Қазақстан Республикасы Конституциясының 56-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Мәжілістің ерекше қарауына мыналар жатады:
1) Парламентке енгізілген конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын қарауға қабылдау;
2) Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен Республика Президентіне Республика Премьер-Министрін тағайындауға келісім беру;
3) Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау;
3-1) Жоғары аудиторлық палата Төрағасының есебін жылына екі рет тыңдау;
4) Конституциямен Парламент Мәжілісіне жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
2. Мәжіліс депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен, Мәжіліс депутаттарының жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша Мәжіліс Үкіметке сенімсіздік білдіруге хақылы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 56-бабына түсініктеме
Түсіндірме мақала Парламент Мәжілісінің заң шығарушы билікті жүзеге асыратын жоғары өкілді органның Палаталарының бірі ретіндегі рөлін ашады.
Мысалы, 2016 жылғы 1 қыркүйектен бастап 2017 жылғы 30 маусымға дейінгі кезеңде палаталардың 6 бірлескен отырысы, Мәжілістің 38 пленарлық отырысы, 2 парламенттік тыңдау, тұрақты комитеттердің 340 отырысы, заң жобалары бойынша жұмыс топтарының 763 отырысы өткізілді.
Ағымдағы сессияда парламентарийлер Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығы Декларациясын қабылдады, онда Қазақстанның Тұңғыш Президенті-Елбасы H. A. Назарбаев пен республика халқының тәуелсіз мемлекет жылдарындағы барлық жетістіктері көрсетілген.
Депутаттық корпус Қазақстан Республикасының Президенті H. A. Назарбаевтың Қазақстан халқына мемлекеттік билік тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу туралы Үндеуін заңнамалық қамтамасыз ету мақсатында ауқымды заң шығару жұмысын жүргізді.
Мәжілісте 16 үкіметтік сағат, 25″ дөңгелек үстел», комитеттердің 17 көшпелі отырысы өткізілді, онда заңнамалық реттеуді талап ететін аса маңызды мәселелер талқыланды.
Парламентшілердің назарында «Нұрлы жол» инфрақұрылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасын, білім мен ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру, аграрлық секторды, жаппай кәсіпкерлікті дамыту және іскерлік белсенділікті жақсарту, міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру, әскери қызмет өткеру тетігін жетілдіру, экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл, салықтық және кедендік әкімшілендіруді жетілдіру және т. б. мәселелер болды.
Сайлаушыларды толғандыратын әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық дамудың өзекті мәселелері Үкімет пен басқа да мемлекеттік органдардың алдына депутаттық сауалдарда қойылды, аталған сессия барысында 280 адам жіберілді. Олар экономиканың және қаржы, банк жүйесінің индустриялық-инновациялық дамуы, білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау және Өңірлік даму, Қорғаныс, құқықтық тәртіп, ақпараттық қауіпсіздік және басқа да мәселелер саласындағы мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру тақырыптарының кең ауқымына қатысты болды.
Депутаттық корпустың халықаралық қызметі парламентаралық ынтымақтастықты нығайтуға, парламенттік дипломатияны дамытуға және Қазақстанның халықаралық бастамаларын ілгерілетуге бағытталған.
56.1.1) түсініктеме берілген норма Конституцияның 61-бабы 1-тармағының ережелерімен сәйкес келеді, онда заң шығару бастамасы құқығы Республика Президентіне, Парламент депутаттарына, Үкіметке тиесілі және тек Мәжілісте іске асырылады.
Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 15-бабына сәйкес заң жобасының мәтінін немесе Парламенттің қарауына міндетті Парламенттің өзге де заңнамалық актісін заң шығару бастамасы құқығының субъектісінің ресми енгізуі заң шығару бастамасы болып табылады. Заң жобасын Мәжіліске енгізу туралы шешімді: Республика Президенті – арнайы Жолдаумен; Парламент депутаттары – ұсыныммен, Үкімет – қаулымен ресімдейді.
Республика Президенті, депутаттар және Үкімет енгізген заңнамалық актілердің жобалары Мәжілістің қаулысымен қарау үшін Мәжілістің тиісті тұрақты комитеттеріне жіберіледі және олар бойынша Мәжілістің тұрақты комитеттерінің қорытындылары болған кезде ғана оның жалпы отырысында қаралуы мүмкін.
Мемлекеттік кірістерді қысқартуды немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін заң жобалары Үкіметтің оң қорытындысы болған кезде ғана енгізілуі мүмкін. Республика Президентінің заң шығару бастамасы тәртібімен Мәжіліске енгізілетін заңнамалық актілердің жобалары үшін мұндай қорытындының болуы талап етілмейді (Конституцияның 61-бабына түсініктемені қараңыз).
Мәжіліс қызметінің көрнекілігі үшін практикадан мынадай статистиканы келтіруге болады. Осылайша, сессия барысында (2016 жылғы 1 қыркүйектен бастап 2017 жылғы 30 маусымға дейін) Мәжілістің қарауында 110 заң жобасы болды, оның 27 – сі алдыңғы сессиялардан өтті, 83 – і сессия барысында түсті. Депутаттар 8 Заң жобасының бастамашылары болып табылады. Палата 83 заң жобасын қарады, мақұлдады және Парламент Сенатына жолдады.
Парламент Палаталарының бірауыздан шешімімен «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»ҚР Заңы қабылданды.
Одан әрі заң шығару жұмысы конституциялық өзгерістерді заңнамалық тұрғыдан бекітуге бағытталды. Мәселен, Парламент Мәжілісі «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына мемлекеттік билік тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне оларды Қазақстан Республикасына келтіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңдардың жобаларын мақұлдады. Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларына сәйкестігі», «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік билік тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы «және»Прокуратура туралы».
Мәжіліс елдің сыртқы саясатының басымдықтарын қамтамасыз ететін және салық саласындағы шет елдермен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған халықаралық келісімдерді ратификациялау туралы бірқатар заң жобаларын қарады; ЕАЭО, ТМД, ИЫҰ шеңберіндегі қызметтің кейбір аспектілерін реттеуге; орнықты даму және кедейлікті жою жөніндегі күш-жігер контекстінде климаттың өзгеру қатеріне жаһандық ден қоюды нығайтуға бағытталған басқалары.
56.1.2) осы норманы Конституцияның 44-бабының 3-тармағымен жүйелі байланыста қарау қажет, онда Қазақстан Республикасының Президенті Парламент Мәжілісінде ұсынылған саяси партиялардың фракцияларымен консультациялардан кейін республика Премьер-Министрінің кандидатурасын келісім беру үшін Мәжілістің қарауына енгізетіні белгіленген; Парламент Мәжілісінің келісімімен Республика Премьер-Министрін қызметке тағайындайды.
Мәжілістің Премьер-Министрді тағайындауға келісім беру тәртібі Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңымен реттеледі, онда 22-баптың 2-тармағында Парламент Мәжілісінің Премьер-Министрді тағайындауға келісімі Палата отырысында берілетіні көрсетілген.
Бұл мәселені қарау рәсімі Мәжіліс регламентінде егжей-тегжейлі баяндалған.
Мәселен, Парламент Мәжілісінің Премьер-Министр лауазымына тағайындауға келісімін алу үшін республика Президенті палатаға жазбаша ұсыныс енгізеді.
Республика Президентінің жазбаша ұсынысы негізінде Палата бюросы осы мәселені Палатаның таяудағы отырысының күн тәртібіне енгізу туралы шешім қабылдайды.
Осы лауазымға тағайындау үшін кандидатураларды Палата отырысында Республика Президенті немесе ол уәкілеттік берген лауазымды адам ұсынады.
Палата отырысында кандидатқа және кандидаттың атынан өкілдік ететін адамға сұрақтар қойылуы мүмкін. Депутаттар ұсынылған кандидатураны «жақтап» немесе «қарсы» пікір білдіруге құқылы.
Егер депутаттар талап етпесе, ұсынылған кандидатура бойынша жарыссөз ашылмауы мүмкін.
Мәжіліс Премьер-Министрді тағайындауға арналған шешімді Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылдайды. Мұндай шешім, егер Палата дауыс берудің өзге тәртібін айқындамаса, ашық дауыс беру жолымен қабылданады және Мәжілістің қаулысымен ресімделеді.
56.1.3) сайлау туралы ҚР Конституциялық заңының 53-бабына сәйкес республика президентінің кезекті сайлауын мәжіліс қыркүйектің екінші жексенбісінен кешіктірмей жариялайды.
Президенттің кезекті сайлауы көрсетілген мерзімде Мәжілістің қаулысымен жарияланады. «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» ҚР Конституциялық заңының 51-бабына сәйкес олар бес жылда бір рет тиісті жылдың желтоқсан айының бірінші жексенбісінде өткізіледі және мерзімдері бойынша Парламенттің жаңа құрамын сайлаумен сәйкес келе алмайды.
Жоғарыда аталған Конституциялық Заңның 64-бабына сәйкес, егер Президент сайлауы жарамсыз деп танылса немесе қайта дауыс беру сайланған Президентті анықтауға мүмкіндік бермесе, Орталық сайлау комиссиясы бастапқы сайлаудан кейін екі айдан кешіктірілмей өткізілетін қайта сайлауды тағайындайды.
56.1.4) Мәжіліс Конституциямен жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады. Мәселен, мысалы, Конституцияның 70-бабының 1-тармағына сәйкес, жаңадан сайланған Республика Парламенті Мәжілісінің алдында Үкімет өз өкілеттігін береді. Бұл новелла 2017 жылғы наурызда жүргізілген конституциялық реформа барысында қабылданды, бұл Парламент Мәжілісінің биліктің атқарушы тармағына қатысты республиканың жоғары өкілді органының дербес Палатасы ретіндегі бақылау функцияларын күшейтуді білдіреді.
56.2. Мәжіліс депутаттары жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша мәжіліс депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен Үкіметке сенімсіздік білдіруге құқылы. Заң шығарушы Негізгі Заңда Мәжіліс депутаттары Үкіметке сенімсіздік білдіруге бастамашы бола алатын нақты негіздерді көздемейді. Бұл әдейі жасалды деп сену керек, осылайша заң шығарушыға Конституциялық заң немесе заң деңгейінде осындай құқықтық негіздерді қарастыруға көбірек мүмкіндіктер қалдырады. Өйткені өмір әрқашан Негізгі Заңда қарастырылғаннан гөрі алуан түрлі және кеңірек. Сондықтан, қажет болған жағдайда конституциялық норманы өзгертпеу үшін заң шығарушы Мәжіліс депутаттарының құқығын ғана көрсете отырып, бұл үшін негіздердің тізбесін Конституцияның өзінде көздемейді, мұны заң шығарушының қалауы бойынша заң деңгейінде қалдырады.
ҚР Конституциясының 56-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 56-бабы Мәжілістің, Қазақстан парламентінің төменгі палатасының айрықша өкілеттіктерін айқындайды. Міне, осы мақаланың кейбір негізгі аспектілері:
Мәжіліс ұсынылған конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын бастапқы қарауға жауапты.
Мәжіліс депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен шешім қабылдай отырып, Президенттің ұсынысы бойынша республика Премьер-Министрін тағайындауға өзінің келісімін беруге тиіс.
Мәжілістің Республика Президентінің кезекті сайлауын өткізу туралы жариялауға өкілеттігі бар.
3-1) Мәжіліс жылына екі рет жоғары аудиторлық палата төрағасының есебін тыңдайды.
Мақалада Мәжіліске Конституциямен жүктелген басқа да өкілеттіктер көрсетілген.
56-баптың екінші тармағында Мәжіліс депутаттары жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша Мәжіліс Үкіметке сенімсіздік білдіре алатыны анықталды. Мұндай сенімсіздік вотумы депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен қабылдануға тиіс.
Жалпы, 56-бап Парламенттің төменгі палатасы ретіндегі Мәжілістің ерекше функциялары мен жауапкершілігіне баса назар аударып, оның заң шығару үдерісіндегі және атқарушы билікті бақылаудағы ерекше рөліне баса назар аударады.