ҚР Конституциясының 36-бабы

Қазақстан Республикасы Конституциясының 36-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

1. Қазақстан Республикасын қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті парызы және міндеті.

2. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен түрлер бойынша әскери қызмет атқарады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 36-бабына түсініктеме

36.1. Өз Отанын қорғау ұлты мен әлеуметтік тегіне, тұрғылықты жеріне, мүліктік және лауазымдық жағдайына, нәсіліне, тіліне, біліміне, дінге көзқарасына, кәсібінің түрі мен сипатына, саяси және өзге де сенімдеріне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына қарамастан, оның әрбір азаматының қасиетті парызы мен міндеті болып табылады.

«Парыз» ұғымы, ең алдымен, адамның қоғам алдындағы адамгершілік міндеті – мемлекеттің егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғау, сондай-ақ өз Отанының қауіпсіздігін қамтамасыз ету деп түсініледі.

«Міндет» ұғымына заңды мағына да салынады. Қорғаныс және Қарулы Күштер туралы ҚР Заңымен, әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы ҚР Заңымен, «әскери міндет және әскери қызмет туралы» 2012 жылғы 16 ақпандағы ҚР Заңымен еліміздің қорғаныс саласындағы азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен міндеттерінің шеңбері белгіленеді.

Осылайша, «борыш» ұғымы Моральдық талаптармен ғана емес, сонымен бірге әскери міндеттерді, сондай-ақ тиісті заңды жауапкершілікті бекітумен де күшейтіледі.

Әскери міндет:

– әскери қызметке міндетті дайындық;

– әскери есеп;

– әскери қызметке шақыру, оның өтуі;

– запаста болу;

– әскери жиындарға шақыру және олардың запаста болу кезеңінде өтуі.

Бұл міндетті орындау өкілеттіктер шегінде: орталық және жергілікті атқарушы органдармен қамтамасыз етіледі.

Әскери міндетті жүзеге асырудың негізгі нысаны әскерге шақыру бойынша әскери қызмет өткеру болып табылады. Сондай-ақ келісімшарт бойынша әскери қызметке ерікті түрде түсуге болады. Бұл ретте әскери қызметке алғаш рет кіретін әрбір азамат әскери ант қабылдайды.

Ант қабылдай отырып, әскери қызметші мемлекеттің Конституциясы мен заңдарын сақтауға, әскери жарғылардың талаптарын, командирлер мен бастықтардың бұйрықтарын қатаң орындауға ант береді. Ол сондай-ақ әскери борышын лайықты орындауға, тәуелсіз Қазақстанның Отаны мен мемлекеттік мүдделерін батыл әрі батыл қорғауға міндеттенеді.

Бүгінгі таңда Отанды қорғау-бұл көптеген жылдар мен ғасырлар бұрынғыдай қасиетті міндет және әркімнің міндеті. Ол аға ұрпақтың Геро дәстүрлеріне негізделген. Халқымыздың тарихына алтын әріптермен жазылған қазақстандық батырлардың есімдері бізді патриотизм мен батылдыққа шақырады. Отанды қорғау-жоғары мақсат және үлкен абырой.

36.2. ҚР Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы Заңына сәйкес әскери қызмет – Қазақстан Республикасының егемендігін, аумақтық тұтастығын және мемлекеттік шекарасына қол сұғылмаушылығын Қарулы қорғаумен байланысты әскери қауіпсіздікті тікелей қамтамасыз етуге бағытталған Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери құралымдар әскери қызметшілерінің мемлекеттік қызметінің ерекше түрі.

Басқа әскерлер мен әскери құралымдарға ҚР Мемлекеттік күзет қызметі, ҚР Ұлттық ұланы, ҚР ҰҚК Шекара әскерлері жатады.

Қорғаныс және Қарулы Күштер туралы Заңның 20-бабының 2-тармағына сәйкес Қарулы Күштер жасақталады:

1) Азаматтарды әскери қызметке шақыру арқылы және Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес әскери қызметке ерікті түрде кіру жолымен әскери қызметшілерге;

2) еңбек заңнамасына және Мемлекеттік қызмет туралы заңнамаға сәйкес азаматтық персоналмен қамтамасыз етіледі.

Азаматтарды әскери қызметке шақыру мыналарды қамтиды:

1) азаматтарды мерзімді әскери қызметке шақыру;

2) запастағы офицерлерді әскери қызметке шақыру;

3) әскери жиындарға шақыру;

4)жұмылдыру, соғыс жағдайы кезінде және соғыс уақытында шақыру.

Азаматтарды әскери қызметке шақыруды жергілікті атқарушы органдар ұйымдастырады және қамтамасыз етеді.

Азаматтарды әскери қызметке шақыруды ұйымдастыру және өткізу тәртібін ҚР Үкіметі айқындайды.

Азаматтарды мерзімді әскери қызметке шақыру ҚР Президентінің Жарлығы мен ҚР Үкіметінің қаулысы негізінде жылына екі рет өткізіледі.

Мерзімді әскери қызметке шақыруға ҚР Қарулы Күштерін жасақтау үшін қажетті мөлшерде әскерге шақыруды кейінге қалдыруға немесе босатуға құқығы жоқ он сегіз жастан жиырма жеті жасқа дейінгі азаматтар жатады.

Әскери қызметке жарамды жиырма тоғыз жасқа дейінгі запастағы офицерлер уәкілетті органдардың өтінімдері бойынша офицерлер құрамы лауазымдарында әскери қызмет өткеру үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы негізінде бейбіт уақытта шақырылады.

Әскери міндеттілер ҚР Қорғаныс министрлігінің бұйрығы негізінде орталық атқарушы органдар өткізетін жұмылдыру дайындығы жөніндегі республикалық іс-шаралар шеңберінде әскери жиындарға шақырылады.

Азаматтарды жұмылдыру бойынша, әскери жағдай кезінде және соғыс уақытында шақыру ҚР Президентінің Жарлығы негізінде жүргізіледі.

Заңда көрсетілген жағдайларда азаматтар кейінге қалдырылуы немесе шақырудан босатылуы мүмкін.

Мәселен, әскери қызметке шақыруды кейінге қалдыру азаматтарға аудандық (облыстық маңызы бар қаланың) шақыру комиссиясының шешімі бойынша мынадай негіздер бойынша беріледі:

1) отбасылық мән-жайлар бойынша;

2) білім беруді жалғастыру үшін;

3) денсаулық жағдайы бойынша;

4) басқа себептер бойынша.

Басқа себептер бойынша әскери қызметке шақыруды кейінге қалдыру:

1) ауылдық жерде орналасқан, орта білімнен кейінгі немесе жоғары педагогикалық білімі бар және мамандығы бойынша жұмыс істейтін білім беру ұйымдарының оқытушыларына бүкіл жұмыс кезеңіне;

2) тиісті білімі бар, ауылдық жерде мамандығы бойынша тұрақты жұмыс істейтін дәрігерлерге денсаулық сақтау ұйымдарында жұмыс істеудің барлық кезеңіне;

3) ҚР Парламентінің немесе жергілікті өкілді органдардың депутаттық өкілеттіктері мерзіміне;

4) өздеріне қатысты анықтау, алдын ала тергеу немесе қылмыстық істер жүргізілетін адамдарға соттар тиісінше анықтау, тергеу аяқталғанға немесе сот үкімі күшіне енгенге дейін қарайды;

5) азаматтық әуе кемелерінің ұшу экипаждарының мүшелеріне, тиісті білімі бар азаматтық авиация инженерлеріне, механиктері мен техниктеріне азаматтық авиация ұйымдарында жұмыс істеудің барлық кезеңіне;

6) тиісті білімі бар Кемелер экипаждарының мүшелеріне су көлігі ұйымдарында жұмыс істеудің барлық кезеңіне беріледі.

Офицерлік құрамның әскери атағы беріле отырып, запасқа қабылданған азаматтарға отбасылық мән-жайлар бойынша, денсаулық жағдайы бойынша, жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беруді жалғастыру үшін және басқа да себептер бойынша әскери қызметке шақырудан кейінге қалдыру беріледі.

Әскери жиындарға шақыруды кейінге қалдыру берілмейді.

Азаматтарды жұмылдыру бойынша әскери қызметке шақыру кезінде, соғыс жағдайы кезінде және соғыс уақытында кейінге қалдыру, денсаулық жағдайы бойынша кейінге қалдыруды қоспағанда, тоқтатыла тұрады.

Бейбіт уақытта азаматтар әскери қызметке шақырылудан босатылады:

1) денсаулық жағдайы бойынша әскери қызметке жарамсыз деп танылғандар;

2) жиырма жеті жасқа толғаннан кейін мерзімді әскери қызметке заңды негізде шақырылмаған;

3) әскери қызмет өткеру кезеңінде қызметтік міндеттерін атқару кезінде туыстарының бірі (әкесі, анасы, ағасы немесе әпкесі) қайтыс болған, қайтыс болған немесе бірінші немесе екінші топтағы мүгедек болған;

4) басқа мемлекетте әскери (балама) қызмет өткергендер;

5) ғылыми дәрежесі бар;

6) тіркелген діни бірлестіктердің діни қызметшілері.

Әскери жиындарға шақырудан босатылады:

1) Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарында қорғанысты, қауіпсіздікті және құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге байланысты лауазымдарда жұмыс істейтін адамдар;

2) мемлекеттік, азаматтық және эксперименттік авиацияның авиациялық персоналы;

3) егіс және егін жинау жұмыстары кезеңінде ауыл шаруашылығында және ауыл шаруашылығы техникасын жөндеу жөніндегі ұйымдарда жұмыс істейтін адамдар;

4) оқу жылы кезеңіне күндізгі оқу нысанындағы білім беру ұйымдарының педагог қызметкерлері;

5) күндізгі оқу нысанындағы білім беру ұйымдарында білім алушылар;

6) әскери міндеттілер-әйелдер;

7) әскери міндеттілер запасқа шығарылғаннан кейін екі жыл ішінде;

8) он сегіз жасқа дейінгі үш және одан да көп баласы бар адамдар;

9) өздеріне қатысты анықтау, алдын ала тергеу жүргізілетін немесе қылмыстық іс сот қарайтын адамдарды;

10) ҚР Парламентінің немесе жергілікті өкілді органдардың депутаттары сайлаған (тағайындаған) әскери міндеттілер.

Жұмылдыру бойынша әскери қызметке шақырудан, соғыс жағдайы кезінде және соғыс уақытында денсаулық жағдайы бойынша әскери қызметке жарамсыз деп танылған азаматтар босатылады.

Әскери қызметке шақырудан босатуға құқығы бар азаматтар мүдделі тұлғалардан тиісті нотариат куәландырған құжаттар мен өтініш берген кезде олардың қалауы бойынша әскери қызметке шақырылуы мүмкін.

Соттылығы бар азаматтар бейбіт уақытта әскери қызметке шақырылуға жатпайды.

Әскерге шақыру бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілер-Заңда айқындалған мерзімге Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріне, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарына әскери қызметке шақырылған Қазақстан Республикасының азаматтары.

Мерзімді әскери қызмет-Қарулы Күштерге, басқа да әскерлер мен әскери құралымдарға қатардағы және сержанттық құрамдардың әскери лауазымдарына шақырылуына негізделген ер азаматтардың әскери қызметі.

Мерзімді қызметтен өтуге құқық қорғау және арнаулы мемлекеттік органдардың оқу орындарының күндізгі бөлімдерінде азаматтарды оқыту уақыты, сондай-ақ әскери оқытылған резервті даярлау бағдарламасы бойынша Қорғаныс министрлігінің мамандандырылған ұйымдарында әскери даярлықтан өту уақыты теңестіріледі.

Мерзімді әскери қызметке шақыруға аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергілікті әскери басқару органдарының шақыру учаскелеріне тіркелген және әскерге шақыруды кейінге қалдыруға немесе босатуға құқығы жоқ он сегіз жастан жиырма жеті жасқа дейінгі ер азаматтар жатады. Әскерге шақыруды кейінге қалдыру үшін негіздер заңда көзделген.

Әскери қызметшілер Қазақстан Республикасының халқына адал болуға әскери ант қабылдайды. Бұрын әскери ант қабылдамаған әскери міндеттілер оны әскери жиындарға шақыру кезінде және жұмылдыру бойынша қабылдайды.

Әскери жиындарға шақырылған азаматтар әскери қызметтің міндетін атқарушы болып саналады. Әскери жиындар-әскери міндеттілер мен азаматтардың әскери білімді игеруі және жетілдіруі мақсатында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де жағдайларда әскери басқару органдары, әскери даярлық жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органдар өткізетін іс-шаралар.

Келісімшарт бойынша әскери қызметке:

1) сарбаздар (матростар), сержанттар (старшиналар) және офицерлер құрамы лауазымдарында келісімшарт бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілердің әскери қызметі;

2) әскери оқу орындарының курсанттары мен тыңдаушыларын әскери қызмет және оқыту.

Келісімшарт бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілер – Заңда айқындалған мерзімге Қарулы Күштерге әскери қызметке өз еркімен кірген Қазақстан Республикасының азаматтары. Әскери қызмет өткеру туралы келісімшартты Қазақстан Республикасының азаматы Қарулы Күштердің уәкілетті лауазымды адамымен жасайды.

Келісімшарт бойынша әскери қызметке кіретін адамдарға қойылатын талаптар Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы Заңның 38-бабында бекітілген.

Әскери қызмет өткеру туралы келісімшарт жасалады:

1) үш жылға – келісімшарт бойынша әскери қызметке алғаш рет кіретін адамдар үшін;

2) бес жылға;

3) он жылға;

4) әскери қызметтегі жағдайдың шекті жасына жеткенге дейін;

5) курсанттар, кадеттер және әскери интерндер үшін-әскери оқу орнында оқу мерзіміне және оны бітіргеннен кейін он жыл әскери қызметке (ұшу құрамының курсанттары үшін – оны бітіргеннен кейін он бес жыл әскери қызметке);

6) тыңдаушылар, магистранттар, докторанттар, адъюнкттер үшін – оқу мерзіміне және әскери оқу орнын бітіргеннен кейін бес жылға не әскери қызметтегі жағдайының шекті жасына жеткенге дейін әскери қызметте болады.

Әскери қызметшілердің шекті жасы әскери қызметте белгіленеді:

1) сарбаздар мен кіші сержанттар құрамының әскери қызметшілеріне – қырық бес жыл;

2) майорға (үшінші дәрежелі капитанға) дейінгі аға сержанттық құрамның және офицерлік құрамның әскери қызметшілеріне – қырық жеті жыл;

3) подполковниктерге-қырық сегіз жыл;

4) жоғары сержанттық құрамның әскери қызметшілеріне және полковниктерге (бірінші дәрежелі капитандарға) – елу бес жыл;

5) генерал-майорларға (контр-адмиралдарға), генерал-лейтенанттарға (вице-адмиралдарға) – алпыс жыл;

6) генерал-полковниктерге, адмиралдарға және армия генералдарына – алпыс үш жыл.

Шекті жасқа толған әскери қызметшілер әскери қызмет өткеру қағидаларында белгіленген тәртіппен запасқа шығарылуға немесе отставкаға кетуге жатады.

Шекті жасқа толған, оқытушылық, ғылыми қызметті жүзеге асыратын және магистр академиялық дәрежесі, ғылыми дәрежесі немесе атағы бар әскери қызметшілерге олардың баянаты бойынша уәкілетті органдардың басшылары олармен жаңа келісімшарт жасасу арқылы әскери қызмет мерзімін бес жылға дейін ұзартады.

ҚР Конституциясының 36-бабына тағы бір түсініктеме

Қазақстан Республикасы Конституциясының 36-бабы әрбір азаматтың өз елін қорғау міндетінің маңыздылығын атап көрсетеді және әскери қызметтің негізгі қағидаттарын білдіреді.

Қазақстан Республикасын қорғау оның әрбір азаматының қасиетті парызы және міндеті болып табылады. Бұл тармақ әрбір азаматтың өз елі алдындағы жауапкершілігін атап көрсетеді және мемлекеттің қауіпсіздігі мен қол сұғылмаушылығын қамтамасыз етуге белсенді қатысуды білдіреді. Елді қорғау аумақтың тұрақтылығын, егемендігін және тұтастығын сақтау үшін орындалуы керек ең маңызды міндеттердің бірі болып табылады.

Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіппен және түрлерде әскери қызмет атқарады. Баптың екінші тармағы әрбір азаматтың ел заңнамасына сәйкес әскери қызмет өткеруге міндетті екенін айқындайды. Заң Әскери қызметтің шарттарын, рәсімдері мен түрлерін, оның ішінде қызмет мерзімдерін, жас шектеулерін, денсаулық жағдайына немесе басқа негіздерге байланысты қызметтен босатуды және қызметтің мүмкін болатын балама түрлерін анықтайды.

Жалпы, Қазақстан Конституциясының 36-бабы әрбір азаматтың өз елін қорғауға және әскери қызметке қатысуға жауапкершілігі мен міндетін атап көрсетеді, бұл мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мен егемендігін қамтамасыз етудің маңызды аспектісі болып табылады.