Қазақстан Республикасы Конституциясының 51-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

1. Мəжілістің депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең жəне төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мəжіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі.

2. Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Сайланған Сенат депутаттарының жартысы әрбір үш жыл сайын қайта сайланып отырады. Бұл орайда олардың кезекті сайлауы бұлардың өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейінгі екі айдан кешіктірілмей өткізіледі.

3. Парламент немесе Парламент Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауы тиісінше Парламент немесе Парламент Мәжілісінің өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылған күннен бастап екі ай ішінде өткізіледі.

4. Қазақстан Республикасының азаматтығында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады. Жасы жиырма беске толған адам Мәжіліс депутаты бола алады.

5. Республика Парламенті депутаттарын сайлау конституциялық заңмен реттеледі.

6. Парламенттің депутаты Қазақстан халқына ант береді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 51-бабына түсініктеме

51.1. 1995 жылғы ҚР Конституциясы қабылданған сәттен бастап Қазақстан Республикасының барлық әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси құрылымы оның ережелеріне негізделеді. Айта кету керек, ҚР Конституциясының мәтінінде демократиялық мемлекеттік құрылыс саласындағы әлемдік қоғамдастықтың үздік жетістіктерін пайдалануға мүмкіндік беретін құқықтық тетіктерді нақтылай, түзете және имплементациялай алатын ережелер бар.

Бастапқыда 1995 жылғы ҚР Конституциясы Парламент Мәжілісінің депутаттарын сайлау кезінде мажоритарлық сайлау жүйесін белгіледі. 1998 жылы Конституцияға түзетулер енгізілгеннен кейін Мәжіліс аралас сайлау жүйесі негізінде құрыла бастады: оның 67 депутаты мажоритарлық сайлау жүйесі негізінде бір мандатты сайлау округтері бойынша, ал 10 – ы пропорционалды сайлау жүйесі негізінде партиялық тізімдер бойынша сайланды.

ҚР 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңына сәйкес Парламент Мәжілісінің 98 депутаты партиялық тізімдер бойынша пропорционалды сайлау жүйесі негізінде сайлана бастады. Бұл жүйе бойынша сайлау 2007 жылдың 18 тамызында, 2012 жылдың 15 қаңтарында және 2016 жылдың 20 наурызында өтті.

Ұлттық азшылықтарға олардың сайлау құқықтарына кепілдік беру, 1990 жылғы 29 маусымдағы ЕҚЫҰ (ЕҚЫҰ) Адами өлшем жөніндегі Конференциясының Копенгаген Кеңесі құжатының 31-тармағында қамтылған елдің заң шығарушы органында олардың өкілдігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан халқы Ассамблеясына Парламент Мәжілісінің тоғыз депутатын сайлау құқығы берілді. Қазақстан халқы Ассамблеясы бұл құқықты 2007 жылғы 20 тамыздағы, 2012 жылғы 16 қаңтардағы және 2016 жылғы 21 наурыздағы сайлауда пайдаланды.

Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Хорватия мен Словениядағы ұлттық азшылықтардың сайлау құқықтарын шешу тәжірибесі арасында кейбір ұқсастықтар жасауға болады. Сонымен, Хорватия Парламентіндегі ұлттық азшылықтарға 8 депутаттық мандат берілді, ал Словенияның Ұлттық Ассамблеясында (парламентінде) осы елдегі ұлттық азшылықтар болып табылатын итальяндықтар мен венгрлер үшін 2 депутаттық орын сақталған.

«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы «Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 9 ақпандағы ҚР Конституциялық заңы кемінде екі саяси партияның қатысуымен Парламент Мәжілісін кепілді қалыптастыру тетігін енгізді. Бұл механизм 2007 жылғы сайлауда тек бір партия барлық 98 депутаттық мандатқа ие болған жеті пайыздық шекті еңсеруге байланысты енгізілді.

Келесі сайлауда бірқатар партиялар бұл кедергіні еңсере алды. 2012 жылғы 15 қаңтарда Парламент Мәжілісіне сайлауға жеті саяси партия қатысты, оның ішінде жеті пайыздық тосқауылды бұзған үш партия Парламент Мәжілісінен орын алды. Осылайша, «Нұр Отан» партиясы сайлаушылардың 80,99 пайыз дауысын алды: осы негізде оған 83 депутаттық мандат табыс етілді, «Ақ жол» партиясы 7,47 пайыз алды, бұл оған 8 мандат алуға мүмкіндік берді, ал сайлаушылардың 7,19 пайыз дауысын жинаған Қазақстан Коммунистік Халық партиясы 7 депутаттық мандат алды. 2016 жылғы 20 наурызда Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісіне өткен сайлау еліміздің жоғарғы заң шығарушы органы қайтадан көппартиялы болғанын көрсетті. ҚР ОСК осы сайлаудың қорытындыларын белгіледі және жариялады, оған сәйкес «Нұр Отан» партиясы үшін 6 183 757 азамат немесе дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың 82,20 пайызы; «Ақ жол» партиясы үшін – 540 406 азамат немесе дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың жалпы санының 7,18 пайызы дауыс берді; Қазақстан Коммунистік Халық партиясы үшін-537 123 сайлаушы немесе жалпы санының 7,14 пайызы сайлау күні дауыс беруге қатысқан барлық сайлаушылар. ҚР сайлау туралы Конституциялық заңының 43-46-баптарының нұсқамаларына сәйкес «Нұр Отан» партиясына Парламент Мәжілісі депутаттарының 84 мандаты, «Ақ жол» партиясы 7 мандат, сондай-ақ Қазақстан Коммунистік Халық партиясы 7 мандат алды.

1995 жылғы ҚР Конституциясының қолданылу кезеңінен бастап қазіргі уақытқа дейін елімізде ҚР Парламенті Мәжілісіне сайлау бойынша 6 сайлау науқаны өткізілді.

51.2. ҚР сайлау туралы Конституциялық заңының (69-84-баптар) нормаларына сәйкес Парламент Сенатының депутаттарын сайлау жасырын дауыс беру кезінде жанама сайлау құқығына негізделеді. Бұл құқықтан Сенат депутаттары сайлаушылар дауыс беретін тікелей сайлауда емес, барлық деңгейдегі мәслихат депутаттары болып табылатын сайлаушылар сайланады. Азаматтар мәслихат депутаттарын тікелей сайлайды, ал Сенатқа сайлауда оларға Республика Парламенті Сенатының депутаттарын сайлауға қатысуға берілген өкілеттіктерді іске асырады.

Сенатқа сайлау балама негізде өтуі керек, яғни Сенаттағы бір орынға кемінде екі кандидат үміткер болуы керек. Сайлау облыстар, Астана және Алматы қалалары мәслихаттарының депутаттары – сайлаушылардың бірлескен отырысында өткізіледі. Бірлескен отырыс өткізілетін үй-жайда дауыс беруге арналған пункт ашылады.

Егер оған Мәслихаттардың барлық депутаттары жалпы санының 50 пайыздан астамы қатысса, дауыс беру заңды деп танылады. Тиісті облыстық, қалалық (республикалық маңызы бар қаланың және республика астанасының) сайлау комиссиясы дауыстарды санауды жүргізеді және дауыс беру нәтижелерін белгілейді.

ҚР Орталық сайлау комиссиясы сайлау өткізілген күннен бастап жеті күн мерзімнен кешіктірмей тұтастай алғанда ел бойынша Сенат депутаттарын сайлау қорытындыларын белгілейді. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың 50 пайыздан астам дауысын жинаған Кандидат немесе қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатпен салыстырғанда көбірек дауыс жинаған кандидат сайланды деп есептеледі. Облыстық, қалалық (республикалық маңызы бар қала және ел астанасы) сайлау комиссияларының хаттамалары негізінде Сенаттың сайланған депутаттарының ҚР ОСК.

Көріп отырғанымыздай, Сенатты ҚР сайлау туралы Конституциялық заңында көзделген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және республика астанасынан екі адамнан сайланған депутаттар құрады. Әр үш жыл сайын сайланатын Сенат депутаттарының жартысы (16 депутат) қайта сайланады. Сенат депутаттарының жартысы соңғы рет 2017 жылдың 28 маусымында сайланды. 16 депутаттық орынға 38 кандидат үміткер болды. Сайлау нәтижелері бойынша Өзін – өзі ұсынғандардың ішінен 9 кандидат және жергілікті мәслихаттар ұсынған 7 кандидат жеңіске жетті. Бұл Сенат сайлауының ерекшелігі бірінші рет бүкіл ел бойынша сайлаушыларды тіркеудің және елдің барлық аймақтары бойынша әр кандидатқа берілген дауыстардың саны туралы ақпарат берудің электронды жүйесі қолданылды. Қазақстан Республикасының азаматтары және елден тысқары жерлердегі барлық ниет білдірушілер нақты уақыт режимінде сайлаушыларды тіркеу және дауыс беру қорытындыларын шығару барысын байқауға мүмкіндік алды.

Сондай-ақ, Сенат депутаттарының кезекті сайлауы олардың өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейін екі айдан кешіктірілмей өткізілетінін атап өткен жөн. ҚР Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық заңына сәйкес, Парламент депутатының өкілеттігі Орталық сайлау комиссиясы Парламент депутаты ретінде тіркелген күннен басталады, ал келесі сайланған Парламенттің бірінші сессиясының жұмысы басталған сәттен бастап аяқталады.

Қазіргі қолданыстағы Конституция қабылданған күннен бастап Қазақстан Республикасында Парламент Сенатының депутаттарын сайлау бойынша 9 сайлау науқаны өткізілді.

Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңына сәйкес Парламент депутатының өкілеттігі оның ҚР ОСК Парламентінің депутаты ретінде тіркелген күнінен басталады және тиісінше Сенаттың сайланған депутаттары тіркелген кезден бастап аяқталады.

51.3. Парламент палатасының мерзімінен бұрын таратылуы Парламент Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауын өткізу үшін негіз болып табылады.

Парламент Сенатына қатысты кезектен тыс сайлау депутаттың өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылған, мандатынан айырылған, депутат қайтыс болған жағдайда мүмкін болады. Сенат депутатының өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда, ҚР ОСК депутаттың өкілеттігі тоқтатылған күннен бастап екі айдан кешіктірмей шығып қалған адамның орнына Сенат депутатын сайлауды тағайындайды.

ҚР сайлау туралы Конституциялық заңының 83-бабына сәйкес Сенат депутатын кезектен тыс сайлау кезекті сайлау үшін белгіленген ережелерге сәйкес өткізіледі. Бұл ретте сайлау науқанын өткізу мерзімдерін ҚР ОСК айқындайды.

Қазақстан Президенті жалпы Парламентке де, Мәжіліске де кезектен тыс сайлау тағайындауға құқылы. Конституцияға сәйкес Сенат, Мәжілістен айырмашылығы, таратыла алмайды. Сонымен бірге, Конституция Парламенттің екі палатасын бір уақытта таратуға мүмкіндік береді. Мұндай жағдайда Парламент таратылғаннан кейін өткізілетін Кезектен тыс сайлауда Конституцияның 51-бабының 2-тармағына сәйкес Сенат депутаттарының жартысы үш жылдық мерзімге сайланады. 1995 жылғы ҚР Конституциясы қабылданғаннан бері Парламент Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауы үш рет өткізілді: 2007 жылғы 18 тамыз, 2012 жылғы 15 қаңтар және 2016 жылғы 20 наурыз.

51.4. Мәжіліс пен Парламент Сенатының депутаты болып сайлау үшін кандидат Қазақстан Республикасының азаматтығына ие болуға тиіс. Парламентке сайлау үшін азаматтықтың болуы әлемнің барлық дерлік елдерінде конституциялық талап болып табылады.

ҚР Парламентінің депутатына қойылатын тағы бір талап-соңғы он жылда ел аумағында тұрақты тұру. Үміткерге ұқсас талаптар, мысалы, Аргентина, Польша, АҚШ заңнамасында жазылған. Бұл ҚР Парламентінің депутаты қоғамның әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени және басқа да қажеттіліктерін білуі тиіс, бұл депутаттың бүкіл қазақстандық қоғамның мүддесі үшін заң шығару жұмысына кәсіби қатысуы үшін міндетті шарт болып табылады.

Қазақстан заңнамасында Парламент депутаттығына кандидаттар үшін бірқатар жас шектеулері бар: Сенат депутаты үшін 30 жыл және Мәжіліс депутаты үшін 25 жыл. Ұқсас цензуралар әлемнің көптеген мемлекеттерінің заңнамаларында бар. Мысалы, сенаторлар үшін жоғары жас шегі Италия, Чехия, Чилиде белгіленді. Бұл елдерде үміткер кем дегенде 40 жаста болуы керек.

Парламент Сенатының депутаттығына кандидаттың жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс өтілі болуы тиіс. Сенаторлар үшін білім беру цензурасы Египетте, Филиппинде және Таиландта да қарастырылған. Бұл цензура заңнамалық жұмыс белгілі бір білім деңгейін, сондай-ақ заң техникасын сақтауды талап ететіндігіне байланысты белгіленеді. Республика Парламенті Сенатының депутаттығына Кандидат тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не мемлекет астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұруға тиіс. Бұл талап құрамына еліміздің барлық өңірлерінен 32 депутат кіретін Сенат қызметінің ерекшелігімен белгіленеді. Сенат депутаттары өңірлердің мүдделерін жалпымемлекеттік мүдделерді ескере отырып ілгерілетуге тиіс.

51.5. ҚР Конституциясының 51-бабының 5-тармағында: «Республика Парламенті депутаттарын сайлау конституциялық заңмен реттеледі»делінген. Бұл заң ҚР сайлау туралы Конституциялық заңы болып табылады, оның 1-50-баптарында кез келген сайлауды, оның ішінде Парламент депутаттарын сайлауды дайындауға және өткізуге қатысты жалпы қатынастар реттеледі. Бұл баптарда сайлау құқығы қағидаттары, сайлау комиссияларының жүйесі мен өкілеттіктері, сайлаушылардың (таңдаушылардың) тізімдерін жасау, сайлау алдындағы үгіт жүргізу, сайлауды қаржыландыру, дауыс беру рәсімдері және сайлау қорытындыларын шығару, сайлау бостандығының кепілдігі жазылған.

69-84-баптар кіретін сайлау туралы ҚР Конституциялық заңының 11-тарауы Сенат депутаттарын сайлауды тағайындау рәсімін регламенттейді, кандидаттарға қойылатын талаптарды белгілейді, сайлау қорларының мөлшерін, кандидаттарды ұсыну және тіркеу, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты депутаттарын сайлау қорытындыларын шығару және жариялау, сондай-ақ қайта дауыс беру мен қайта сайлау өткізу тәртібін белгілейді.

85-100-баптардан тұратын ҚР сайлау туралы Конституциялық заңының 12-тарауы сайлауды тағайындауды, кандидаттарды ұсыну мен тіркеуді, сайлау жарнасын төлеуді, саяси партиялардың сайлау қорларының мөлшерін, қайта дауыс беруді, сондай-ақ қайта сайлауды өткізуді қоса алғанда, Парламент Мәжілісіне сайлау өткізу рәсімдерін реттейді. Осы тарауда Мәжілістің 9 депутатын сайлау бойынша Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясын өткізу, оның ішінде дауыстарды санау, дауыс беру қорытындыларын шығару, қайта дауыс беру туралы ережелер жазылған.

51.6. Конституцияның ережелеріне сәйкес Парламент депутаттары Қазақстан халқына ант береді. Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық заң депутаттар палаталардың бірлескен отырысы барысында Парламенттің бірінші сессиясында ант береді деп ұйғарады. Осылайша, Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық Заңының 24-бабының 1-тармағында депутаттар Қазақстан халқына адал қызмет етуге, республиканың тұтастығы мен тәуелсіздігін қамтамасыз етуге, Конституция мен заңдардың нормаларын сақтауға, депутаттың міндеттерін адал орындауға міндеттенетіні айтылған. Ант еліміздің жоғары лауазымды тұлғалары мен Парламент депутаттарының қатысуымен салтанатты түрде беріледі. Ант Мәжіліс депутаттарына жоғары этикалық және кәсіби міндеттемелерді, сайлаушылар алдындағы депутаттық борыштың адал орындалуын жүктейді.

ҚР Конституциясының 51-бабына тағы бір түсініктеме

Қазақстан Республикасы Конституциясының 51-бабы сайлау процесіне байланысты негізгі ережелерді және Парламенттің екі палатасының – Сенат пен Мәжілістің депутаттарын таңдау қағидаларын айқындайды. Бұл ережелер сайлаудың демократиялық принциптеріне және халықтың заң шығарушы биліктегі өкілдігіне кепілдік береді.

51-баптың 1-тармағына сәйкес Мәжіліс депутаттары жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Бұл тәсіл барлық азаматтардың заң шығарушы билікті қалыптастыруға қатысуын қамтамасыз етеді және таңдау еркіндігіне кепілдік береді.

51-баптың 2-тармағы Өңірлік мүдделердің өкілдігін және жоғарғы палатаның тұрақтылығын қамтамасыз ете отырып, Сенат депутаттарын таңдау үшін жанама сайлау құқығын белгілейді. Сенаттың сайланған депутаттарының жартысы үш жылда бір рет қайта сайланады, Бұл палата жұмысының үздіксіздігін және өзгеріп отырған қоғамдық мүдделердің барабар ұсынылуын қамтамасыз етеді.

51-баптың 3-тармағында Парламент немесе Мәжіліс депутаттарын кезектен тыс сайлау тиісті Палатаның өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылған күннен бастап екі ай ішінде өткізілетіні көрсетілген. Бұл өкілеттіктер мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда заң шығару қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

51-баптың 4-тармағы заң шығару процесінде тәжірибелі және құзыретті тұлғалардың өкілдігін қамтамасыз ете отырып, Парламенттің екі палатасының депутаттары лауазымдарына кандидаттарға қойылатын талаптарды айқындайды.

51-баптың 5-тармағына сәйкес республика Парламенті депутаттарын сайлау конституциялық заңмен реттеледі, бұл құқықтық сенімділік пен заңнамалық рәсімдердің сақталуын қамтамасыз етеді.

Соңында, 51-баптың 6-тармағы Парламент депутаттарының Қазақстан халқына ант беруін көздейді. Бұл депутаттардың халық алдындағы жауапкершілігін және олардың азаматтардың мүдделеріне қызмет ету және халықтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау міндеттемесін көрсетеді.

Жалпы, Қазақстан Конституциясының 51-бабы сайлау процесі мен Парламент депутаттарын таңдауға қатысты негізгі қағидаттар мен қағидаларды белгілейді. Бұл ережелер халықтың заң шығарушы биліктегі демократиялық өкілдігін қамтамасыз етуге және тәжірибелі және құзыретті өкілдерден тұратын Парламент құруға бағытталған. Сондай-ақ, бап депутаттардың Қазақстан халқы алдындағы заңнамалық рәсімдері мен міндеттемелерін сақтаудың маңыздылығын атап көрсетеді.