Қазақстан Республикасы Конституциясының 57-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

Парламенттің әр Палатасы дербес, басқа Палатаның қатысуынсыз:

1) Конституциялық Соттың үш судьясын қызметке тағайындайды; Орталық сайлау комиссиясының екі мүшесін, Жоғары аудиторлық палатаның үш мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды;

2) Конституцияның 47-бабының 1-тармағында көзделген ретте Парламент құратын комиссия мүшелерінің тең жартысына өкілеттік береді;

3) Палаталардың бірлескен комиссиялары мүшелерінің тең жартысын сайлайды;

4) Палаталар депутаттарының өкілеттігін тоқтатады, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының ұсынуымен оларға ешкімнің тиіспеуі жөніндегі құқығынан Палаталардың депутаттарын айыру мәселелерін шешеді;

5) өз құзыретіндегі мәселелер бойынша парламенттік тыңдаулар өткізеді;

6) Палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша Республика Үкіметі мүшелерінің өз қызметі мәселелері жөніндегі есептерін тыңдауға хақылы. Есепті тыңдау қорытындылары бойынша Үкімет мүшесі Республика заңдарын орындамаған жағдайда Палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен екі көпшілік даусымен оны қызметінен босату туралы Республика Президентіне өтініш жасауға хақылы. Мұндай жағдайда Республика Президенті Үкімет мүшесін қызметінен босатады;

7) Палаталардың үйлестіруші және жұмыс органдарын құрады;

8) өз қызметінің регламентін, Палатаның ұйымдастыру және ішкі тәртібіне байланысты мәселелер бойынша өзге де шешімдер қабылдайды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 57-бабына түсініктеме

57.1) Парламент Палаталарының ҚР ҚК, ҚР ОСК, ҚР Есеп комитеті мүшелерін тағайындау жөніндегі республиканың жоғары өкілді органы ретіндегі өкілеттіктері олардың аталған мемлекеттік органдарға қатысты билік функцияларының бар екендігін куәландырады. Заң шығарушы, осы норманы көздей отырып, ең алдымен, республика үшін осы маңызды мемлекеттік органдарды қалыптастыруға халықтың мемлекеттік биліктің жалғыз көзі ретінде өз өкілеттіктерін берген елдің жоғары өкілді органы қатысатындығына негізделеді.

Парламент Палаталары тағайындайтын жоғарыда аталған мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары жиынтығында олардың мүшелерінің жалпы санының шамамен үштен екісін құрайтынын, ал осы органдар мүшелерінің үштен бірін Республика Президенті тағайындайтынын атап өткен жөн. Осылайша, Негізгі Заңның осы нормасында Президент пен Парламент арасында аталған мемлекеттік органдардың құрамын қалыптастыру жөніндегі өкілеттіктерді бөлу қағидаты іске асырылады.

Сенат пен Мәжілістің регламенттеріне сәйкес Төраға ұсынған кандидатураларды тиісті комитет оның отырысында алдын ала талқылайды. Кандидатураларды қарау қорытындылары бойынша комитет талқыланатын әрбір кандидатура бойынша Палаталар отырысында жарияланатын қорытынды шығарады. Отырыста кандидатқа және кандидатты ұсынатын адамға сұрақтар қойылуы мүмкін; депутаттардың ұсынылған кандидатураны «жақтап» немесе «қарсы» деген пікірлері айтылады.

Егер депутаттар талап етпесе, ұсынылған кандидатура бойынша жарыссөз ашылмауы мүмкін. Егер Палата дауыс берудің өзге тәртібін айқындамаса, шешімдер ашық дауыс беру жолымен әрбір кандидатура бойынша жеке қабылданады. Сенат пен Мәжіліс аталған адамдарды қызметке тағайындау туралы шешімдерді Парламенттің тиісті Палатасы депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен қабылдайды.

Шешімдер тиісті Палатаның қаулыларымен әрбір кандидатура бойынша жеке ресімделеді.

57.2) Парламент Палаталарының әрқайсысы Конституцияның 47-бабының 1-тармағында көзделген жағдайда Парламент құратын Комиссия мүшелерінің жартысын басқа Палатаның қатысуынсыз дербес береді.

Көрсетілген нормаға сәйкес республика Президенті сырқаттану бойынша міндеттерді жүзеге асыруға тұрақты қабілетсіздігі кезінде қызметінен мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін. Бұл жағдайда Парламент әр Палатадан медицинаның тиісті салаларындағы депутаттар мен мамандардың тең санынан тұратын комиссия құрады. Мерзімінен бұрын босату туралы шешім Парламент Палаталарының бірлескен отырысында комиссияның қорытындысы мен белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталуы туралы Конституциялық Кеңестің қорытындысы негізінде әрбір Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілігімен қабылданады.

Палаталардан комиссия мүшелерінің кандидатураларын тікелей Палата депутаттары ұсынады және пленарлық отырыстарда қаралады. Мәжіліс пен Сенат депутаттарының жалпы санынан көпшілік дауыс жинағандар сайланды деп есептеледі.

Парламенттің әрбір палатасы депутаттарының жалпы санынан ең көп дауыс жинаған сайланған кандидат бірлескен комиссияның төрағасы болып есептеледі. Егер Парламенттің әрбір палатасы депутаттарының жалпы санының көпшілігі дауыс берсе, бірлескен комиссияның төрағасы қызметтен кері шақырылуы мүмкін. Комиссия отырысы, егер оған Бірлескен Комиссия мүшелерінің жалпы санының кемінде үштен екісі қатысса, заңды болады.

57.3) Парламент Палаталарының әрқайсысы басқа Палатаның қатысуынсыз палаталардың бірлескен комиссиялары мүшелерінің жартысын дербес сайлайды.

Осы конституциялық норманы іске асыру Парламенттің комитеттері мен комиссиялары туралы ҚР Заңында және Парламент Палаталарының регламенттерінде неғұрлым егжей-тегжейлі көзделген.

Палаталардың бірлескен қызметіне қатысты мәселелерді шешу үшін Сенат пен Мәжіліс тепе-тең негізде бірлескен комиссиялар құруға құқылы. Бірлескен комиссиялардың сандық құрамы Палаталар арасындағы келісім бойынша айқындалады.

Палаталардың бірлескен қызметіне қатысты мәселелер осы комиссияларды қараудың мәні болуы мүмкін. Әдетте, бұл белгілі бір заң жобалары бойынша Мәжіліс пен Сенат арасындағы келіспеушіліктерді реттеуді талап ететін мәселелер. Бірлескен комиссиялар Парламенттің жұмыс органдары ретінде әрекет етеді. Бірлескен комиссияларды құру жөніндегі өкілеттіктер Парламент Палаталарының бірлігі мен оның депутаттары мәртебелерінің теңдігін көрсетеді (Конституцияның 53-бабының 7-тармағындағы түсініктемені қараңыз).

57.4) Парламент Палаталарының әрқайсысы басқа Палатаның қатысуынсыз өз бетінше Палата депутаттарының өкілеттігін тоқтатады, сондай-ақ ҚР Бас Прокурорының ұсынуы бойынша палата депутаттарын оларға қол сұғылмаушылықтан айыру мәселелерін шешеді.

Осы нормаға түсініктеме бере отырып, оны Конституцияның 52-бабымен өзара байланыста қарау қажет, онда депутаттық өкілеттіктерді тоқтатудың және депутаттық мандаттан айырудың құқықтық негіздері белгіленген.

Мәселен, Парламент депутаты өз өкілеттігі мерзімі ішінде қылмыс орнында ұсталған не ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасалған жағдайларды қоспағанда, тиісті Палатаның келісімінсіз ұстауға, қамауға алуға, үй қамағына алуға, күштеп әкелуге, әкімшілік жазалау шараларына тартылмайды, тиісті Палатаның келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартылмайды (52-баптың 4-тармағы Конституция).

Бұл конституциялық нормалар ҚР Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңын, атап айтқанда, аталған Заңның 24 және 32-баптарын, сондай-ақ Палаталардың регламенттерін нақтылайды.

Осылайша, Парламент депутатының өкілеттігі отставкаға кеткен, ол қайтыс болған, соттың заңды күшіне енген шешімі бойынша депутат әрекетке қабілетсіз, қайтыс болған немесе хабар-ошарсыз кеткен деп танылған жағдайларда және Конституцияда және конституциялық заңда көзделген өзге де жағдайларда тоқтатылады.

Парламент депутатының басқа өкілді органның депутаты болуға, оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметтен басқа ақы төленетін өзге де лауазымдарды атқаруға, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге құқығы жоқ. Осы шектеуді сақтамау ҚР ОСК ұсынуы бойынша депутаттың өкілеттігін тоқтатуға әкеп соғады.

АӨК сайлаған мәжіліс депутаттарының өкілеттігі оның шешімі бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.

Республика Президенті тағайындаған Сенат депутаттарының өкілеттігі оның шешімі бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.

Тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және республика астанасының барлық мәслихаттарының атынан өкілдік ететін депутаттар атынан сайлаушылардың бірлескен отырысында сайланған Сенат депутаттарының өкілеттіктері таңдаушылардың шешімі бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.

Парламент депутаты өз мандатынан айырылады:

1) оның Қазақстаннан тыс жерлерге тұрақты тұрғылықты жеріне кетуі;

2) соттың оның айыптау үкіміне қатысты заңды күшіне енген жағдайда;

3) Қазақстан Республикасының азаматтығынан айрылу.

Мәжіліс депутаты өз мандатынан айырылады:

1) Конституциялық заңға сәйкес ол сайланған саяси партиядан шыққан немесе шығарылған;

2) Конституциялық заңға сәйкес ол сайланған саяси партияның қызметі тоқтатылған кезде жүзеге асырылады.

Парламент пен Мәжіліс депутаттарының өкілеттіктері тиісінше Парламент немесе Парламент Мәжілісі таратылған жағдайда тоқтатылады.

Депутаттардың өкілеттіктерін тоқтатуға және олардың өкілеттіктері мен депутаттық қол сұғылмаушылығынан айыруға байланысты мәселелерді дайындау ҚР ОСК-не жүктеледі.

ҚР Бас Прокуроры депутатты қылмыстық жауаптылыққа тартуға, ұстауға, қамауда ұстауға, үйқамаққа алуға, күштеп әкелуге немесе сот тәртібімен қолданылатын әкімшілік жазалау шараларын қолдануға келісім алу үшін Парламент Палаталарына ұсыныс енгізген кезде ұсынымды Палата қорытындыны дайындау және оны палатаның жалпы отырысына енгізу үшін ҚР ОСК-не жібереді.

Ұсынымды Республиканың Бас Прокуроры депутат күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулымен танысқанға дейін, ұстағанға дейін, оны қамауда ұстауға санкция беру туралы өтінішпен сотқа жүгінгенге дейін, үйқамаққа алғанға дейін, күштеп әкелгенге дейін, сондай-ақ Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі сотқа жібергенге дейін енгізеді.

Бас прокурордың ұсынысы және ҚР ОСК қорытындысы олар келіп түскен күннен бастап екі апта мерзімнен кешіктірілмей қаралады. Парламент палаталары тиісті лауазымды адамдардан қосымша ақпарат беруді талап етуге құқылы.

Депутат Парламент Палаталарының оны қол сұғылмаушылықтан айыру туралы мәселені қарауына қатысуға құқылы.

57.5) Парламент Палаталарының әрқайсысы өз құзыретіндегі мәселелер бойынша парламенттік тыңдаулар өткізеді.

Парламенттік тыңдаулар Палата қызметінің ұйымдастырушылық нысаны болып табылады, оның мақсаты оның құзыретіне кіретін маңызды мәселелерді алдын ала талқылау болып табылады. Олардың негізгі мақсаттары талқыланатын мәселелер, азаматтық қоғам бойынша қатысуға шақырылған сарапшылардың пікірлерін анықтау, осы мәселелерді заңнамалық деңгейде сапалы шешуге ықпал ететін келісілген ұстаным мен ұсынымдар әзірлеу болып табылады. Парламенттік тыңдаулар, бір жағынан, қоғаммен кері байланыс нысандарының бірі, екінші жағынан, парламенттік бақылау құралы болып табылады.

Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңына сәйкес парламенттік тыңдауларды Палаталар Бюросының шешімі бойынша Палаталардың тұрақты комитеттері өткізеді және ашық және жабық нысандарда өткізілуі мүмкін.

Парламенттік тыңдаулар палаталардың бірлескен немесе бөлек жалпы отырыстары күндері өткізілмейді.

Палаталардың регламенттеріне сәйкес парламенттік тыңдауларды дайындау үшін арнайы уақытша комиссиялар құрылады. Парламенттік тыңдауға шақырылған адамдардың құрамын осы тыңдаулар ұйымдастырылатын Комитеттер, Палата комиссиялары айқындайды.

Парламенттік тыңдаулардың тақырыбы, оларды өткізу уақыты мен орны туралы ақпарат бұқаралық ақпарат құралдарына парламенттік тыңдаулар басталғанға дейін жеті күннен кешіктірілмей беріледі.

Палатаның комитеттері мен комиссиялары бірлескен парламенттік тыңдаулар өткізе алады.

Парламенттік тыңдаулар бұқаралық ақпарат құралдары мен жұртшылық үшін ашық.

Егер мемлекеттік және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтер қозғалса, Палата Бюросының немесе Комитеттің (комиссияның) шешімі бойынша жабық тыңдаулар өткізілуі мүмкін.

Парламенттік тыңдауды тиісті комитеттің, палата комиссиясының төрағасы жүргізеді.

Парламенттік тыңдаулардың қорытындылары бойынша тыңдауға қатысатын Палата депутаттарының көпшілігінің мақұлдауы арқылы ұсынымдар қабылданады.

Парламенттік тыңдауларда қабылданған ұсынымдар барлық депутаттардың, тиісті мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің назарына жеткізіледі және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылуы мүмкін.

Мысалы, Парламент Мәжілісінің VI шақырылымының екінші сессиясы барысында (2016 жылғы 1 қыркүйектен бастап – 2017 жылғы 30 маусымнан бастап) «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық-процестік және қылмыстық-атқару заңнамасын одан әрі жаңғырту» және «халықты тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде дәрілік заттармен қамтамасыз ету туралы» тақырыптарында екі парламенттік тыңдау өткізілді. Қазақстан Республикасындағы фармацевтика саласының жай-күйі мен дамуы туралы».

Ашық парламенттік тыңдаулардың есептері Парламент басылымдарында жариялануы және бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануы мүмкін.

Жабық парламенттік тыңдаулардың материалдары Парламент депутаттарына, Президент пен үкімет өкілдеріне, сондай-ақ өкілдері парламенттік тыңдауларға қатысқан мемлекеттік органдарға ғана арналған.

57.6) Парламент Палаталарының әрқайсысы басқа Палатаның қатысуынсыз өз бетінше Палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша республика Үкіметі мүшелерінің олардың қызметі мәселелері жөніндегі есептерін тыңдауға құқылы.

Палата Үкімет мүшесінің есебін тыңдау туралы шешім қабылдаған жағдайда, ол мерзімдерді белгілейді және есебі тыңдалатын Үкімет мүшесін Палатаның шешімі және оны тыңдау күні туралы жазбаша түрде хабардар етеді. Сонымен бірге Палата Үкімет мүшесін тыңдауды ұсынған бастамашыл топтың баяндамашысын анықтайды.

Үкімет мүшесі Палата оның есебін тыңдау туралы шешім қабылдаған құжаттармен танысуға құқылы және оны тыңдаған күні палатаның жалпы отырысына қатысуға міндетті.

Үкімет мүшесінің есебін тыңдау жөніндегі Палатаның өкілеттіктерін жүзеге асыру мақсатында есепті тыңдауға бастамашылар қатарынан арнайы уақытша комиссия құрылады.

Палатаның жалпы отырысында Үкімет мүшесінің есебін тыңдау төрағалық етушінің қысқаша кіріспе сөзімен басталады, ол мәселенің мәні туралы хабарлайды.

Төрағалық етуші сөз сөйлегеннен кейін сөз баяндамашыға Үкімет мүшесін тыңдауды ұсынған бастамашыл топтан беріледі, ол осы шешімнің қабылдануына себеп болған себептерді жариялайды.

Содан кейін сөз Үкіметтің тыңдалатын мүшесіне беріледі. Есептен кейін депутаттар сұрақтар қоюға және оларға жауап алуға, өз пікірін айтуға құқылы.

Жарыссөз аяқталғаннан кейін төрағалық етуші жалпы отырыста Палатаның дауысына сұрақ қояды:

1) Үкімет мүшесінің есебін назарға алу туралы;

2) Республика заңдары орындалмаған жағдайда Үкімет мүшесін қызметтен босату туралы республика Президентіне жүгіну туралы.

Үкімет мүшесінің есебін назарға алу туралы шешім Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады және қаулымен бекітіледі.

Депутаттардың жалпы санының кемінде үштен екісінің көпшілік даусымен есепті тыңдау қорытындылары бойынша Палата Республика заңдары орындалмаған жағдайда Үкімет мүшесін қызметтен босату туралы республика Президентіне өтініш қабылдауға құқылы. Бұл жағдайда Республика Президенті Үкімет мүшесін қызметінен босатады.

Осы норманың бұрынғы редакциясында Мемлекет басшысының депутаттардың мұндай өтінішін қабылдамауға құқығы болды, бұл жағдайда олар бірінші өтініш жасалған күннен бастап алты ай өткен соң бұл мәселені Президенттің алдына қайта қоюға мүмкіндік алды, содан кейін ғана Президент Үкімет мүшесін қызметтен босатты. Осы норманың түсіндірмелі қолданыстағы редакциясына сәйкес Президент мұндай өтінішті бірден қанағаттандырады, бұл жоғары өкілді органның беделін де, Үкіметтің жауапкершілігін де көрсетеді.

57.7) Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңына сәйкес Палаталар төрағалары жанынан құрылатын Сенат Бюросы мен Мәжіліс Бюросы Парламенттің үйлестіру органдары болып табылады.

Палаталар бюросына Палаталар төрағаларының орынбасарлары, Палаталардың тұрақты комитеттерінің төрағалары кіреді. Мәжіліс Бюросының құрамына Мәжілісте ұсынылған Саяси партиялар фракцияларының басшылары да кіреді.

Палаталар Бюросы:

1) палаталардың комитеттері мен комиссияларының жұмысын үйлестіруді жүзеге асырады;

2) Палаталар үшін Заңдар жобаларын және Парламент пен оның Палаталарының өзге де шешімдерін қарау кезектілігі бойынша ұсыныстар дайындайды;

3) бірнеше комитеттердің құзыретіне жататын мәселелер бойынша комитеттердің бірлескен жұмысын ұйымдастыруға жәрдемдеседі;

4) көрсетілген конституциялық заңмен Парламенттің басқа органдары мен лауазымды адамдарының құзыретіне жатқызылмаған палаталардың жұмысын ұйымдастырудың өзге де мәселелерін шешеді.

Палаталар Бюросының отырыстарын Палаталардың төрағалары қажеттілігіне қарай шақырады және олардың мүшелерінің жалпы санының кемінде үштен екісі болған кезде заңды болады.

Сенат пен Мәжіліс Бюросының функциялары олардың регламенттерінде нақтыланған.

Парламенттің жұмыс органдары Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық заңның 11-бабында реттелген. Тұрақты комитеттер мен комиссиялардың өкілеттіктері мен қызмет тәртібі Заңмен айқындалады.

57.8) Парламент Палаталарының әрқайсысы өз қызметінің регламентін және Палатаның ұйымдастырылуына және ішкі тәртібіне байланысты мәселелер бойынша өзге де шешімдер қабылдайды.

Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңына сәйкес Парламент пен оның Палаталарының регламенттері белгіленеді:

1) Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарын өткізу шарттары мен тәртібі;

2) Парламенттің және оның Палаталарының жұмыс органдарын қалыптастыру тәртібі;

3) Парламент пен оның Палаталарының, олардың жұмыс органдарының қызметін ұйымдастыру;

4) Парламент Палаталары депутаттары мен лауазымды адамдарының өз өкілеттіктерін жүзеге асыруының шарттары мен тәртібі.

Мәжілістің регламентінде оны реттеудің көзделген пәндерінен басқа, саяси партиялар фракцияларының ұйымдастырылу ерекшеліктері мен жұмыс тәртібі айқындалады.

Парламент регламенті, Сенат пен Мәжіліс регламенттері тиісінше Парламенттің қаулысымен, оның Палаталарының қаулыларымен бекітіледі.

Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық Заңының 14-бабына сәйкес Парламент депутаттарының кез келген отырысы оның конституциялық өкілеттіктерін жүзеге асыру мақсатымен регламенттерде белгіленген шарттар мен рәсімдерді сақтамай өткізіледі, заңсыз болып табылады. Мұндай жиналыс қабылдаған актілер жарамсыз.

ҚР Конституциясының 57-бабына тағы бір түсініктеме

Қазақстан Конституциясының 57-бабы Парламент Палаталарының әрқайсысының өз бетінше және басқа Палатаның қатысуынсыз жүзеге асыратын өкілеттіктерін айқындайды. Міне, осы мақаланың кейбір негізгі аспектілері:

Әрбір палата лауазымдарға Конституциялық Соттың белгілі бір судьяларын, Орталық сайлау комиссиясының мүшелерін және жоғары аудиторлық Палата мүшелерін белгілі бір мерзімге тағайындайды.

Әрбір палата Конституцияның 47-бабының 1-тармағында көзделген жағдайларда құрылатын Комиссия мүшелерінің жартысын береді.

Әр палата палаталардың бірлескен комиссиялары мүшелерінің жартысын сайлайды.

Әрбір палата Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының ұсынуы бойынша депутаттардың өкілеттігін тоқтатып, оларға қол сұғылмаушылықтан айыра алады.

Өз құзыретіндегі мәселелер бойынша парламенттік тыңдаулар өткізу.

Әрбір палата Палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша Үкімет мүшелерінің олардың қызметі жөніндегі есептерін тыңдауға құқылы. Есепті тыңдау қорытындылары бойынша палата Республика заңдары орындалмаған жағдайда Үкімет мүшесін қызметтен босату туралы Президентке өтініш қабылдай алады.

Палаталардың үйлестіру және жұмыс органдарын қалыптастыру.

Палатаның ұйымдастырылуына және ішкі тәртібіне байланысты мәселелер бойынша өз қызметінің регламентін және өзге де шешімдерді қабылдау.

Жалпы, 57-бап Парламент палаталары арасындағы өкілеттіктердің бөлінуін және олардың заңнамалық процеске, атқарушы билікті бақылауға және өз жұмысын ұйымдастыруға байланысты белгілі бір функцияларды орындаудағы дербестігін атап көрсетеді.