ҚР Конституциясының 37-бабы

Қазақстан Республикасы Конституциясының 37-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

Қазақстан Республикасының азаматтары тарихи және мәдени мұралардың сақталуына қамқорлық жасауға, тарих пен мәдениет ескерткіштерін қорғауға міндетті.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 37-бабына түсініктеме

Қазақстан аумағында ежелгі заманнан бері осы кең аймақты мекендеген халықтардың тарихы мен мәдениетінің ескерткіштері сақталған. Тарихи және мәдени мұра-Қазақстан халқының ең құнды рухани байлығы. Оны Қазақстан Республикасы азаматтарының қазіргі және болашақ ұрпақтары үшін пайдалану және сақтау халық мәдениетін дамытудың маңызды шарты болып табылады. Сондықтан Конституция ұлтына қарамастан республика азаматтарына тарихи және мәдени мұраны сақтауға, тарих және мәдениет ескерткіштерін сақтауға қамқорлық жасауды жүктейді.

Бұл конституциялық ереже ҚР заңнамасында жан-жақты нақтыланады және регламенттеледі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін ҚР Жоғарғы Кеңесі 1992 жылғы 2 шілдеде «тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы»Заңды қабылдады.

Мемлекеттіліктің нығаюына, экономикадағы оң өзгерістерге және қаржылық мүмкіндіктердің кеңеюіне қарай елде ғылыми зерттеулер, археологиялық ізденістер жүргізу, дала тарихы мен мәдениеті ескерткіштерімен және оны мекендейтін халықтардың дәстүрлерімен танысуда барлығына кең мүмкіндіктер беру бойынша ауқымды іс-шаралар жүзеге асырыла бастады.

«Мәдени мұра» («мәдени мұра») мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде іс-шаралар кешені жүзеге асырылды, нәтижесінде тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткіштерінің ашылуы, маңызды тарихи-мәдени объектілерді консервациялау, қалпына келтіру және реконструкциялау, елдің мәдени мұрасын зерттеудің тұтас жүйесі үшін база құру болды. Осыған ұқсас жұмыс облыстық мәслихаттар қабылдаған «Мәдени мұра»өңірлік бағдарламаларына сәйкес жергілікті жерлерде жүзеге асырылды.

Отандық тарих және мәдениет ескерткіштеріне ауқымды түгендеу жүргізілді, республикалық (231 ескерткіш) және жергілікті (11 000-нан астам) маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімдері бекітілді.

«Қазақтың дәстүрлі мың күйі»,» Қазақтың дәстүрлі әні «және» Батырлар жыры «бірегей жобалары аясында халық шығармашылығының үздік үлгілері жүйеленді.

Халықаралық ынтымақтастық желісі бойынша Қазақстан ЮНЕСКО-ның мәдениет саласындағы негізгі конвенцияларын: қарулы қақтығыс жағдайында мәдени құндылықтарды қорғау туралы 1954 жылғы Конвенцияны; «дүниежүзілік мәдени және табиғи мұраны қорғау туралы» 1972 жылғы Конвенцияны; «материалдық емес мәдени мұраны қорғау туралы» 2003 жылғы Конвенцияны, «тыйым салуға және тыйым салуға бағытталған шаралар туралы» 1970 жылғы конвенцияны ратификациялады. мәдени құндылықтарға меншік құқығын заңсыз әкелудің, әкетудің және берудің алдын алу».

ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра тізіміне Қожа Ахмет Яссауи кесенесі мәдени ескерткіштері мен Тамғалы археологиялық Ландшафтының Петроглифтері, сондай – ақ «Сарыарқа-Солтүстік Қазақстанның даласы мен көлдері»табиғи мұра объектісі енгізілген. Жетісу Жібек жолы сегментінің сегіз қазақстандық нысаны: Талғар, Қаялық, Қарамерген, Ақтөбе «Степнинское», өрнек, Құлан, Қостөбе, «Ақыртас» археологиялық кешені «Жібек жолы: Чанань – Тянь-Шань дәлізі маршруттарының желісі»сериялық трансұлттық номинациясы құрамында ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра тізіміне енді.

Қазақстан ЮНЕСКО Адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасының өкілдік тізіміне қазақ халқының материалдық емес мәдени мұрасының мынадай түрлерін енгізді:

1) «дәстүрлі домбыра күйін орындау өнері» ұлттық номинациясы;

2) «қазақ және қырғыз киіз үйлерін дайындаудың дәстүрлі білімі мен дағдылары»көпұлтты номинациясы;

3) «Айтыс – импровизация өнері»көпұлтты номинациясы;

4) «Қазақша күрес»ұлттық номинациясы;

5) «Наурыз»көпұлтты номинациясы;

6) «аң аулайтын құстармен аң аулау» көпұлтты номинациясы;

7) «жұқа нан жасау дәстүрі»көпұлтты номинациясы.

Жаңа мәдени саясаттың»Қазақстан-2050» Стратегиясында айқындалған орталық доминант Елбасы Н. Ә.Назарбаев ұсынған «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы болып табылады, ол Қазақстан халқын өзінің бай мәдени мұрасымен және шығармашылық әлеуетімен Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру мақсатына табысты қол жеткізуге шоғырландыруға арналған.

Бүгінгі таңда мәдениет пен мәдени әлеуетті дамыту әлемнің көптеген халықтары мен мемлекеттері эволюциясының негізгі басымдықтарының бірі болып табылады. Табыстың маңызды критерийлерінің бірі-мәдениеттің даму деңгейі, ұлттық және әлемдік мәдени мұраны сақтау мен байытуды, сапалы мәдени құндылықтарды құруды, таратуды және тұтынуды, жемісті мәдени алмасуды және жеке тұлғаның рухани-шығармашылық өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз ететін мәдени институттар мен тетіктердің тиімді жұмыс істейтін инфрақұрылымының болуы.

Табысты мемлекеттің мәдени саясаты жасампаз құндылық бағдарларын қалыптастыру негізінде қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз етуге бағытталған және қоғам мен мемлекет өмірінің барлық маңызды аспектілерін дамытудың сапалы өлшемі болып табылады. Оның ұзақ мерзімді стратегиясы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру мақсатында әзірленді. Ол әдіснамалық, құқықтық, қаржылық, ұйымдастырушылық және институционалдық құрамдас бөліктердің бірлігінде өзінің жүйелі іске асырылуын «Қазақстан Республикасының мәдени саясат тұжырымдамасы туралы»ҚР Президентінің 2014 жылғы 4 қарашадағы № 939 Жарлығында алды. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 29 сәуірдегі № 408 қаулысымен Қазақстан Республикасында материалдық емес мәдени мұраны қорғау және дамыту туралы тұжырымдама мақұлданды.

ҚР Президентінің 2014 жылғы 11 қарашадағы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына Жолдауында баяндалған Н.Ә. Назарбаевтың 2015 жылы Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл толуын мерекелеу туралы бастамасы ғалымдарды ғылыми ізденіске үлкен қоғамдық резонанс пен зор серпін берді.

Қазақ хандығының 550 жылдығын мерекелеу аясында Қазақстанда және шетелде 700-ден астам ірі мәдени іс-шаралар, оның ішінде 70 ғылыми-практикалық конференциялар өткізілді.

Тарих ғылымы үшін құнды бірегей жазбаша материалдармен және Қазақстандағы және шетелдегі ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ел ескерткіштерін археологиялық зерттеу кезінде табылған экспонаттармен толықтырылды.

Сондай – ақ, мерейтой аясында Қазақ хандығының тарихына арналған кітаптар жарық көрді, олардың арасында Махмуд Хайдар Дулатидің қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі «Тарих-и-Рашиди» тарихи еңбегі, и.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы, Б. Кәрібаевтың «Қазақ хандары», Б. Ғабдуллиннің «ұлы көшпенділер» және басқалары бар.

Ақтөбе облысында Әбілқайыр хан мемориалдық кешені, Шымкент қаласында монумент, Қарағанды облысының Ұлытау ауданында мерейтойлық күнге орай стела және басқа да жаңа ескерткіштер орнатылды.

Қазақ хандығының тарихына арналған тарихи-драмалық телехикая, деректі фильм, көп сериялы анимациялық фильм сияқты имидждік кинопродукциялар шығарылды.

Сондай-ақ, Мемлекет басшысының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы аясында Қазақстан халқының санасында жалпыұлттық қасиетті орындарды нығайту мақсатында тарихи-мәдени нысандар бойынша ауқымды шаралар қабылдануда.

Мәдениет туралы ҚР Заңымен Қазақстан Республикасы халқының мәдени мұрасы мемлекеттік маңызы бар, оларды өзге мемлекеттерге беру құқығынсыз Қазақстан Республикасына ғана тиесілі мәдени құндылықтардың жиынтығы ретінде айқындалады (1-баптың 3-тармағы).

Аталған Заңға «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мәдениет және тарихи-мәдени мұра мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2015 жылғы 28 қазандағы және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мәдениет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»2017 жылғы 5 мамырдағы Қазақстан Республикасының заңдары шеңберінде тұжырымдамалық өзгерістер енгізілді.

Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік саясатының негізгі қағидаттары: мәдениетті мемлекеттік қолдау, Қазақстан халқының мәдени мұрасын сақтау және дамыту; тарихи және мәдени мұраны қорғау және олардың дамуындағы сабақтастықты қамтамасыз ету; қазақ халқының және этникалық диаспоралардың тарихи мұрасын сақтау, қоғамның шығармашылық әлеуетін дамыту және молайту үшін құқықтық кепілдіктер жасау және тағы басқалар болып табылады (3-бап).

Конституцияның түсіндірмелі нормасына сәйкес аталған Заңның 11-бабында мәдениет саласындағы азаматтарға мынадай міндеттер жүктелген: Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы заңнамасының талаптарын сақтау; мәдени құндылықтардың сақталуына қамқорлық жасау; қазақ халқының және этникалық топтардың ұлттық мәдениетін, салт-дәстүрлерін, мемлекеттік тілді және басқа да тілдерді құрметтеу. Ұлттық мәдени игілік объектілері мен заттарын қасақана жойғаны, қиратқаны немесе бүлдіргені үшін жеке және заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жауапты болады.

ҚР Мәдениет туралы Заңының 6-тарауында мәдени құндылықтар мен ұлттық мәдени игілікке арналған баптар біріктірілген: мәдени құндылықтар объектілерінің тізбесі (32-бап) және ұлттық мәдени игілік объектілерін мемлекеттік тізілімге енгізу жөніндегі міндет (33-бап) белгіленген; ұлттық мәдени игілік объектілерінің ерекше режимі (34-бап), мәдени құндылықтарды әкету және әкелу тәртібі регламенттелген (35-бап); сондай-ақ мәдени құндылықтарды уақытша әкетудің тәртібі мен шарттары (36-бап).

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2007 жылғы 21 шілдедегі ҚР Заңымен, сондай-ақ жоғарыда көрсетілген 2015 жылғы 28 қазандағы және 2017 жылғы 5 мамырдағы «тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» 1992 жылғы 2 шілдедегі ҚР Заңына- Мәдени мұра » айтарлықтай өзгерістер енгізілді. Өзгерістер тарихи және мәдени мұраны қорғау және пайдалану саласындағы мақсаттарды, міндеттерді және құқықтық негіздерді айқындаумен, Қазақстан Республикасының аумағындағы монументалды өнердің жаңа құрылыстары саласындағы қызметті реттеумен және тарихи-мәдени мұра объектілеріне қатысты өкілеттіктердің аражігін ажыратумен байланысты болды.

Мемлекеттік қызметтің мақсаттары: тарихи-мәдени мұра объектілерін айқындау, оларды қорғау және пайдалану; тарихи-мәдени мұра объектілеріне тарих және мәдениет ескерткішінің мәртебесін бекіту; тарихи-мәдени мұра объектілерін сақтау саласындағы жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін регламенттеу; тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау саласындағы мемлекеттік органдардың құзыретін ажырату болып табылады; тарихи-мәдени мұра объектілеріне залал келтіргені үшін жауапкершілік шараларын белгілеу.

Тарихи және мәдени мұраға заңның өзгерістері мен толықтырулары археологиялық объектілердің барлық түрлерін, халықтың тарихи өткенімен, қоғамдар мен мемлекеттердің дамуымен байланысты құрылыстар мен заттарды, тарихи-мәдени ландшафттарды, сирек кездесетін геологиялық түзілімдер болып табылатын табиғаттың бірегей объектілерін қамтиды. Тарихи және мәдени мұраға тарихи, ғылыми және көркемдік құндылығы бар материалдық және рухани мәдениет туындылары да кіреді. Осындай мәнге байланысты тарихи және мәдени құндылықтар деп танылған объектілер Қазақстан халқының жетістігі болып табылады және қорғауға және сақтауға жатады. Әрбір азаматтың міндеті-аталған объектілерді қазіргі және болашақ ұрпаққа қызмет ететіндей етіп сақтау.

Тарихи-мәдени мұра объектілерін тарих және мәдениет ескерткіштері деп тану оларды халықаралық, республикалық және жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне бекіту арқылы бекітіледі. Ескерткіштердің иелері мемлекет, азаматтар, заңды тұлғалар бола алады. Барлық ескерткіштер, меншік субъектісіне қарамастан, мемлекеттік есепке алынуға жатады және мемлекеттің қорғауында болады. Қазақстан Республикасы тиісті мемлекеттік органдар атынан тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғауды, сақтауды және пайдалануды қамтамасыз етеді. Бұл қызмет мынадай шаралар жүйесін қамтиды: 1) тарихи-мәдени мұра объектілерін анықтау, зерттеу, насихаттау; 2) тарихи-мәдени мұра объектілеріне тарих және мәдениет ескерткіштерінің мәртебесін бекіту; 3) тіпті меншік иесінің (азаматтың, заңды тұлғаның), вандализм, бұрмалау, жалғандық, бұрмалау актілерінің жойылуынан қорғауды қамтамасыз ету, негізсіз өзгерістер енгізу, Тарихи контекстен алып тастау; 4) археологиялық және ғылыми-реставрациялау жұмыстарын жүргізу арқылы жаңғырту және сақтау; 5) олардың сақталуын қамтамасыз ететін нормаларға сәйкес ұстау.

Іс-әрекетте немесе әрекетсіздікте көрсетілген тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау туралы заңнаманы бұзуға кінәлі адамдар қазақстандық заңдарға сәйкес жауапты болады (ҚР ӘҚБтК 145-бабы). Тарих және мәдениет ескерткішіне немесе оның күзет аймағына зиян келтірген жеке және заңды тұлғалар тарих және мәдениет ескерткішін немесе оның күзет аймағын қалпына келтіруге, ал бұл мүмкін болмаған жағдайда – келтірілген залалдарды Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес өтеуге міндетті. Тарих және мәдениет ескерткішін немесе оны қорғау аймағын қалпына келтіру уәкілетті органның бақылауымен жүзеге асырылады. ҚР ҚК мемлекет қорғауға алынған тарих, мәдениет ескерткіштерін, табиғи кешендерді немесе объектілерді, сондай-ақ ерекше тарихи, ғылыми, көркемдік немесе мәдени құндылығы бар заттарды немесе құжаттарды қасақана жойғаны немесе бүлдіргені, сондай-ақ тарихи-мәдени мұра объектісінде археологиялық жұмыстарды заңсыз жүргізгені үшін қылмыстық жауаптылық көзделеді (203-бап).

Тарихи және мәдени мұраны қорғау туралы заңнаманың іске асырылуын және сақталуын бақылауды құқық қорғау органдары, тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган, орталық және жергілікті мемлекеттік мұрағаттар, Білім және ғылым министрлігі, жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару органдары жүзеге асырады.

ҚР Конституциясының 37-бабына тағы бір түсініктеме

Қазақстан Республикасының азаматтары тарихи және мәдени мұраның сақталуына қамқорлық жасауға, тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғауға міндетті.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 37-бабы елдің тарихи және мәдени мұрасын сақтаудың маңыздылығын атап көрсетеді және азаматтардың осы аспектке қатысты міндеттерін айқындайды.

Қазақстан Республикасының азаматтары тарихи және мәдени мұраның сақталуына қамқорлық жасауға, тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғауға міндетті. Мақаланың бұл тармағы азаматтардың өз елінің тарихы мен мәдениетіне ұқыпты қарау қажеттілігін көрсетеді. Ол тарих пен мәдениет ескерткіштерін құрметтеуге және сақтауға шақырады, олар өткеннің маңызды дәлелі және ұлттық сананың нышандары болып табылады.

Тарихи және мәдени мұраны сақтау ұлттық қана емес, сонымен қатар халықаралық маңызы бар, өйткені ол мәдени әртүрлілікті нығайтуға және жалпы адамзаттық мәдениетті байытуға ықпал етеді. Бұл тұрғыда азаматтардың міндеттеріне тарих және мәдениет ескерткіштерін сақтауға, қалпына келтіруге және насихаттауға жәрдемдесу, сондай-ақ елдің мәдени өміріне белсенді қатысу және жас ұрпақ арасында тарихи және мәдени мұраны құрметтеуге тәрбиелеу кіреді.

Жалпы, Қазақстан Конституциясының 37-бабы тарихи және мәдени мұраны сақтаудың маңыздылығын атап көрсетеді және азаматтардың тарих және мәдениет ескерткіштерін құрметтеу, ұқыпты қарау және қолдау жөніндегі міндеттерін айқындайды. Бұл ұлттық бірегейлікті қалыптастырудың және елдің мәдени дамуының маңызды аспектісі болып табылады.