі туралы жариялау мемлекеттің өзі құрған құқықтар арқылы өзіне міндет жүктейтінін білдіреді. жүйелер мен құрылымдар осы құқықтар мен бостандықтардың орындалуын қамтамасыз ету. Атап айтқанда, әлеуметтік қамсыздандыру құқығы, оның ішінде ауырған жағдайда, Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қаражаты есебінен де кепілдендірілуі мүмкін … немесе мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен … немесе меншік нысанына қарамастан жұмыс берушілерге осы міндетті заңнамалық жүктеу арқылы».
Қазақстан Республикасы Конституциялық деңгейде ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеген мемлекеттер қатарына жатады. Бұл дегеніміз, мемлекет еңбекақы төлеу саласындағы әлеуметтік кепілдіктердің ең төменгі шегін қамтамасыз ету бойынша міндеттемелер алады, оны тарату жүйесіндегі әлеуметтік әділеттілік критерийі ретінде қарастыру керек.
Осылайша, айлық жалақының ең төменгі мөлшері «ең төменгі әлеуметтік стандарттар және олардың кепілдіктері туралы» 2015 жылғы 19 мамырдағы ҚР Заңына (бұдан әрі – ең төменгі стандарттар туралы ҚР Заңы) сәйкес еңбек саласындағы ең төменгі әлеуметтік стандарт болып табылады, ал еңбегі үшін ең төменгі жалақы мөлшерінен төмен емес сыйақы алу құқығын қамтамасыз ету негізгі қағидат болып табылады Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы.
Ең төменгі жалақы мөлшері-бұл қарапайым біліктілігі жоқ (ең аз күрделі) жұмыскерге еңбек міндеттерін қалыпты жағдайда және ҚР Еңбек кодексінде белгіленген жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы кезінде айына (ҚР Еңбек кодексінің 1-бабының 1-тармағының 3-тармақшасы) орындаған кезде берілетін ақшалай төлемдердің кепілді ең төменгі мөлшері.
Ол жыл сайын тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР Заңымен белгіленеді және ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен болмауы тиіс. Ең төменгі жалақы мөлшеріне қосымша төлемдер мен үстемеақылар, өтемақы және әлеуметтік төлемдер, сыйлықақылар және басқа да ынталандырушы төлемдер кірмейді (ҚР Еңбек кодексінің 104-бабының 1-тармағы).
Ең төменгі жалақы мөлшерін есептеудің көрсеткіші-ең төменгі күнкөріс деңгейі. ҚР ең төменгі стандарттар туралы Заңына сәйкес, ең төменгі күнкөріс деңгейі – бұл ең төменгі тұтыну себетінің құнына тең бір адамға шаққандағы ең төменгі ақшалай табыс.
Минималды тұтыну себеті-бұл адам өмірін қамтамасыз ету үшін қажетті азық-түліктің, тауарлардың және қызметтердің минималды жиынтығы, заттай және құнды түрде және азық-түлік себетінен және азық-түлік емес тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын шығындардың белгіленген үлесінен тұрады.
Жалпы Қазақстан Республикасы бойынша айқындалатын ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасы айлық жалақының ең төменгі мөлшерін белгілеу үшін негіз болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында ең төменгі жалақының мөлшері мен ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасы толығымен сәйкес келеді және бұл мөлшерлер тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен инфляцияның болжамды деңгейін ескере отырып жыл сайын белгіленеді. Ең төменгі жалақы мөлшері, ең төменгі күнкөріс деңгейі тұрақты емес екенін есте ұстаған жөн, олар, әдетте, жыл сайын өсу бағытында синхронды түрде өзгереді.
ҚР Конституциясы ел азаматтарына ең төменгі жалақы мөлшеріне ғана емес, зейнетақының ең төменгі мөлшеріне де кепілдік береді.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси, қаржы-бюджет саласында зейнетақы жүйесі тек әлеуметтік қамсыздандырудың ғана емес, сонымен бірге елдің барлық әлеуметтік саясатының басты құрамдас бөлігі болып табылады. Зейнетақы жүйесі заңда белгіленген зейнеткерлік жасқа жеткен кезде материалдық қамтамасыз ету жүйесі ретінде қарастырылуы керек.
Бүгінде Қазақстанда көп деңгейлі зейнетақы жүйесі жұмыс істейді, оның шеңберінде:
– 1998 жылға дейін өткен зейнеткерлер-ынтымақты зейнетақы алу құқығын сақтай отырып, мемлекеттік бөлу (ынтымақты) зейнетақы жүйесінің қатысушылары болып қала берді;
– 1998 жылға дейін еңбек өтілі (кемінде 6 ай) бар адамдар бір мезгілде ынтымақты да, жинақтаушы да зейнетақы алуға құқылы бола отырып, ынтымақты да, жинақтаушы да жүйенің қатысушылары болды;
– еңбек өтілі 1998 жылдан басталатын тұлғалар тек жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары болды.
Осылайша, зейнетақы жүйесінің қатысушылары мемлекет, қызметкерлер және жұмыс берушілер болып табылады.
Мемлекет базалық және ынтымақты зейнетақы төлейді. Жұмыскерлер жинақтаушы зейнетақыны қалыптастыру үшін өз табысының 10% мөлшерінде міндетті зейнетақы жарналарын аударады, жұмыс берушілер зиянды еңбек жағдайлары бар жұмыстарда жұмыс істейтін жұмыскерлердің пайдасына міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын төлейді, ал 2020 жылдан бастап олар барлық жұмыскерлер үшін 5% міндетті зейнетақы жарналарын да аударатын болады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың қолданыстағы схемасын ескере отырып, ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңының 1-бабының 12) тармақшасында зейнетақы мемлекеттік базалық зейнетақы төлемдерінің және (немесе) жасына байланысты зейнетақы төлемдерінің және (немесе) еңбек сіңірген жылдары үшін және (немесе) Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан және (немесе) ерікті жинақтаушы зейнетақы қорынан төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы ретінде айқындалған.
Осыған байланысты конституциялық кепілдіктерді іске асыру қажет адамдар тобын айқындау кезінде мыналарды негізге алу керек.
Зейнетақының ең төменгі мөлшері жасына байланысты зейнетақы төлемдерін алушылар үшін, яғни ынтымақты зейнетақы жүйесіне қатысушылар үшін тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР Заңымен белгіленеді. Бұл ретте 1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша еңбек өтілін: ерлер үшін кемінде 25 жыл, әйелдер үшін – кемінде 20 жыл әзірлеген адамдарға кепілдік беріледі.
Бұдан басқа, жасына байланысты зейнетақы төлемдерін, еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдерін (2016 жылғы 1 қаңтарға дейін) және жинақтаушы зейнетақыны әрбір алушыға зейнетақы жүйесіне қатысуына қарай мемлекеттік базалық зейнетақы ұсынылады. Бұл ретте қатысу өтіліне ынтымақты жүйеде әзірленген өтіл (1998 жылғы 1 қаңтардағы еңбек өтілі), сондай-ақ міндетті зейнетақы жарналарын (МЗЖ) төлеу жүзеге асырылған кезеңдер енгізілетін болады. Оның мөлшері зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты ең төменгі күнкөріс деңгейінің 100 пайызына дейін жетуі мүмкін.
1998 жылға дейін де, одан кейін де еңбек өтілі болмаған кезде азаматтарға ең төменгі күнкөріс деңгейі мөлшерінің 54% мөлшерінде – ең төменгі стандарттар туралы заңда көзделген ең төменгі әлеуметтік стандарт ретінде мемлекеттік базалық зейнетақы ұсынылады.
Конституцияның түсініктеме берілген бабында ҚР азаматына жасы бойынша, ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздер бойынша әлеуметтік қамсыздандыруға кепілдік беріледі.
Бүгінгі таңда Қазақстанда осы санаттағы азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі, зейнеткерлікке ұқсас, көп деңгейлі болып табылады.
Бірінші базалық деңгейде мемлекет Мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша мемлекеттік базалық әлеуметтік жәрдемақыларға кепілдік береді. Жәрдемақы мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейінен есептеледі және алушылардың еңбек өтілінің, материалдық жағдайының болуына байланысты емес.
Мүгедектігі бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мүгедектік басталған жағдайда, жұмыс жәрдемақы алуға өтініш берілген уақытқа дейін тоқтатылғанына немесе жалғасуына қарамастан, сондай – ақ мүгедектік қашан басталғанына қарамастан-жұмыс немесе қызмет кезеңінде, жұмысқа түскенге дейін немесе жұмыс тоқтатылғаннан кейін тағайындалады.
Егер зейнетақының тағайындалған мөлшері мүгедектігі бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан төмен болса, онда бұл зейнетақыға қосымша Мүгедектігі бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы мөлшеріне дейін қосымша ақы төленеді.
Асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуға оның асырауында болған қайтыс болған адамның отбасының еңбекке жарамсыз мүшелері құқылы.
Отбасының еңбекке жарамсыз мүшелері, егер олар он сегіз жасқа толғанға дейін мүгедек болып қалса, осы жастан он сегіз жасқа толмаған балалар (оның ішінде асырап алынғандар, өгей ұлдар мен өгей қыздар), бауырлар, әпкелер мен немерелер, егер олардың еңбекке қабілетті ата-аналары, өгей ұлдары мен өгей қыздары болмаса, бұл ретте ағалары, әпкелері мен немерелері болып есептеледі – егер олар ата-анасынан алимент алмаса: әкесі, шешесі (оның ішінде бала асырап алушылар), әйелі, күйеуі, егер олар зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамаға сәйкес зейнеткерлік жасқа жеткен болса және туыстарының басқа да санаттары.
Марқұмның отбасы мүшелері, егер олар оның толық күтімінде болса немесе олар үшін тұрақты және негізгі күнкөріс көзі болатын көмек алса, оның асырауында болған деп есептеледі. Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы қайтыс болған адамның отбасы мүшесі еңбекке жарамсыз деп есептелетін барлық кезеңге, ал ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңына сәйкес зейнетақы төлемдерін алуға құқық беретін жасқа толған отбасы мүшелеріне – өмір бойына белгіленеді.
Бір мезгілде Мүгедектігі бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы және асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуға құқығы бар адам олардың таңдауы бойынша бір жәрдемақы тағайындайды.
2005 жылдан бастап Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан (бұдан әрі – МӘСҚ) екінші деңгей (міндетті) – әлеуметтік төлемдер енгізілді.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы ҚР Заңында Мемлекет жүзеге асыратын азаматтарды әлеуметтік қорғау нысандарының бірі ретінде міндетті әлеуметтік сақтандырудың құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық негіздері белгіленеді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру-еңбекке қабілеттілігінен айырылуына және (немесе) жұмысынан айырылуына, сондай-ақ асыраушысынан айырылуына, жүктілікке және босануға байланысты табысынан айырылуына байланысты бір жасқа толғанға дейін табысының бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын, бақылайтын және кепілдік беретін шаралар жиынтығы.
Мемлекет азаматтарға заңда белгіленген шарттарда міндетті әлеуметтік сақтандыру түрлері бойынша тәуекел жағдайлары туындаған кезде әлеуметтік төлемдер алу құқығына кепілдік береді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру қосымша әлеуметтік көмек сипатында болады және ол үшін әлеуметтік аударымдар төленген азаматтарға ғана қолданылады.
Зейнеткерлік жасқа толған адамдарды қоспағанда, жұмыскерлер, өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандыруға жатады. Шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрған және Қазақстан Республикасының аумағында табыс әкелетін қызметті жүзеге асырған жағдайда міндетті әлеуметтік сақтандыруға жатады.
МӘСҚ-дан сақтандыру төлемдері еңбекке қабілеттілігінен айырылған (мүгедектік белгіленген), жұмысынан айырылған, жүктілікке және босануға, жаңа туған баланы (балаларды) асырап алуға, бала бір жасқа толғаннан кейін оның күтіміне байланысты табысынан айырылған кезде төленеді.
Әлеуметтік төлемдердің мөлшері әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне, еңбек ету қабілетінен айырылу дәрежесіне немесе асырауындағы адамдардың санына және әлеуметтік тәуекелге дейінгі 24 ай ішінде (немесе жүктілікке және босануға байланысты табысынан айырылған кезде 12 ай) алынған орташа табысқа байланысты болады.
Үшінші деңгей еңбек мертігуімен немесе кәсіптік аурумен байланысты еңбекке қабілеттілігінен айырылған жағдайларда сақтандыру ұйымдарынан сақтандыру төлемдерімен ұсынылады.
Сақтандыру ұйымдарынан төлемдер жұмыс беруші зардап шеккен қызметкердің пайдасына сақтандыру жарналарын аударған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Көрсетілген төлемдердің мөлшері қызметкердің мертігуге дейін алған табысына және кәсіптік еңбекке қабілеттілігінен айырылу дәрежесіне байланысты болады.
МӘСҚ және өзге сақтандыру ұйымдарынан төленетін әлеуметтік төлемдер азаматтарға зейнеткерлік жасқа толғанға дейін төленеді.
Қазақстан Республикасында басқа да мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, атап айтқанда, балалары бар отбасыларға және өзге де негіздер бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар белгіленеді.
Терең тарихи тамыры бар жәрдемақылардың ең көп таралған түрлерінің бірі-уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы. Оның негізгі мақсаты-тізбесі заңнамада белгіленген жақын туыстарының ауруына немесе ауруына байланысты жұмыстан уақытша босатылған кезде қызметкердің жоғалтқан табысын өтеу. Осы жәрдемақы заңнамада көзделген еңбекке уақытша жарамсыздық жағдайларында еңбекке уақытша жарамсыздық фактісін куәландыратын тиісті құжаттарды ұсыну бойынша жұмыс берушінің қаражаты есебінен тағайындалады және төленеді. Уақытша еңбекке жарамсыздық деп адам ағзасының ауруға немесе жарақатқа байланысты жағдайы түсініледі, онда функциялардың бұзылуы еңбекке қабілеттілікті қалпына келтіру немесе мүгедектікті белгілеу үшін қажетті уақыт ішінде кәсіби еңбекті орындау мүмкін невозможстігімен бірге жүреді.
28.2. Адам өз еркімен сақтандыру шартын жасасқан кезде Конституциямен ерікті әлеуметтік сақтандыру көтермеленеді. Мысал ретінде зейнетақы аннуитеті шартын келтіруге болады, оған сәйкес сақтанушы (зейнетақы төлемдерін алушы) сақтандыру ұйымына зейнетақы жинақтарының сомасын беруге міндеттенеді, ал сақтандыру ұйымы сақтанушының (зейнетақы төлемдерін алушының) пайдасына сақтандыру төлемдерін өмір бойы немесе белгілі бір уақыт кезеңі ішінде жүзеге асыруға міндеттенеді.
Негізгі Заң Мемлекеттің мүмкіндіктері кеңейген сайын құрылуы мүмкін әлеуметтік қамсыздандырудың басқа да қосымша нысандарына мүмкіндік береді.
Сондай – ақ, қайырымдылық-мұқтаж адамдарға, жеке және заңды тұлғаларға ерікті негізде материалдық көмек көрсету көтермеленеді.
ҚР Конституциясының 28-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 28-бабы мемлекеттің өз азаматтарын әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерін, сондай-ақ әлеуметтік сақтандыру мен қайырымдылықтың қосымша нысандарын көтермелеуді атап көрсетеді.
28-баптың бірінші тармағы Қазақстан Республикасының азаматтары үшін ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшеріне кепілдік береді. Ол сондай-ақ жасы, ауруы, мүгедектігі, асыраушысынан айрылуы және басқа да заңды негіздер бойынша әлеуметтік қамсыздандыруды қамтамасыз етеді. Бұл мемлекеттің барлық азаматтар үшін өмірдің базалық деңгейін ұстап тұру және әртүрлі өмірлік жағдайларда олардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерін растайды.
28-баптың екінші тармағы ерікті әлеуметтік сақтандыруды, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын құруды және қайырымдылықты ынталандырады. Бұл мемлекет ерікті негізде ұйымдастырылуы мүмкін қосымша әлеуметтік қорғау тетіктерін дамытуды қолдайды және ынталандырады, сондай-ақ қайырымдылық шараларына қатысуға шақырады дегенді білдіреді.
Жалпы, Қазақстан Конституциясының 28-бабы мемлекеттің өз азаматтары алдындағы әлеуметтік қорғау саласындағы жауапкершілігін атап көрсетеді, сондай-ақ әлеуметтік сақтандыру мен қайырымдылықтың әртүрлі нысандарына қолдау көрсетеді. Бұл әрбір азамат қиын өмірлік жағдайларда қолдау күте алатын ынтымақты және қамқор қоғам құруға ықпал етеді.