Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы № 254 Заңымен алып тасталды.
2. Парламент депутаттары оның жұмысына қатысуға міндетті. Парламентте депутаттың жеке өзі ғана дауыс береді. Депутаттың Палаталар мен олардың органдарының отырыстарына дәлелді себептерсіз үш реттен артық қатыспауы, сол сияқты дауыс беру құқығын басқа біреуге беруі депутатқа заңда белгіленген жазалау шараларын қолдануға әкеп соғады.
3. Парламент депутатының басқа өкілді органның депутаты болуға, оқытушылық, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметтен басқа, ақы төленетін өзге де жұмыс атқаруға, кәсіпкерлікпен шұғылдануға, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге құқығы жоқ. Осы ереженің бұзылуы депутаттың өкілеттігін тоқтатуға әкеп соғады.
4. Парламент депутатын оның өкілеттік мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, сот тәртібімен белгіленетін әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттерді қоспағанда, тиісті Палатаның келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
5. Парламент депутатының өкілеттігі орнынан түскен, ол қайтыс болған, соттың заңды күшіне енген шешімі бойынша депутат іс-әрекетке қабілетсіз, қайтыс болған немесе хабарсыз кеткен деп танылған жағдайларда және Конституция мен конституциялық заңда көзделген өзге де жағдайларда тоқтатылады.
Парламент депутаты:
1) ол Қазақстаннан тысқары жерге тұрақты тұруға кеткен;
2) оған қатысты соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген;
3) Қазақстан Республикасының азаматтығын жоғалтқан кезде өз мандатынан айырылады.
Парламент Мəжілісінің депутаты:
1) депутат конституциялық заңға сəйкес партиялық тізім негізінде өзін сайлаған саяси партиядан шыққан немесе шығарылған;
2) конституциялық заңға сəйкес партиялық тізім негізінде депутатты сайлаған саяси партия қызметін тоқтатқан;
3) бір мандаттық аумақтық сайлау округі бойынша сайланған депутатты конституциялық заңда айқындалатын тəртіппен сайлаушылар кері шақырып алған кезде өз мандатынан айырылады.
Парламент Сенатының тағайындалған депутаттарының өкілеттігі Республика Президентінің шешімі бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.
Парламент және Парламент Мәжілісі депутаттарының өкілеттігі тиісінше Парламент немесе Парламент Мәжілісі таратылған жағдайларда тоқтатылады.
6. Депутаттарға жазалау шараларын қолдануға, олардың осы баптың 3-тармағының талаптарын, депутаттық әдеп ережелерін сақтауына, сондай-ақ депутаттардың өкілеттігін тоқтатуға және өкілеттігінен әрі депутатқа ешкімнің тиіспеуі жөніндегі құқығынан айыруға байланысты мәселелерді әзірлеу Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясына жүктеледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабына түсініктеме
52.1. Қазақстан Конституциясының 52-бабының 1-тармағына сәйкес Парламент депутаты императивті мандатпен байланысты бола алмайды. Бұл норма Конституцияның мәтінінде оған өзгерістер енгізілгенге дейін осы тармақ алынып тасталған 2007 жылғы 21 мамырдағы ҚР Заңымен болған. Бұл ретте заң авторлары мұны дауыс берудің пропорционалды жүйесін енгізумен, сондай-ақ партиялық тізімдер бойынша сайланған Мәжіліс депутаттары өздері сайланған партияның мүдделерін қорғауы тиіс деп негіздеді.
52.2. Қазақстан Конституциясы билікті халық еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сол арқылы халық билікті жүзеге асыруды өз өкілдеріне, оның ішінде республика Парламентінің депутаттарына береді деп белгіледі. Парламент сайланбалы орган ретінде өз өкілдері (сайлаушылар) арқылы тікелей немесе жанама түрде азаматтар сайлайтын депутаттардан тұрады. Осыған байланысты депутат өзіне халық берген өкілеттіктерді жеке өзі іске асыруға тиіс және шешім қабылдау барысында өз дауысын басқа адамға беруге құқылы емес.
Парламент депутаттары заңнамалық функцияларды жүзеге асыратын елдің жоғары өкілді органы ретінде өз жұмысының барысында елдің ұзақ мерзімді міндеттеріне, дамуына ықпал ететін маңызды мемлекеттік шешімдер қабылдайды. Сондықтан олардың отырыстарда дәлелсіз себептермен болмауы қолайсыз.
Мұндай әрекеттер үшін депутаттарға Қазақстан Республикасының Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық Заңының 33-бабында жазылған жазалау шаралары көзделген. Атап айтқанда, осы Конституциялық заңның 33-бабының 1-тармағында депутаттың Палаталар мен олардың органдарының отырыстарында дәлелсіз себептермен үш реттен артық болмауы болмаған күндер үшін жалақы төлеуден бас тартуға әкеп соғады делінген. 33-баптың 2-тармағы депутаттың өз дауысын басқа депутатқа беруі де дауыс беруге жол берілген күн үшін жалақы төлеуден бас тартуға әкеп соғатынын белгілейді. Дауысты қайта беру айлық жалақыны төлеуден бас тартуға әкеп соғады.
52.3. ҚР Конституциясы Парламент депутатының оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметпен айналысуына мүмкіндік береді. Табыс әкелетін басқа әрекеттерге тыйым салынады. Парламент депутатының басқа өкілді органның депутаты лауазымын және өзге де ақы төленетін лауазымдарды атқару, сондай-ақ кәсіпкерлік іспен айналысу құқығын шектеу мемлекеттік функцияларды орындау кезінде мүдделер қақтығысын болдырмау мақсатында Қазақстан Конституциясында жазылған. Депутаттардың жұмысы жеке мүдделерін емес, мемлекеттік міндеттерді шешуді көздеуі тиіс. Осыған байланысты Конституцияға және заңдарға сәйкес депутат мәртебесіне сәйкес келмейтін міндеттерді өзінен-өзі қосу Парламенттің сайланған депутаттарын тіркеуден бұрын міндетті болып табылады.
52.4. Конституцияның осы бабында белгіленген депутаттық қол сұғылмаушылық Парламент депутаты қызметінің маңызды кепілдіктерінің бірі болып табылады. Депутаттың жоғары мәртебесіне сүйене отырып, Конституция депутаттардың әкімшілік құқық бұзушылықтар мен қылмыстық қылмыстар жасағаны үшін құқықтық жауапкершілігінің ерекше тәртібін көздейді. Конституцияның 52-бабының 4-тармағы Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 32-бабында егжей-тегжейлі ашылады, ол «депутаттық қол сұғылмаушылық»деп аталады. Онда, атап айтқанда, «Парламент депутатын өз өкілеттігі мерзімі ішінде ұстауға, қамауға алуға, үйқамаққа алуға, күштеп әкелуге, сот тәртібімен қолданылатын әкімшілік жазалау шараларына, қылмыс орнында ұстау не ауыр немесе ауыр қылмыс жасау жағдайларын қоспағанда, тиісті Палатаның келісімінсіз қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды» деп бекітілген аса ауыр қылмыс».
Бас Прокурор «депутатты қылмыстық жауаптылыққа тартуға, ұстауға, қамауда ұстауға, үйқамаққа алуға, күштеп әкелуге немесе сот тәртібімен қолданылатын әкімшілік жазалау шараларын қолдануға «келісім алу үшін Сенатқа не Мәжіліске ұсыныс енгізеді, оны Палаталар тиісті Палатаның отырысында қарауға дайындау үшін Орталық сайлау комиссиясына жібереді». Бұл ретте «Бас Прокурордың ұсынуы және Орталық сайлау комиссиясының қорытындысы олар келіп түскен күннен бастап екі апта мерзімнен кешіктірілмей қаралады», тиісті Палата «тиісті лауазымды адамдардан қосымша ақпарат беруді талап ете алады». Осыдан кейін»Палата дәлелді шешім қабылдайды және оны үш жұмыс күні ішінде Республиканың Бас Прокурорына және анықтауды және алдын ала тергеуді жүзеге асыратын мемлекеттік органының басшысына жібереді». Депутаттың «палатаның оның қол сұғылмаушылығы туралы мәселені қарауына қатысуға»құқығы бар.
Қаралып отырған Конституциялық заңның 32-бабының 3-тармағында: «сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуына себеп сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде тіркелгеннен кейін сотқа дейінгі тергеп-тексеру Бас Прокурордың келісімімен ғана жалғастырылуы мүмкін»делінген. Сондай-ақ, «Парламент депутаты қылмыс орнында ұсталған не ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға дайындалу немесе оған оқталу фактісі анықталған не ол ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған жағдайларда оған қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру Бас Прокурордың келісімін алғанға дейін, бірақ оны міндетті түрде хабардар ете отырып жалғастырылуы мүмкін» деген жағдайларда да есте ұстаған жөн бір тәулік ішінде». Бас прокурор істі мәні бойынша тергеп-тексеруді жүзеге асыру процесінде заңдылықты қадағалауды жүзеге асырады. Орталық сайлау комиссиясына «іс бойынша шешім қабылдаған тиісті соттан Парламент депутатының айыптауы бойынша істі қарау нәтижелері туралы ақпаратты сұратуға және оның айыптау үкіміне қатысты заңды күшіне енген жағдайда» депутаттық мандаттан айыру туралы тиісті Палатаға ұсыныс енгізуге құқық берілді.
52.5. Парламент Мәжілісі депутатының өкілеттік мерзімі – бес жыл, ал Парламент Сенатының өкілеттік мерзімі-алты жыл. Алайда Парламент депутаттарының өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін. Конституцияның 52-бабының 5-тармағында Парламент депутаттарының өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату, депутаттық мандаттарынан айыру негіздері жазылған, Республика Президенті тағайындаған Сенат депутаттарының өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату шарттары регламенттеледі.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының 3 және 5-тармақтарын ресми түсіндіру туралы» 2003 жылғы 12 мамырдағы № 5 ҚР ӨЖК сәйкес депутаттық өкілеттіктерді тоқтату және мандаттан айыру салдары бойынша емес, депутаттың Парламент палатасынан шығуына әкеп соққан негіздердің сипаты бойынша ерекшеленеді. Өкілеттігін тоқтату түріндегі депутаттық мандаттың жоғалуы объективті негіздердің салдары болуы мүмкін, мысалы, отставкаға кету, депутаттың қайтыс болуы, соттың оның әрекетке қабілетсіздігін мойындауы, қайтыс болуы немесе хабар-ошарсыз кетуі. Мандаттан айыру соттың құқық бұзушылық немесе қылмыс жасағаны үшін немесе басқа елге тұрақты тұруға кеткен жағдайда, азаматтығын жоғалтқан кезде оның кінәсін мойындауының салдары болып табылады.
Парламент Мәжілісі депутатының мандатынан айыру депутаттың саяси партиядан шығуы немесе шығарылуы, өзі сайланған саяси партияның қызметін тоқтату сияқты негіздермен толықтырылды. Бұл негіздемелерді Қазақстан Конституциясына енгізу Мәжіліс депутаттарының өздері сайланған саяси партиялардың мүдделерін білдіруіне байланысты.
Қазақстан Конституциясының 50-бабының 2-тармағы Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің өкілдігін қамтамасыз ету қажеттілігін ескере отырып, Сенаттың 15 депутатын Мемлекет басшысы тағайындайтынын белгілейді. Парламент Сенаты депутаттарының өкілеттіктерін Республика Президенті мерзімінен бұрын тоқтатуы мүмкін.
Парламенттің немесе Парламент Мәжілісінің таратылуына байланысты Парламенттің немесе Парламент Мәжілісінің өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтатуға қатысты Парламенттің немесе Парламент Мәжілісінің таратылуын тұтастай алғанда Парламент депутаттарының не тиісінше Парламент Мәжілісінің өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату деп түсіну қажет екенін атап өткен жөн.
Конституцияның 63-бабының 1-тармағына сәйкес Мемлекет басшысы Парламент палаталарының төрағаларымен және Қазақстан Премьер-Министрімен консультациялар өткізу сияқты Конституциялық рәсімді міндетті түрде сақтай отырып, Парламентті немесе Парламент Мәжілісін тарата алады. Бұл ел президентіне парламентті немесе Парламент Мәжілісін таратуға айрықша құқық берілгенін білдіреді. Конституцияның 63-бабының 2-тармағында Парламент пен Парламент Мәжілісі төтенше немесе әскери жағдай кезінде, Президент өкілеттігінің соңғы алты айында, алдыңғы таратылғаннан кейін бір жыл ішінде таратыла алмайтындығы айтылған.
52.6. Конституцияның 51-бабының 5-тармағы Республика Парламенті депутаттарын сайлау ҚР Конституциялық заңымен реттелетінін бекітеді, оның 12-бабының 2-тармағы ҚР ОСК Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауын дайындауды және өткізуді ұйымдастыратынын, сондай-ақ Парламент Сенаты депутаттарының сайлауын ұйымдастыруды және өткізуді басқаратынын айтады. 6-тармақ. Қазақстан Конституциясының 52-бабында ҚР ОСК-не Парламент депутаттарын сайлауды ұйымдастыру жөніндегі өкілеттіктер берілгендіктен, оған депутаттарға жазалау шараларын қолдануға, олардың депутаттық қызметке байланысты шектеулерді, депутаттық әдеп қағидаларын сақтауына, сондай-ақ депутаттардың өкілеттіктерін тоқтатуға және олардың өкілеттіктері мен депутаттық қол сұғылмаушылықтан айыруға байланысты мәселелерді пысықтау жөніндегі өкілеттіктер жүктелетіндігі белгіленеді. Конституцияның 52-бабының 5 және 6-тармақтары 3 және 4-тармақтарында дамыды. Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық Заңының 33-бабында» депутаттарға жазалау шараларын қолдануға байланысты мәселелерді дайындауды «Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы жүзеге асырады»делінген. ҚР ОСК-ның осы бағыттағы іс-әрекеттері оның 2016 жылғы 22 маусымдағы қаулысымен регламенттелген. № 40/137″ Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарға жазалау шараларын қолдануға, олардың депутаттық қызметке байланысты шектеулерді, депутаттық әдеп қағидаларын сақтауына, сондай-ақ депутаттардың өкілеттіктерін тоқтатуға, олардың өкілеттіктерінен айыруға және депутаттық қол сұғылмаушылыққа байланысты мәселелерді қарауына дайындау жөніндегі Ережені бекіту туралы » (Ереженің 9-16-тармақтары).
ҚР Конституциясының 52-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 52-бабы Парламент депутаттарымен байланысты ережелер мен шектеулерді айқындайды. Ол олардың міндеттерін, басқа лауазымдар мен қызметтерге шектеулерді, сондай-ақ олардың өкілеттіктерін тоқтату шарттарын реттейді.
Баптың бірінші тармағы алынып тасталды-Қазақстан Республикасының 2007.05.21 № 254 Заңымен.
Екіншіден, Парламент депутаттары оның жұмысына жеке қатысуға және тек жеке дауыс беруге міндетті. Отырыстарда дәлелсіз себептермен болмауы немесе дауыс беру құқығын беру заңда белгіленген жазалау шараларына әкеп соғуы мүмкін.
Үшіншіден, Парламент депутаттарының оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметтен басқа, өзге де ақы төленетін лауазымдарды атқаруға, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға немесе коммерциялық ұйымның басшы органының құрамына кіруге құқығы жоқ. Бұл ережені бұзу депутаттың өкілеттігін тоқтатуға әкеп соғады.
Төртіншіден, Парламент депутаттары қылмыс орнында ұстау немесе ауыр қылмыстар жасау жағдайларын қоспағанда, тиісті Палатаның келісімінсіз қамаудан, күштеп әкелуден, әкімшілік жазадан және қылмыстық жауаптылықтан қорғалады.
Ақырында, баптың бесінші тармағында Парламент депутатының отставкаға кету, қайтыс болу, сот шешімі бойынша әрекетке қабілетсіз, қайтыс болды немесе хабар-ошарсыз кетті деп тану сияқты өкілеттіктері тоқтатылған жағдайлар, сондай-ақ Конституцияда және конституциялық заңда көзделген өзге де жағдайлар көрсетілген.
Жалпы, 52-бап Парламент депутаттары үшін ережелер мен шектеулер белгілей отырып, сондай-ақ олардың өкілеттіктерін тоқтату шарттарын белгілей отырып, халықтың заң шығарушы биліктегі тиімді және жауапты өкілдігін қамтамасыз етуге бағытталған.