Қазақстан Республикасы Конституциясының 46-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасының Президентіне, оның абыройы мен қадір-қасиетіне ешкімнің тиісуіне болмайды.
2. Республика Президенті мен оның отбасын қамтамасыз ету, оларға қызмет көрсету және қорғау мемлекет есебінен жүзеге асырылады.
3. Осы баптың ережелері Республиканың экс-Президенттеріне қолданылады.
4. Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 8 маусымдағы Заңымен алып тасталды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 46-бабына түсініктеме
Қазақстан Республикасының Президенті Мемлекет басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын және ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін оның жоғары лауазымды тұлғасы болып табылады. Республика Президенті-халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының символы және кепілі (Конституцияның 40 және 44-баптарына түсініктемені де қараңыз).
Қазақстан Республикасы Президентінің тарихи миссиясын барынша жауапкершілікпен атқару, оның конституциялық функциялары мен өкілеттіктерін сенімді және тиімді жүзеге асыру, сондай-ақ міндеттерді мінсіз орындау мемлекет пен қоғамнан конституциялық деңгейде бекітуді және оның мемлекеттік мәртебесі мен жеке басын құрайтын барлық құрамдас бөліктерді ұйымдастырушылық-құқықтық жағдайлар мен қорғау құралдарын практикада қамтамасыз етуді талап етеді.
Мемлекет басшысы қызметінен кеткен адамдар үшін белгілі бір кепілдіктер беріледі.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы H. A. Назарбаев институтының қолданыстағы Конституцияның, тәуелсіз Қазақстан Республикасының Мемлекеттік және қоғамдық жүйесінің жүйе құраушы құндылығы болып табылатын конституциялық бастамаларын белгілеу ерекше назар аударуды талап етеді.
Түсініктеме берілген 46-баптың нормалары осы міндеттерді шешеді.
Мұндай кепілдіктер қандай да бір нысанда және көлемде шет елдерде қарастырылғанын есте ұстаған жөн.
46.1. Конституцияның 46 – бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
ҚР ҚК-де үш бөлімнен тұратын» Қазақстан Республикасы Президентінің ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғу және оның қызметіне кедергі жасау » деген 375-бап бар:
1-бөлім-Қазақстан Республикасы Президентінің ар-намысы мен қадір-қасиетіне жария түрде қорлау немесе өзге де қол сұғу;
2-бөлім-бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникация желілерін пайдалана отырып жасалған Қазақстан Республикасы Президентінің ар-намысы мен қадір-қасиетіне жария түрде қорлау немесе өзге де қол сұғушылық;
3-бөлім-Қазақстан Республикасының Президентіне немесе оның жақын туыстарына өз міндеттерін орындауға кедергі жасау мақсатында қандай да бір нысанда ықпал ету.
Аталған әрекеттер үшін кінәлі адам қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Республика Президентінің ар-намысына, қадір-қасиетіне қол сұғатын қылмыстық жазаланатын әрекеттен Мемлекет басшысының атына айтылған сын сөздер ерекшеленеді. ҚР ҚК-де 375-бапқа Президенттің жүргізіп отырған саясаты туралы сын айтылған сөздер жоғарыда аталған бап бойынша қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайтыны туралы арнайы ескертпе бар.
46.2. 46-баптың 2-тармағының ережесі Республика Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету, Қызмет көрсету және қорғау мемлекет есебінен жүзеге асырылатынын көздейді. Тиісті шаралар Президент туралы ҚР Конституциялық заңымен нақтыланды («Қазақстан Республикасы Президентінің қызметін қамтамасыз ету»V тарауының 28-33-баптарында).
Республика Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету, оларға қызмет көрсету және қорғау республикалық бюджет есебінен жүзеге асырылады (28-бап).
Республика Президентінің жалақысы заңнамада белгіленген тәртіппен айқындалады. Республика Президентіне күнтізбелік қырық бес күн мерзімге жыл сайынғы ақылы демалыс беріледі (29-бап).
Республика Президенті лауазымында болған кезеңде осы лауазымға сайланған адам республика аумағындағы резиденциялармен, Республика астанасындағы қызметтік пәтермен және мемлекеттік саяжаймен қамтамасыз етіледі.
Республика Президенті арнайы мақсаттағы көлікпен қамтамасыз етіледі.
Республика Президентіне және оның отбасы мүшелеріне тұрғын үй және көлік, Медициналық және санаторий-курорттық қызмет көрсетуді Президент істері басқармасы, сондай-ақ олардың құзыретіне сәйкес Мемлекеттік күзет қызметі және ҚР ҰҚК қамтамасыз етеді.
Республика Президентіне және оның отбасы мүшелеріне қызмет көрсетуді Қазақстан Республикасы Президентінің Іс Басқармасы қамтамасыз етеді.
Арнайы байланыс құралдарымен қамтамасыз етуді Мемлекеттік күзет қызметі жүзеге асырады.
Республика Президентінің бүкіл қызмет кезеңінде республика президентінің жеке кітапханасы мен жеке мұрағаты құрылады және қалыптастырылады (30-бап).
Республика Президентін күзету ҚР Мемлекеттік күзет қызметінің тиісті бөлімшесіне жүктеледі. Республика Президентінің жұбайы (зайыбы) және Президентпен бірге тұратын басқа да отбасы мүшелері күзетуге жатады (31-бап).
ҚР Президенті туралы Конституциялық заңының 32 және 33-баптарында Республика Президентінің Әкімшілігін, Мемлекет басшысының жанындағы консультативтік-кеңесші органдарды, мекемелер мен ұйымдарды қамтитын Республика Президентіне оның функциялары мен құзыретін жүзеге асыруға жәрдемдесудің институционалдық тетігі белгіленген (Конституцияның 44-бабына түсініктемені де қараңыз).
46.3. Конституцияның 46-бабы Республиканың экс-Президенттеріне Республика Президентінің ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық туралы, республика Президентін және оның отбасын мемлекет есебінен қамтамасыз ету және қорғау туралы ережелерді таратады.
Президент туралы ҚР Конституциялық заңында Республиканың бұрынғы Президенттерінің мәртебесі айқындалған. Қызметінен босатылғандардан басқа республиканың барлық бұрынғы Президенттерінің Қазақстан Республикасының экс-Президенті атағы болады.
Республиканың Экс-Президенттері заң бойынша ҚР Конституциялық Кеңесінің өмір бойы мүшелері болып табылады; Республика Парламенті палаталарының бірлескен отырыстарына, Республика Президенті қызметіне кірісуге арналған салтанатты отырыстарға, Республиканың мемлекеттік мерекелеріне және мемлекет өткізетін өзге де іс-шараларға қатыса алады.
Республиканың Экс-президенті, оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмайды. Республиканың экс-Президентінің ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғушылық заң бойынша қудаланады (34-бап).
Республиканың экс-Президентін қамтамасыз ету, Қызмет көрсету және қорғау мемлекет есебінен жүзеге асырылады.
Республиканың Экс-Президентіне өмір бойы:
– ҚР Президентінің шешімімен Республика Президентінің лауазымдық жалақысының сексен пайызы мөлшерінде зейнетақы белгіленеді. Бұл ретте Республика экс-Президентінің Президент туралы Конституциялық заңның шарттарында белгіленген зейнетақысы Республика Президентінің лауазымдық жалақысының өсуін ескере отырып көтеріледі;
-қажетті қызмет көрсететін пәтер мен мемлекеттік саяжай, жеке күзет, жүргізушілері бар жеке автокөлік, ел бойынша тегін жол жүру, медициналық қызмет көрсету және санаторий-курорттық емдеу ұсынылады;
– Қазақстан Республикасы Президентінің жеке мұрағаты мен жеке кітапханасының материалдары Республика Президенті ретіндегі қызметтік қызметі аяқталғаннан кейін Қазақстан Республикасы экс-Президентінің меншігінде болады (35-бап).
Сондай-ақ, Республиканың экс-Президентіне жеке қол сұғылмаушылық кепілдігі бекітілді, ол мемлекетке опасыздық жасау жағдайларын қоспағанда, Республика Президентінің өкілеттіктерін орындауға байланысты іс-әрекеттері үшін жауапты бола алмайды (36-бап).
46.4. 46-баптың 4-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің мәртебесі мен өкілеттігі ҚР Конституциясымен және Конституциялық заңмен айқындалады. Бұл үшін қажетті саяси-құқықтық алғышарттар объективті түрде қалыптасты.
На рубеже XX и XXI столетий, благодаря реализации Конституции 1995 г. и проводимой Президентом Республики стратегии глубоких преобразований, состоянию политической стабильности и общественного согласия страна вышла из глубокого кризиса. Наступил период устойчивого роста. Стали видны конкретные знаковые результаты внутренней и внешней политики H.A. Назарбаева.
В целях обеспечения преемственности основных направлений внутренней и внешней политики Казахстана, дальнейших социально-экономических и демократических преобразований в стране, Конституционным законом РК от 27 июня 2000 г. «О Первом Президенте Республики Казахстан» были определены политическое и правовое положение Первого Президента Республики Казахстан, как одного из основателей нового независимого государства Казахстан, лидера народа Казахстана, обеспечившего его единство, защиту Конституции, прав и свобод человека и гражданина.
Перед подписанием данного Конституционного закона Президент Республики направил его в Конституционный Совет РК для проверки на соответствие Основному Закону.
Согласно ПКС РК от 3 июля 2000 года № 16/2 «О соответствии Конституции Республики Казахстан Конституционного закона Республики Казахстан «О Первом Президенте Республики Казахстан», названный Конституционный закон детализирует установленные Конституцией для экс-Президентов гарантии неприкосновенности и обеспечения применительно к особой роли и вкладу в строительство нового независимого государства Первого Президента Республики Казахстан.
Получив положительное решение Конституционного Совета, Президент Республики подписал названный Конституционный закон.
Посредством принятия Парламентом Закона РК от 21 мая 2007 г. в часть вторую п. 5 ст. 42 Основного Закона включено понятие «Первый Президент Республики Казахстан», а ст. 46 дополнена п. 4, согласно которому «Статус и полномочия Первого Президента Казахстана определяются Конституцией Республики и Конституционным законом». Таким образом, в Казахстане Конституцией страны и Конституционным законом «О Первом Президенте Республики Казахстан» был регламентирован особый статус Первого Президента Республики.
Конституционным Законом РК от 14 июня 2010 г. были внесены изменения и дополнения в три конституционных закона по вопросам совершенствования законодательства в сфере обеспечения деятельности Первого Президента Республики Казахстан.
Статус «Первый Президент Республики Казахстан» дополнен словами «Лидер Нации».
В тот же день был также принят Закон РК «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования законодательства в сфере обеспечения деятельности Первого Президента Республики Казахстан – Лидера Нации».
Однако Глава государства отказался подписывать названные конституционный и обычный законы.
В своем Обращении к народу в связи с неподписанием законов H.A. Назарбаев разъяснил свое решение.
«Прежде всего я глубоко признателен депутатам за решение законодательно наделить меня статусом Лидера Нации. От всего сердца благодарю соотечественников – граждан многонационального Казахстана, которые прислали мне десятки тысяч обращений с просьбой принять этот статус…
В то же время я считаю, что статус Лидера Нации нельзя обрести лишь на основании буквы закона, декретов и других правовых актов…
В связи с вышеизложенным прошу вас, уважаемые депутаты Сената и Мажилиса, правильно понять мою позицию об отказе подписать направленные мне законы»1.
Позже, в НПКС РК от 31 января 2011 г № 2 было закреплено: «Введение в пункт 5 статьи 42 и пункт 4 статьи 46 Конституции понятия «Елбасы» логично вытекает из конституционно-правового статуса Первого Президента Республики – Лидера Нации и соответствует положениям и нормам Основного Закона».
___________________
1 Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев. Хроника деятельности. 2010 год. – Астана: Деловой Мир Астана. – С. 259-260.
14 декабря 2011 года Парламентом законодательно установлен государственный праздник – День Первого Президента Республики Казахстан.
Законом РК от 10 марта 2017 г. впервые закреплен статус Первого Президента Республики Казахстан – Елбасы в качестве особо охраняемой конституционной ценности. Пункт 2 ст. 91 изложен в следующей редакции: «Установленные Конституцией независимость государства, унитарность и территориальная целостность Республики, форма ее правления, а также основополагающие принципы деятельности Республики, заложенные Основателем независимого Казахстана, Первым Президентом Республики Казахстан – Елбасы, и его статус являются неизменными».
Как видим, эволюция казахстанского политико-правового института Елбасы за 17 лет прошла от предусмотренного Конституционным законом статуса «Первого Президента Республики» к закрепленному Конституцией «Первому Президенту Республики Казахстан – Лидеру Нации» и ныне возведенной в наивысший ранг конституционной ценности – «Первому Президенту Республики Казахстан – Елбасы».
Такое развитие статуса представляется научно обоснованным.
Все законы инициированы парламентариями, представляющими позиции своих избирателей и политических партий. Часть их них прошла экспертизу в Конституционном Совете и была признана соответствующими Основному Закону. Не подписанные Главой государства законы полностью легитимны. Будучи скрепленными подписями Председателя Сената Парламента и Премьер-Министра, согласно статье 19 Конституционного закона РК о Парламенте и статусе его депутатов, они считаются подписанными, вступили в юридическую силу и введены в действие.
В ходе обретения суверенитета, формирования всех составляющих государственной независимости, превращения Республики Казахстана в состоявшееся современное уважаемое во всем мире государство, Первый Президент Республики H.A. Назарбаев выступил не только конституционным Главой государства. Его выдающаяся роль не ограничивалась лишь рамками Конституции и сферой права.
Нурсултан Абишевич в прямом общении с народом, партиями и другими общественными объединениями, средствами массовой информации постепенно вошел в политическую систему в качестве ее объединительного центра, консолидирующего государство и общество.
Исходя из воли казахстанцев и в единстве с ними Елбасы инициировал принятие действующей Конституции и стимулирует последовательное утверждение конституционализма, выдвигает стратегии развития страны.
Непосредственно через государственный аппарат и институты гражданского общества он проводит их в жизнь, лично контролирует работу по их исполнению в центральных государственных органах и во всех регионах страны, в том числе и посредством постоянного общения с простыми людьми. При этом максимально использует свои превосходные харизматические качества Человека и Руководителя казахстанского и Мирового масштаба.
Қазақстан тарихындағы бетбұрыс кезеңге елімізді түбегейлі қайта құру міндеттері Н.Ә. Назарбаевтың мойнына түсті. Олардың шешімі мемлекеттік органдар мен қоғамның күш-жігерін шоғырландыруды талап етті, олар өз кезегінде қазіргі заманғы мемлекет пен дамыған азаматтық қоғамның қасиеттеріне ие болды.
Еліміздің сын – қатерлері мен қатерлерін еңсеру, жеңістері мен табыстары Республиканың Тұңғыш Президенті-Елбасының конституциялық құндылығын жаңа қырымен толықтырады, оны қоғам мен мемлекет тарапынан қорғауды нығайтады.
Негізгі Заңда бекітілген Құзыретті іске асыра отырып, мемлекет пен қоғамның шыңында әрекет ете отырып, H. A. Назарбаев жаңа тәуелсіз Қазақстанды бейнелейді. Қазақстандықтардың өз Елбасының қуатты әлеуетін барынша ұзақ және толық пайдалану үшін жағдай жасауға деген ұмтылысы толығымен негізделген.
Көптеген елдерде мемлекет басшылары тарих стандарттары бойынша осындай ауқымды миссияны орындамайды, өзгерістердің тонусын және бүкіл қоғамның болашағына деген сенімділікті үнемі қолдайды, сондай қарқынды күнделікті жұмыс кестесіне ие, әрбір шенеунік пен патриоттың Қазақстан игілігі үшін күш беру қажеттілігін сағат сайын дербес растайды.
Шет елдерде ризашылық білдіретін ұлттар халықтар өмірінің маңызды кезеңдерінде елдерді басқарған өздерінің халық көшбасшыларына ерекше құрмет пен құрмет белгілерін береді. Олардың есімдері елдерге, астаналарға, кітапханаларға, ғылыми және оқу орындарына, мұражайларға, көрнекті сәулет кешендеріне, ұлттық валюталарға беріледі… Тиісті баптар Конституциялардың мәтіндеріне енгізіледі. Мемлекеттік мерекелер, марапаттар, сыйлықтар мен гранттар тағайындалады…
Республиканың Тұңғыш Президенті-Елбасы туралы ҚР Конституциялық заңының 1-бабында Қазақстан мемлекеттілігін құрудың бастауында тұрған және демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде егемен Қазақстанның дамуына айрықша үлес қосқан Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Елбасы болып табылатыны туралы қазақстандық қоғамда қалыптасқан нақты ереже бекітілген.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы өзінің тарихи миссиясына байланысты өмір бойы құқыққа ие:
1) Қазақстан халқына, мемлекеттік органдарға және лауазымды адамдарға тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар міндетті түрде қарауға жататын мемлекеттік құрылыстың, елдің ішкі және сыртқы саясаты мен қауіпсіздігінің аса маңызды мәселелері жөніндегі бастамалармен жүгінуге;
2) ел үшін маңызды мәселелерді талқылау кезінде ҚР Парламенті мен оның Палаталарының алдында, Республика Үкіметінің отырыстарында сөз сөйлеуге; Қазақстан халқы Ассамблеясын басқаруға; республиканың Конституциялық Кеңесі мен Қауіпсіздік Кеңесінің құрамына кіруге міндетті.
Республиканың Тұңғыш Президенті-Елбасына Қазақстан Республикасының Президенттігіне сайлану құқығын шектеу қолданылмайды.
Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары бойынша әзірленетін бастамалар Елбасымен келісіледі.
Елбасының заңды қызметіне кедергі келтіруге, оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне жария түрде қорлауға немесе өзге де қол сұғуға, сондай-ақ бейнелерді қорлауға жол берілмейді және заң бойынша қудаланады.
Осы Конституциялық заңда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасының қазақстандық Мемлекет басшысы ретіндегі қызметі аяқталғаннан кейін оның өзге де құқықтық, ұйымдастырушылық және материалдық кепілдіктері бекітілген.
«Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы «Қазақстан Республикасының Заңын» Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы» 2017 жылғы 9 наурыздағы № 1 ҚР ҰКҚ – да «Қазақстан Республикасының Конституциясының құндылықтары мен қызметінің негізгі қағидаттарын Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті-Елбасы белгіледі. Олар адам мен азамат, қоғам және мемлекет үшін бірінші кезектегі маңызға ие, мызғымас тұрақтылықпен сипатталады, Негізгі Заңның және құқық қолдану практикасының барлық кейінгі нормаларының мазмұнын анықтайды».
Қазақстанның дамыған азаматтық қоғамы бар Тәуелсіз, мықты және табысты мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының барлық жаңа тарихы-H. A. Назарбаевтың қолымен Негізгі Заңға жазылған қазіргі заманғы конституциялық құндылықтарды бекіту және оларды кейіннен іске асыру.
ҚР Конституциясының 46-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 46-бабы Президенттің және оның отбасының қол сұғылмаушылығын айқындайды, сондай-ақ кейбір ережелерді Республиканың экс-Президенттеріне таратады. Бұл мақалада Президент пен оның отбасының лауазымын қорғау мен құрметтеудің маңыздылығы көрсетілген.
1-тармаққа сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмайды. Бұл дегеніміз, Президент кез-келген адам немесе ұйым тарапынан ұятсыз шабуылдардан, жала жабудан немесе беделін түсіруден құрметтелуі және қорғалуы керек.
46-баптың 2-тармағы Президентті және оның отбасын қамтамасыз ету, Қызмет көрсету және қорғау мемлекет есебінен жүзеге асырылатынын көрсетеді. Бұл Президенттің және оның отбасы мүшелерінің қауіпсіздігі мен әл-ауқаты үшін мемлекеттің жауапкершілігін көрсетеді.
3-тармақ осы баптың ережелерін Қазақстан Республикасының экс-Президенттеріне таратады, олардың ар-намысы мен қадір-қасиеті де құрметтелуге және қорғалуға, ал қамтамасыз ету, Қызмет көрсету және қорғау мемлекет есебінен жүзеге асырылуға тиіс екенін атап көрсетеді.
4-тармақ Қазақстан Республикасының 08.06.2022 жылғы Заңымен 46-баптан Алып тасталды.
Жалпы, 46-бап Президент пен оның отбасының лауазымына құрметпен қараудың маңыздылығын, сондай-ақ мемлекеттің олардың қауіпсіздігі мен әл-ауқатын қамтамасыз ету міндетін көрсетеді. Бұл Мемлекет басшысының тұрақтылығы мен беделін сақтаудың маңызды аспектісі.