Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Парламент Палаталардың бөлек отырысында мəселелерді əуелі – Мəжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы заңдар қабылдайды, оның ішінде:
1) республикалық бюджетті бекітеді, оған өзгерістер мен толықтырулар енгізеді;
2) мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды;
3) Қазақстанның әкімшілік-аумақтық құрылысы мәселелерін шешу тәртібін белгілейді;
4) мемлекеттік наградаларды тағайындайды, Республиканың құрметті, әскери және өзге де атақтарын, сыныптық шендерін, дипломатиялық дәрежелерін белгілейді, Республиканың мемлекеттік рәміздерін айқындайды;
5) мемлекеттік заемдар мен Республиканың экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді;
6) рақымшылық жасау мәселелерін шешеді;
7) Республиканың халықаралық шарттарын ратификациялайды және олардың күшін жояды.
2. Парламент палаталардың бөлек отырысында мәселелерді әуелі – Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы:
1) республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерді талқылайды;
2) Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның баптары бойынша қарсылықтар жіберілген күннен бастап бір ай мерзімде қайталап талқылау мен дауысқа салуды жүргізеді. Бұл мерзімнің сақталмауы Президент қарсылықтарының қабылданғанын білдіреді. Егер Мəжіліс пен Сенат əрбір Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен Президенттің қарсылықтарын еңсерсе, Президент бір ай ішінде заңға қол қояды. Егер Президенттің қарсылығын ең болмаса Палаталардың бірі еңсермесе, заң қабылданбады немесе Президент ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі;
3) республикалық референдум тағайындау туралы бастама көтереді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабына түсініктеме
54.1. Түсініктеме берілген баптың 1-тармағында Парламенттің алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта мәселелерді дәйекті қарау және бірқатар мәселелер бойынша конституциялық заңдар мен заңдар қабылдау жөніндегі құзыреті айқындалған.
Парламент Палаталарының бөлек отырысы әлемдік тәжірибеге сәйкес келеді. Бұл ретте біздің еліміздің Парламенті Палаталарының бөлек отырысының қағидаты Парламент Сенатының өңірлерді, ал Мәжілістің жалпыхалықтық өкілдік палатасы болып табылатындығына байланысты. Сондықтан ішінара палаталардың әртүрлі құзыреттері бар, олар бір-бірінен тәуелсіз, өздерінің заңнамалық өкілеттіктерін дербес жүзеге асырады және әрбір өз регламентін қабылдай отырып, қызметтің ішкі тәртібін белгілейді.
Заң жобасын Парламентте қарау кезінде ол бірнеше кезеңнен өтеді: Мәжілістің мақұлдауын алады, Сенат тиісті өзгерістермен және толықтырулармен Мәжіліске қайтаруға, заң жобасын қабылдамауға және оны қабылдауға құқылы. Қажет болған жағдайда заң жобасы екі Палатаның депутаттары қатарынан қалыптастырылатын келісу комиссиясының талқылауына шығарылады.
Президентке қол қоюға ұсынылғанға дейін заң әртүрлі пікірлер мен көзқарастарды ескере отырып, мұқият пысықтаудан өтеді, оның барысында даулы мәселелер белгіленген рәсім бойынша принципті құқықтық негізде шешіледі.
Осылайша, Парламент қызметінің бұл бөлек ұйымы қабылданатын заңдардың ең жақсы сапасын қамтамасыз етеді.
54.1.1. Республикалық бюджетті бекіте отырып, Парламент тиісті заң қабылдайды және Үкіметке мемлекеттік бюджеттен қаражатты бекітілген көлемде және шығыстардың белгіленген сомасына сәйкес жұмсауға өкілеттік береді. Республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізілуі мүмкін.
Әлемдік тәжірибеде Парламенттің Мемлекеттік кірістер мен шығыстарды бекіту жөніндегі өкілеттіктері әдеттегі заңдарды қабылдаудан өзгеше арнайы рәсім бойынша мемлекеттік бюджет туралы Заңның жыл сайын қабылдануы нысанында жүзеге асырылады. Мысалы, АҚШ, Ұлыбритания, Жапония және басқа елдерде мемлекеттік бюджет туралы заң қабылданбайды, бірақ жеке бөлу және кіріс туралы заңдар сериясы арқылы жүзеге асырылатын қаржылық бағдарламалар қабылданады.
Жалпы, республикалық бюджеттің жобасын қарау рәсімі басқа заңдардың жобасын қарау рәсімімен бірдей. Тек кейбір ерекшеліктер бар.
Әдетте, республикалық бюджет туралы заң жобасын қараудың қалыптасқан тәжірибесі оны бас комитеттің басшылығымен жұмыс топтарының отырыстарында жан-жақты талқылауды көздейді. Жұмыс топтарында республикалық бюджеттің жобасы құрылымдық жағынан, әрбір бөлім бойынша жеке, оның ішінде бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің шығыстары бойынша талқыланады. Осыған байланысты тиісті мемлекеттік органдардың, ұлттық компаниялардың және басқа да ұйымдардың уәкілетті өкілдері шақырылады.
Республикалық бюджеттің жобасын қарау кезінде Парламент мынадай қағидаттарды ұстанады:
1) негізділік қағидаты;
2) бюджеттің теңгерімділігін сақтау қағидаты.
Парламент Мәжілісі мен Сенатының отырыстарында республикалық бюджет туралы заң жобасын қарау республиканың әлеуметтік-экономикалық даму болжамы және республикалық бюджет туралы заң жобасы бойынша Үкімет уәкілеттік берген адамның (адамдардың), Ұлттық Банк Төрағасының ақша-кредит саясаты жөніндегі, сондай-ақ Парламент Палаталары уәкілеттік берген адамдардың заң жобасы бойынша қорытындыларымен баяндамаларын қамтиды.
Жоспарлы үш жылдық кезеңге арналған республикалық бюджет туралы Заң жыл сайын қабылданатындықтан, оған өзгерістер мен толықтырулар ағымдағы қаржы жылы ішінде енгізіледі.
54.1.2. Мемлекеттің салық жүйесінің құрылымы мен ұйымдастырылуы оның мемлекеттік және экономикалық даму деңгейін сипаттайды.
Негізгі Заңның 35-бабы бойынша салықтарды төлеу әркімнің міндеті мен міндеті болып табылады. Конституцияның 61-бабында олар заңмен реттелетін ең маңызды қоғамдық қатынастарға жатады.
Салықтар мен алымдар қоғамның даму деңгейіне, тұрақтылық пен қауіпсіздікке әсер ететін мемлекет бюджетін қалыптастырады және анықтайды. Салықтық құқықтық қатынастар мен заңнама жолға қойылған елдерде экономикалық жағдай тұрақты екені белгілі. Сонымен қатар, әр түрлі мемлекеттердегі салық жүйелері, олардың бағыттары мен дамуы ең үлкен даралығымен ерекшеленеді.
ҚР Салық кодексінің 55-бабына сәйкес (2017 жылғы 1 шілдеге) салықтың 13 түрі және бюджетке төленетін міндетті төлемдердің 18 түрі көзделген.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер тек Салық кодексімен белгіленеді, енгізіледі, өзгертіледі немесе жойылады. Бұл ретте, Салық кодексінің 3-бабына сәйкес, салықтық әкімшілендіру, салық есептілігін белгілеу ерекшеліктері, сондай-ақ салық төлеушілердің (салық агенттерінің) жағдайын жақсарту жөніндегі өзгерістер мен толықтыруларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері ағымдағы жылғы 1 желтоқсаннан кешіктірілмей қабылдануы және Қазақстан Республикасының салық әрекет олар қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан ерте емес.
54.1.3. 1991-1993 жылдар ішінде республикада бірыңғай республикалық әкімшілік-аумақтық тетіктің болу қағидаттарын айқындайтын нақты тексерілген заңнамалық база болған жоқ. Бұл жағдай анархия элементтерін тудырды: аумақтық бірліктердің атауын билік органдарымен ешқандай келісімсіз өзгерту, әртүрлі облыстардың аудандары арасындағы қолданыстағы шекараларды өз бетінше өзгерту әрекеттері және т. б.
Әкімшілік-аумақтық жүйенің тіршілік әрекетінің құқықтық негіздерін реттейтін негізгі нормативтік құқықтық акт ҚР Әкімшілік-аумақтық құрылым туралы Заңы болды.
«Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылымы жүйесіне әкімшілік-аумақтық бірліктер: ауыл, кент, ауылдық округ, қаладағы аудан, қала, аудан, облыс кіреді» деп заңнамалық түрде айқындалған (ҚР Әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы Заңының 1-бабы).
1997 жылғы әкімшілік-аумақтық реформа қазіргі заманғы мемлекетішілік аумақтық жүйені қалыптастырудағы маңызды оқиға болды. ҚР Президентінің 1997 жылғы 20 қазандағы Жарлығымен Республика астанасы болып Ақмола қаласы жарияланды, 1998 жылғы мамырда Астана қаласы болып өзгертілді.
54.1.4. Түсініктеме берілген тармақшамен Парламентке мемлекеттік наградалар құру, республиканың құрметті, әскери және өзге де атақтарын, сыныптық шендерін, дипломатиялық дәрежелерін белгілеу, Республиканың мемлекеттік рәміздерін айқындау құқығы жүктелген.
Мемлекеттік наградалармен байланысты мәселелер «Қазақстан Республикасының мемлекеттік наградалары туралы» 1995 жылғы 12 желтоқсандағы ҚР Заңымен регламенттеледі, оған сәйкес мемлекеттік наградалар жоғары дәрежелі белгілер – «Алтын Қыран» ордені, «Халық Қаһарманы», «Қазақстанның Еңбек Epi» атақтары, сондай-ақ басқа да ордендер, медальдар, құрметті атақтар болып табылады және Қазақстан Республикасының Құрмет грамотасы.
Мемлекеттік наградалармен марапаттауды Республика Президенті жүзеге асырады.
Мемлекеттік наградаларға ұсыныстарды Президентке Парламент, Үкімет, министрліктер, басқа да орталық мемлекеттік органдар, жергілікті атқарушы органдар және т. б. енгізеді.
ҚР ҚК 1999 жылғы 30 маусымдағы № 10/2 қаулысымен Конституцияның осы нормасына ресми түсініктеме берілді. Бұған Республиканың Конституциясында және қолданыстағы заңнамасында Мемлекет басшысын Қазақстанның мемлекеттік наградаларымен марапаттау туралы шешім қабылдау субъектісі айқындалмағанына қатысты Парламент Сенаты мен Мәжілісі төрағаларының үндеуі себеп болды. Осыған байланысты Мемлекет басшысын марапаттау туралы шешім қабылдау субъектісі кім болып табылады және мұндай шешімді Парламент қабылдай ала ма деген сұрақ қойылды.
Республика Конституциясының 44-бабының 13) тармақшасына сәйкес мемлекеттік наградалармен наградтау құқығы Қазақстан Республикасы Президентінің құзыреті болып табылады. Парламентке келетін болсақ, ол тек мемлекеттік наградалар тағайындайды (Конституцияның 54-бабы 1-тармағының 4-тармағына түсініктемені қараңыз).
Парламент мәртебесінің ерекшелігі-оның өкілеттігін Республика Конституциясы жан-жақты айқындайды. Конституцияның 53-бабының 3-тармағында және 8) тармақшасында бекітілген бұл ереже императивті болып табылады.
Республика Конституциясымен Парламентке мемлекеттік наградалармен наградтауға өкілеттік берілмегендіктен, оның мемлекет басшысын наградтау туралы шешім қабылдау субъектісі болуға құқығы жоқ.
Республика Конституциясының нормаларын талдауды ескере отырып, Конституциялық Кеңес Мемлекет басшысы Қазақстанның мемлекеттік наградасымен наградталуы мүмкін деген қорытындыға келді. Сонымен қатар, Конституциялық Кеңес Республика Президентіне қатысты мемлекеттік наградалармен наградтаудың өзге тетігін белгілеу дұрыс болатынын атап өтті.
Мемлекет басшысын марапаттау туралы шешім қабылдау субъектісі Парламент болуы мүмкін. Мұндай тәртіпті белгілеу Республика Конституциясының 91-бабының талаптарын сақтай отырып мүмкін болады.
Республиканың мемлекеттік рәміздерін айқындау жөніндегі Парламент құқығын іске асырудың жарқын мысалы Парламенттің қабылдағаны, ал еліміздің Президенті H. A. Назарбаевтың мемлекеттік рәміздер туралы ҚР Конституциялық заңына қол қойғаны болып табылады. Оған сәйкес Мемлекеттік Ту, Мемлекеттік Елтаңба, Мемлекеттік Әнұран Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері болып табылады.
Республикада 4 маусым Мемлекеттік рәміздер күні болып белгіленді.
54.1.5. Мемлекеттік сыртқы қарыздар төлем балансын қолдау және республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін тартылады.
Мемлекеттік сыртқы қарыздар бойынша алынған қаражат олардың нысаналы мақсатына қарай тікелей өтеусіз пайдалану үшін жіберілуі немесе Ішкі қарыз алушыларға қайтарымды негізде берілуі мүмкін.
Қарыз қаражатын өтеусіз пайдалану бюджеттік жұмсау немесе оларды Ұлттық Банк пайдалану жолымен, ал қарыз қаражатын Ішкі қарыз алушыларға беру – мемлекеттік кредиттеу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік сыртқы заемдар қаражаты Мемлекеттік сыртқы заем шарттарында көзделген мақсаттарға ғана пайдаланылуға тиіс.
Тәуелсіздік алған сәттен бастап жалпы сомасы 13,9 млрд. Еліміздің әлеуметтік дамуына бағытталған АҚШ.
Бұл ретте Қазақстан Республикасымен ынтымақтасатын негізгі халықаралық қаржы ұйымдары бөлінісінде Парламент ратификациялаған Қазақстан Республикасы тартқан қарыздардың көлемі:
ХҚДБ – мен-7,6 млрд. АҚШ долл.; АДБ – мен-3,9 млрд. АҚШ долл.; ЕҚДБ – мен-525 млн. АҚШ долл.; ИДБ-мен – 220 млн. АҚШ.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, қарқынды дамып келе жатқан көптеген елдер дамыған мемлекеттерден көмек қабылдауды басқа мемлекеттерге көмек көрсетумен сәтті үйлестіреді.
Мемлекеттің экономикалық және өзге де көмегі сыртқы саясаттың қажетті элементі болып табылады, өйткені ол елдің имиджін жақсартуға, оның бизнесінің мүдделерін ілгерілетуге ықпал етеді, сондай-ақ осы құралды пайдалану әлемдік аренада өзінің рөлі мен ықпалын арттыруға мүмкіндік береді.
Дәстүрлі түрде Қазақстан Республикасы дамушы елдерге әлеуметтік-экономикалық дамуға жәрдемдесу мақсатында техникалық көмек, гранттар немесе кредиттер нысанында ақшалай немесе заттай нысанда өтеусіз немесе жеңілдікті негізде экономикалық және өзге де көмек көрсетеді.
54.1.6. Рақымшылықты қолдану демократиялық, құқықтық мемлекет гуманизмінің, қылмыс жасаған адамдардың құқықтары мен сенімдерін құрметтеудің көрінісі болып табылады. Қазақстанда шығарылатын рақымшылық туралы актілердің негізінде жеке адамның, қоғамның мүдделерін күзететін және өз саясатында гуманизмнің ең үлкен принциптерін жүргізетін мемлекеттің терең халықтық сипаты жатыр.
Конституцияға сәйкес Парламенттің заңнамалық құзыреті елдің Негізгі Заңының 61-бабының 3-тармағында көрсетілген мәселелерге қатысты қоғамдық қатынастарды реттеумен ғана шектелмейді. Парламенттің заңнамалық құзыреті саласы рақымшылық жариялау туралы заңдармен реттелетін қоғамдық қатынастарды да қамтиды.
Рақымшылық жасау туралы акт негізінде қылмыс жасаған адам жазадан босатылуы мүмкін, не ол тағайындаған жаза қысқартылуы немесе жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстырылуы мүмкін, не мұндай адамдар жазаның қосымша түрінен босатылуы мүмкін. Жазасын өтеген немесе оны одан әрі өтеуден босатылған адамдардан рақымшылық жасау туралы актімен соттылығы алынып тасталуы мүмкін.
Қазақстанда рақымшылық жасау актілері әдетте айтулы оқиғаларға немесе мерейтойлық күндерге байланысты қабылданады. Тәуелсіздік жылдары ішінде елімізде рақымшылық туралы 12 заң қабылданды, оның ішінде: «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Мемлекеттік Егемендігі туралы декларацияның қабылдануына байланысты рақымшылық жасау туралы»; «халықаралық отбасы жылына байланысты рақымшылық жасау туралы»; «Қазақстан Республикасы Жаңа Конституциясының бірінші жылдығына байланысты рақымшылық жасау туралы»; «Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылына байланысты рақымшылық жасау»; «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Егемендігі туралы декларацияның қабылдануының он жылдығына байланысты рақымшылық жасау туралы»; «Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің он жылдығына байланысты рақымшылық жасау туралы»; «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік Күнін мерекелеуге байланысты рақымшылық жасау туралы» және «Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігінің жиырма жылдығына байланысты рақымшылық жасау туралы»; «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Егемендігі туралы Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің жиырма бес жылдығымен».
54.1.7. Парламенттің халықаралық шарттарды ратификациялау және күшін жою жөніндегі өкілеттігі Парламенттің тиісінше халықаралық шарт жасасуға түпкілікті келісім беретіндігімен немесе оны бұзуға бағытталған мемлекеттің еркін білдіретіндігімен байланысты.
Ратификацияланған халықаралық шарттар ұлттық заңдарға қарағанда басым күшке ие болады.
Парламенттегі халықаралық шартты ратификациялау рәсімі заңдарды қарау сияқты кезеңдерден өтеді.
2017 жылғы конституциялық реформа шеңберінде Қазақстан қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттардың Қазақстан Республикасының аумағында қолданылу тәртібі мен шарттары Республика заңнамасымен айқындалатын өзгерістер енгізілді (Конституцияның 4-бабына түсініктемені де қараңыз).
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын жасасу, орындау, өзгерту және тоқтату тәртібін айқындайтын негізгі нормативтік құқықтық акт Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы ҚР Заңы болып табылады. Халықаралық шарттар Республика Конституциясына, халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларына, халықаралық шарттың өзінің ережелеріне және республиканың өзге де заңнамалық актілеріне сәйкес жасалады, орындалады, өзгертіледі және тоқтатылады.
Ратификациялауға халықаралық шарттар жатады, олардың толық тізбесі халықаралық шарттар туралы ҚР Заңының 11-бабында көзделген.
Күшін жою халықаралық шарттардың өзінде көрсетілген талаптарға, халықаралық құқық нормаларына және халықаралық шарттар туралы ҚР Заңының ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Халықаралық шартты Парламент күшін жою туралы тиісті заң қабылдау арқылы күшін жояды.
54.2. Парламент Палаталардың бөлек отырысында алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта мәселелерді дәйекті қарау арқылы:
54.2.1) республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерді талқылайды.
ҚР Бюджет кодексінің 82-бабына сәйкес бюджетке түсімдерді қамтамасыз ету, бюджеттік бағдарламаларды (кіші бағдарламаларды) іске асыру, бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану) жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып табылады. Республикалық бюджеттің атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкіметі қамтамасыз етеді. Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталады. Бюджеттің атқарылуы республикалық бюджет туралы заңмен немесе мәслихаттың жергілікті бюджет туралы шешімімен бекітілген тиісті қаржы жылына арналған бюджет қаражатының көлемі шегінде жүзеге асырылады.
Есепті қаржы жылындағы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есепті Үкімет жыл сайын ағымдағы жылдың 20 сәуірінен кешіктірмей Парламентке және республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетіне ұсынады. Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган Парламентте есепті қаржы жылы үшін республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есепті қарау кезінде бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің жұмысын үйлестіруді қамтамасыз етеді.
ҚР Есеп комитеті Парламентке және Үкіметке ақпаратты қарау және бекіту үшін ағымдағы жылдың 15 мамырынан кешіктірмей есепті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепті ұсынады, ол өзінің мазмұны бойынша Үкіметтің тиісті есебіне қорытынды болып табылады.
Парламент ҚР Есеп комитетінің есебін алғаннан кейін есепті қаржы жылындағы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы Үкіметтің жылдық есебін Палаталардың бөлек отырысында алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта дәйекті қарау жолымен талқылайды.
Әдетте, республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепті қараудың қалыптасқан практикасы түсімдер бойынша, оның ішінде республикалық, жергілікті бюджеттер мен ҚР Ұлттық Қоры арасында түсімдерді бөлу бойынша, шығыстар бойынша, оның ішінде бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің қаражатты пайдалануы бойынша бюджеттің атқарылуын жеке егжей-тегжейлі талқылауды көздейді. Мұндай талқылауды ҚР Есеп комитетінің уәкілетті өкілдерін, тиісті мемлекеттік органдарды, ұлттық компанияларды және басқа да ұйымдарды тарта отырып, есепті қарауға жауапты Палатаның Бас комитеті ұйымдастырады. Бұл ретте бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің жұмысын үйлестіруді қамтамасыз етеді.
54.2.2) Республика Президентінің қарсылықтарын тудырған заңдар немесе заңның баптары бойынша қайта талқылау және дауыс беруді жүргізеді.
Әлемдік заңнамалық тәжірибеде мемлекет басшысының Парламентте қайта қарау үшін өзіне берілген Заңның қолтаңбасын қайтару құқығы Президенттің кейінге қалдырылған ветосы деп аталады. Алайда бұл құқықты барлық президенттер бере бермейді. Германияда Президент Парламент қабылдаған және оған Үкіметті басқаратын канцлер ұсынған барлық заңдарға қол қоюға міндетті.
Қол қойылмаған заңды Парламентке қайта талқылау және дауыс беру үшін қайтара отырып, Мемлекет басшысы өз қалауы бойынша қарсылық білдіре отырып, тұтастай алғанда не оның жекелеген баптарымен заңға өзінің келіспейтіндігін білдіре алады.
Президенттің қарсылықтарымен қайтарылған заңды Парламент Палаталарында қайта қарау тәртібі палаталардың регламенттерінде өзінің егжей-тегжейлі көрінісін тапты.
Республика Президентінің қарсылықтарын тудырған заңдар немесе заң баптары бойынша қайта талқылау және дауыс беру қарсылықтар жіберілген күннен бастап бір ай мерзімде өткізіледі. Бұл мерзімді сақтамау Президенттің қарсылықтарын қабылдауды білдіреді.
Егер Мәжіліс қарсылықты үштен екісінің даусымен жеңе алмаса, онда қарсылықты қараудың одан әрі рәсімі тоқтатылады. Бұл жағдайда Сенат қарсылықты қарамайды, өйткені Сенаттың қарсылықты қарауға қатысуы Мәжіліс қарсылықты еңсерген жағдайда ғана мүмкін болады.
Егер Мәжіліс Палата депутаттары жалпы санының үштен екі көпшілік даусымен заң бойынша бұрын қабылданған шешімді растайтын болса, онда заң Президенттің қарсылықтарымен Сенатқа одан әрі қарау үшін беріледі.
Егер Сенат дауыс беру қорытындылары бойынша Парламент заң бойынша бұрын қабылдаған шешімді растамаса, онда Заң Президент ұсынған редакцияда қабылданбаған немесе қабылданған болып есептеледі.
Егер Сенат Палата депутаттары жалпы санының үштен екі көпшілік даусымен бұрын заңмен қабылданған шешімді растайтын болса, онда Президенттің Заң бойынша қарсылықтары еңсерілді деп есептеледі. Бұл жағдайда заң немесе сәйкесінше оның баптары Парламент оны бірінші рет қабылдаған редакцияда қабылданды деп есептеледі және Президент бұл заңға қол қоюға ұсынылған сәттен бастап бір ай ішінде қол қояды.
Егер Республика Президентінің қарсылықтары Парламент қабылдаған конституциялық заңдарға енгізілген жағдайда, онда қарсылықтар заңдарға қарсылықтарды қарау үшін көзделген тәртіппен қаралады. Бұл ретте Президенттің конституциялық заңдарға қарсылығын Парламент әрбір Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің даусымен еңсереді.
Сенат Парламент функциясын орындаған кезеңде (Мәжіліс таратылған жағдайда) Республика Президентінің қарсылықтарын тудырған заңдар немесе заңның баптары бойынша қайта талқылау және дауыс беру Президенттің қарсылықтары жіберілген күннен бастап бір ай мерзімде өткізіледі. Бұл мерзімді сақтамау Президенттің қарсылықтарын қабылдауды білдіреді. Егер Сенат депутаттардың жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен заң бойынша тұтастай немесе оның жекелеген баптары бойынша бұрын қабылдаған шешімін растаса, Президенттің қарсылықтары еңсерілді деп есептеледі. Бұл жағдайда заң немесе оның баптары Парламент бірінші рет қабылдаған редакцияда қабылданған болып саналады және Президент бір ай ішінде заңға қол қояды. Егер қарсылықтар еңсерілмесе, Заң Қазақстан Президенті ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі.
Парламент жұмыс істеген жылдары Президент Парламент қабылдаған заңдар бойынша 19 қарсылық енгізді. Атап айтқанда, Жер кодексі бойынша, қоғамдық бірлестіктер, тұрғын үй қатынастары, білім беру, зейнетақымен қамсыздандыру және т. б.
54.2.3) республикалық референдум тағайындау туралы бастама көтереді.
Біздің мемлекетіміздегі тікелей демократия нысандарына мыналар жатады: сайлау, референдум, жиналыстар, митингілер, көше шерулері, демонстрациялар, айналымдар және басқа да акциялар. Олардың тиімділігі азаматтардың саяси белсенділігінің деңгейіне, құқықтық реттеудің барабарлығына және биліктің жауап беру қабілетіне байланысты. Соған қарамастан, Конституция осы тізімдегі тікелей демократияның жоғары формаларының қатарына жатады сайлау және республикалық референдум. Республикалық референдум сайлауға сыртқы ұқсастығымен бірқатар маңызды айырмашылықтарға ие. Олардың басты айырмашылығы-сайлау кезінде азаматтардың ерік білдіруінің объектісі қандай да бір сайланатын лауазымға кандидат болып табылады, ал референдум өткізу кезінде азаматтардың ерік білдіруі белгілі бір мәселеге қатысты болуға бағытталған.
Конституция Парламентке республикалық референдум тағайындау туралы бастама көтеруге құқық берді (54-баптың 2-тармағының 3-тармағы). Бұл мәселе алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта қаралады. Бастаманың көрінісі Президентке республикалық референдум тағайындау туралы өтініш білдіруді білдіреді, өйткені мемлекет басшысының конституциялық мәртебесіне байланысты бұл шешімді қабылдауға құқығы бар жалғыз субъект тек Президент болып табылады. Сонымен қатар, Президент өз бастамасымен осындай шешім қабылдай алады.
Парламентпен қатар Республикалық референдум тағайындау туралы бастаманың субъектілері Үкімет және оған қатысуға құқығы бар республика азаматтары болып табылады. Бұл ретте оны тағайындау туралы мәселені көтеретін азаматтардың саны республиканың барлық облыстарын, астанасын және Республикалық маңызы бар қалаларды тең дәрежеде білдіретін кемінде екі жүз мың адам болуға тиіс. Республикалық референдум өткізу шарттары және оның рәсімі республикалық референдум туралы ҚР Конституциялық Заңында реттелген.
Қазақстан Республикасында референдумдар екі рет өткізілді: 1995 жылғы 29 сәуірде Қазақстан халқы Ассамблеясының бастамасымен референдум шешімімен Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттік мерзімі ұзартылды; 1995 жылғы 30 тамызда H. A. Назарбаевтың бастамасымен референдумда Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы қабылданды.
ҚР Конституциясының 54-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 54-бабы Парламенттің Палаталарының (Мәжіліс пен Сенаттың) бөлек отырысы кезіндегі өкілеттіктерін сипаттайды. Бұл мақала екі тармаққа бөлінеді, олардың әрқайсысы палаталар бөлек қарастыратын әртүрлі мәселелерді қамтиды.
54-баптың 1-тармағында Парламент Палаталардың бөлек отырысында мәселелерді алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта дәйекті қарау арқылы қарайтын негізгі мәселелер тізбеленеді. Оларға мыналар жатады:
- республикалық бюджетті бекіту және оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу.
- мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілеу және жою.
Қазақстанның әкімшілік-аумақтық құрылымы мәселелерін шешу тәртібін айқындау. - мемлекеттік наградалар құру, құрметті, әскери және өзге де атақтарды, сыныптық шендерді, дипломатиялық дәрежелерді белгілеу және Республиканың мемлекеттік рәміздерін айқындау.
- мемлекеттік қарыздар және экономикалық және өзге де көмек көрсету туралы мәселелерді шешу.
- рақымшылық мәселелерін шешу.
- Республиканың халықаралық шарттарын ратификациялау және күшін жою.
54 баптың 2 тармағы Палаталардың бөлек отырысы кезінде Парламенттің қосымша өкілеттіктерін сипаттайды:
- республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерді талқылау.
- Президенттің қарсылықтарын тудырған заңдар немесе заң баптары бойынша қайта талқылау және дауыс беру. Егер Президенттің қарсылықтары жойылса, Президент заңға қол қоюға міндетті. Әйтпесе, Заң Президент ұсынған редакцияда қабылданбаған немесе қабылданған болып саналады.
- Республикалық референдум тағайындау туралы бастама.
Жалпы, 54-бап Парламенттің заң шығару үдерісіндегі рөлін атап көрсетеді және шешімдер қабылдау кезінде жүйелілік пен тепе-теңдікті қамтамасыз ете отырып, Палаталардың бөлек отырысының рәсімдері туралы түсінік береді. Бұл республикалық бюджетке, салықтарға, әкімшілік-аумақтық құрылымға, мемлекеттік наградаларға және халықаралық шарттарға қатысты бірқатар негізгі мәселелерде Парламенттің екі палатасы арасында бақылау мен келісуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
54-бап сондай-ақ Парламент пен Қазақстан Республикасының Президенті арасындағы ынтымақтастықтың маңыздылығын, әсіресе Президенттің жекелеген заңдар немесе олардың баптары бойынша қарсылықтарын қарау және еңсеру контекстінде көрсетеді. Бұл Қазақстанда биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтары арасында теңдестірілген және өзара іс-қимыл жасайтын өкілеттіктер жүйесі бар екенін көрсетеді.
Тұтастай алғанда, Қазақстан Конституциясының 54-бабы Парламенттің екі палатасы бір-бірімен ынтымақтасатын және толықтыратын, сондай-ақ мемлекет пен қоғамның өмірін реттейтін негізгі заңдар мен ережелерді қалыптастыру және өзгерту кезінде Президентпен өзара іс-қимыл жасайтын демократиялық заң шығару процесінің негізін қамтамасыз етеді.