Қазақстан Республикасы Конституциясының 58-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Палаталарды мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының арасынан Палаталар депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жасырын дауыс беру арқылы Сенат пен Мәжіліс сайлаған төрағалар басқарады. Сенат Төрағасының қызметіне кандидатураны Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне кандидатураларды Палатаның депутаттары ұсынады.
2. Палаталардың төрағалары, егер бұл үшін Палаталардың депутаттары жалпы санының көпшілігі дауыс берсе, қызметтен кері шақырылып алынуы мүмкін, сондай-ақ олар өз еркімен орнынан түсуге хақылы.
3. Парламент Палаталарының төрағалары:
1) Палаталардың отырыстарын шақырып, оларға төрағалық етеді;
2) Палаталардың қарауына енгізілетін мәселелерді әзірлеуге жалпы басшылық жасайды;
3) Палаталар төрағаларының орынбасарлары қызметіне сайлау үшін Палаталарға кандидатуралар ұсынады;
4) Палаталар қызметінде регламенттің сақталуын қамтамасыз етеді;
5) Палаталардың үйлестіру органдарының қызметіне басшылық жасайды;
6) Палаталар шығаратын актілерге қол қояды;
7) Палаталарға Конституциялық Соттың судьялары, Орталық сайлау комиссиясының, Жоғары аудиторлық палатаның мүшелері қызметіне тағайындау үшін кандидатуралар ұсынады;
8) өздеріне Парламент регламенті жүктейтін басқа да міндеттерді атқарады.
4. Мәжіліс Төрағасы:
1) Парламент сессияларын ашады;
2) Палаталардың кезекті бірлескен отырыстарын шақырады, Палаталардың кезекті және кезектен тыс бірлескен отырыстарына төрағалық етеді.
5. Палаталардың төрағалары өз құзыретіндегі мәселелер бойынша өкімдер шығарады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 58-бабына түсініктеме
58.1. Палаталардың әрқайсысының төрағасын сайлау Сенат пен Мәжіліс қызметін ұйымдастырудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Парламент палатасының төрағасы – парламенттік қызметтің барлық аспектілері бойынша Палата қызметіне басшылықты жүзеге асыру және оны мемлекеттік билік органдарымен, қоғамдық бірлестіктермен, сондай-ақ шет мемлекеттердің парламенттерімен және халықаралық парламенттік ұйымдармен өзара қатынастарда ұсыну үшін Палата депутаттарының арасынан жасырын дауыс беру арқылы сайланатын лауазымды адам.
Палата Төрағасы мемлекеттің негізгі қайраткерлерінің бірі болып табылады.
Түсіндірілетін баптың 1-тармағы мазмұнының мәні Парламент Палаталары өз басшылығын дербес қалыптастырады.
Парламент палаталарының төрағалары тиісті Палата депутаттарының арасынан Палатаның өкілеттік мерзіміне жасырын дауыс беру арқылы сайланады, ол оның депутаттарының өкілеттік мерзімімен айқындалады. Палаталардың төрағаларын таңдаудағы айырмашылық мынада: Палаталардың әрқайсысының төрағасы лауазымына кандидатураларды тиісінше Парламент Сенаты үшін – республика Президенті, мәжіліс үшін – Палата депутаттары ұсынады. Сондай-ақ Парламенттің бірінші сессиясында Сенат Төрағасы мен Мәжіліс Төрағасы сайланғанға дейін Сенат пен Мәжіліс отырыстарында тиісінше Республика Президенті мен Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы төрағалық етеді.
Парламент палаталарының төрағалары мен олардың орынбасарларын сайлаудың одан әрі рәсімі палаталардың регламенттерімен айқындалады және бірдей болып табылады.
Төраға лауазымына кандидатқа Палата алдында сөз сөйлеу құқығы беріледі. Кандидат сөз сөйлегеннен кейін депутаттар оған сұрақтар қоюға, кандидатура бойынша өз пікірін айтуға, ұсынылған кандидатураны «жақтап» немесе «қарсы» үгіттеуге құқылы. Кандидатураны талқылау палатаның шешімімен бөлінген уақыт өткеннен кейін немесе депутаттардың ұсынысы бойынша тоқтатылады.
Палата Төрағасы қызметіне жасырын дауыс беру нәтижесінде Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусын алған кандидат сайланды деп есептеледі.
Палата төрағасын сайлау туралы төрағалық етуші отырыста қол қоятын қаулы қабылданады. Палата Төрағасы сайланғаннан кейін палата отырысын тиісінше тиісті Палатаның Төрағасы жүргізеді.
Негізгі Заңның 58 бабының 1 тармағы Палаталар төрағаларының лауазымына кандидатураларға қойылатын мынадай талаптарды көздейді:
1) тиісті Палатаның депутаты болуға;
2) мемлекеттік тілді еркін меңгеру.
Мемлекеттік тілді еркін меңгеру туралы талап Палаталардың төрағалары палаталардың жұмысын қазақ және орыс тілдерінде жүргізуі тиіс екендігімен түсіндіріледі. Бұл ереже Сенат регламентінде де, Мәжіліс регламентінде де бекітілген.
Конституция бойынша Парламент палаталарының төрағалары жоғары мемлекеттік лауазымдар иерархиясында жоғары орын алады және елдің саяси өмірінде елеулі рөл атқарады. Екі палаталы Парламенттің қызмет ету кезеңінде бірқатар танымал мемлекет қайраткерлері Палаталардың төрағалары болып сайланды.
1996 жылғы 30 қаңтарда бірінші сайланған Парламент Сенатының бірінші отырысында республика Президентінің ұсынуымен Байгелді Өмірбек Сенат Төрағасы болып сайланды.
Екінші сайланған Парламент Сенатының төрағалары болып Оралбай Әбдікәрімов пен Нұртай Әбіқаев сайланды. Үшінші сайланған Сенат Төрағасы болып Нұртай Абықаев қайта сайланды.
2007 жылғы қаңтардан 2011 жылғы сәуірге дейін үшінші, төртінші сайланған Парламент Сенатының Төрағасы болып Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев сайланды.
2011 жылғы 15 Сәуірде төртінші сайланған Парламент Сенатының Төрағасы болып Мами Қайрат Әбдіразақұлы сайланды, ол бұл қызметті 2013 жылғы қазанға дейін атқарды.
2013 жылдың қазан айында Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев бесінші сайланған Парламент Сенатының Төрағасы болып сайланды және осы лауазымды алтыншы сайланған Парламентте атқарды.
2017 жылғы 14 қыркүйекте ҚР Президентінің ұсынуы бойынша Парламент Сенатының отырысында Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев қайтадан Республика Парламенті Сенатының Төрағасы болып сайланды.
1996 жылдың қаңтарында бірінші сайланған Парламент Мәжілісінің Төрағасы болып Марат Тұрдыбекұлы Оспанов сайланды. 1999 жылдың желтоқсанында Тұяқбай Жармахан Айтбайұлы екінші сайланған Парламент Мәжілісінің Төрағасы болып сайланды.
Орал Байғұнсұлы Мұхамеджанов 2004 жылғы қарашадан 2007 жылғы маусымға дейін үшінші сайланған Парламент Мәжілісінің Төрағасы қызметін атқарды. 2007 жылдың қыркүйегінде төртінші сайланған Парламент Мәжілісінің Төрағасы болып Мусин Аслан Еспулайұлы сайланды.
Мұхамеджанов Орал Байғұнсұлы 2008 жылдың қазан айында қайтадан төртінші сайланған Парламент Мәжілісінің Төрағасы болып сайланды.
2012 жылғы 20 қаңтарда бесінші сайланған Парламент Мәжілісінің Төрағасы болып Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин сайланды.
Қабибулла Қабенұлы Жақыпов 2014 жылғы сәуірден 2016 жылғы наурызға дейін бесінші сайланған Парламент Мәжілісінің Төрағасы қызметін атқарды. 2016 жылғы 24 наурызда алтыншы сайланған Парламент Мәжілісінің Төрағасы болып Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов сайланды.
Нығматулин Нұрлан Зайроллаұлы 2016 жылғы 22 маусымда алтыншы сайланған Парламент Мәжілісінің Төрағасы болып қайта сайланды және осы лауазымды қазіргі уақытқа дейін атқарады.
58.2. Түсініктеме берілген баптың 2-тармағына сәйкес Палаталардың төрағалары қызметтен кері шақырылып алынуы мүмкін, сондай-ақ егер Палаталар депутаттарының жалпы санының көпшілігі бұл үшін дауыс берсе, отставкаға кетуге құқылы.
Палата төрағаларын кері қайтарып алу негіздеріне депутаттық әдеп ережелерін бұзу, палаталардың қызметін басқара алмау, саяси дағдарыстың алғышарттарын жасау және басқалар жатады.
Палаталардың төрағалары отставкаға кетуге құқылы. Бұл құқықты іске асыру Палатаның депутаттық корпусының оң шешіміне байланысты: егер депутаттардың жалпы санының көпшілігі дауыс берсе, Палата Төрағасының орнынан түсуі қабылданды деп есептеледі. Депутаттар Палата Төрағасының отставкасын қабылдамауы мүмкін. Палата Төрағасының отставкаға кетуін депутаттар қабылдауы үшін дәлелді себептер қажет. Бұл ретте Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңы да, регламенттік нормалар да оларды айқындамайды, мұны депутаттардың өздеріне қалдырады. Отставкадан бас тартқан жағдайда Палата Төрағасы өз өкілеттіктерін орындауды жалғастырады.
58.3. Түсініктеме берілген баптың 3-тармағында Парламент Палаталары төрағаларының құзыреті бекітіледі, ол Палаталардың әрқайсысының регламенттерімен егжей-тегжейлі айқындалады. Палаталардың төрағаларына палаталардың қызметін ұйымдастыру, оларға Конституциямен, Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңымен, Парламент пен оның Палаталарының регламенттерімен жүктелген міндеттерді орындау жөнінде кең өкілеттіктер беріледі.
58.3.1) Палаталардың төрағалары тиісті палатаның отырыстарын шақырады және оларға төрағалық етеді. Сенат пен Мәжіліс төрағаларының отырыстарды шақыру жөніндегі конституциялық өкілеттіктерді іске асыру тәртібі әрбір Палатаның регламенттерімен реттеледі. Сенат Регламентінің 5-тармағына сәйкес Палата отырысын палата депутаттарын, әдетте, ол өткізілгенге дейін жеті күн бұрын хабардар ете отырып, Сенат Төрағасы шақырады. Жекелеген жағдайларда Сенат Төрағасы Палата отырысын өзге мерзімдерде шақыра алады. Мәжіліс регламентінің 5-тармағына сәйкес Палатаның жалпы отырысын Мәжіліс Төрағасы шақырады.
Палаталардың отырыстарында төрағалық ету жөніндегі конституциялық өкілеттіктердің мазмұны олардың регламенттерінде ашылады.
58.3.2) палаталардың төрағаларына палаталардың қарауына енгізілетін мәселелерді дайындауға жалпы басшылықты жүзеге асыру жөніндегі өкілеттік берілген.
Палата отырысының күн тәртібі қызметін Палата төрағасы басқаратын бюрода алдын ала қаралады және Палатаның талқылауына енгізіледі. Депутаттар Бюро ұсынған күн тәртібіне өзгерістер мен толықтырулар енгізуі мүмкін. Отырыстың күн тәртібі Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен ашық дауыс беру арқылы бекітіледі.
58.3.3) Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық Заңының 9-бабының 8-тармағына сәйкес Сенат Төрағасы мен Мәжіліс Төрағасының Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен тиісті Палата сайлайтын екі орынбасарынан болады.
Палаталар төрағаларының орынбасарлары лауазымдарына кандидатураларды Палаталардың төрағалары енгізеді.
Палата төрағасының орынбасарлары лауазымына кандидатуралар бойынша талқылау және дауыс беру Палата төрағасының лауазымына кандидатуралар талқыланатын және дауыс берілетін тәртіппен жүргізіледі.
Палаталар төрағаларының орынбасарлары Палаталар төрағаларының уәкілеттік беруі бойынша олардың жекелеген функцияларын орындайды, сондай-ақ олар болмаған немесе өз міндеттерін жүзеге асыру мүмкін болмаған жағдайда төрағалардың міндеттерін орындайды. Палаталар төрағаларының орынбасарлары, егер тиісті Палата депутаттары жалпы санының көпшілігі дауыс берсе, Палаталар төрағаларының ұсынысы бойынша қызметтен кері шақырылуы мүмкін.
58.3.4) Парламент Палаталары төрағаларының конституциялық өкілеттіктеріне сондай-ақ Палаталар қызметіндегі Регламенттің сақталуын қамтамасыз ету, мемлекеттік биліктің басқа органдарымен қатынастарда Палатаның (Парламенттің) ұсынылуы жатады.
Палата Төрағасының өкілеттіктерінің негізгі бөлігі пленарлық отырыстарды ұйымдастырумен және өткізумен байланысты және негізінен оларға төрағалық ету кезінде Палата отырыстары барысында іске асырылады.
58.3.5) Палаталардың төрағалары Палатаның үйлестіру органдарының қызметіне басшылық жасайды. Үйлестіру органдары Палаталар төрағаларының жанынан құрылатын Сенат Бюросы мен Мәжіліс Бюросы болып табылады. Палаталар Бюросының құрылымына Палаталар төрағаларының орынбасарлары, Палаталардың тұрақты комитеттерінің төрағалары кіреді. Мәжіліс Бюросының құрамына Мәжілісте ұсынылған Саяси партиялар фракцияларының басшылары да кіреді. Палаталар Бюросының отырыстарын қажет болған жағдайда Палаталардың төрағалары шақырады.
Палаталар Бюросының құзыретіне Палаталар комитеттері мен комиссияларының жұмысын үйлестіру, Палаталар үшін заң жобаларын қарау кезектілігі бойынша ұсыныстар дайындау, сондай-ақ Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңында Парламенттің басқа органдары мен лауазымды адамдарының құзыретіне жатқызылмаған палаталардың жұмысын ұйымдастыру жөніндегі өзге де мәселелерді шешу жатады.
58.3.6) Палаталар төрағаларының маңызды конституциялық өкілеттіктерінің бірі Палаталар шығаратын актілерге қол қою болып табылады.
Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Палатаның актілері: заңнамалық сипатта болмайтын қаулылар, өтініштер, декларациялар, өтініштер, өзге де актілер болып табылады. Оларды қабылдау Парламент пен оның Палаталарының регламенттерінде белгіленген шарттар мен талаптарды сақтай отырып жүзеге асырылады.
58.3.7) Парламент Палаталары Конституциялық Кеңестің, Орталық сайлау комиссиясының, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің құрамдарын қалыптастыруға қатысады. Негізгі Заңның 57-бабына сәйкес Парламент Палаталарының әрқайсысы басқа Палатаның қатысуынсыз қызметке ҚР ҚК екі мүшесін, ҚР ОСК екі мүшесін, ҚР Есеп комитетінің үш мүшесін тағайындайды.
Аталған лауазымды тұлғаларды қызметке тағайындау үшін палаталарға кандидатуралар ұсыну Парламент Палаталары төрағаларының өкілеттіктеріне жатқызылады.
Конституциялық Кеңестің, Орталық сайлау комиссиясының және республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің мүшелерін лауазымдарға тағайындау туралы шешімдерді Палаталар регламенттеріне сәйкес отырыстарда ашық дауыс беру арқылы әрбір кандидатура бойынша жеке қабылдайды.
58.3.8) Парламент Палаталары төрағаларының түсініктеме берілген баптың 3-тармағында көзделген өкілеттіктері жан-жақты емес, өйткені төрағалар Парламент Регламентімен жүктелген басқа да міндеттерді орындайды.
Мысалы, Сенат Төрағасы
Мәжіліс мақұлдаған заң жобаларын Сенат комитеттеріне қарау үшін жібереді;
Сенат қабылдаған заңдарға қол қою үшін Қазақстан Республикасының Президентіне жолдайды;
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарымен, қоғамдық бірлестіктермен, сондай-ақ шет мемлекеттердің парламенттерімен өзара қарым-қатынастарда Парламент Сенатының атынан өкілдік етеді;
Мәжіліс төрағасымен бірге республика Президентіне Палаталардың кезектен тыс бірлескен отырысын шақыру туралы ұсыныс енгізеді;
Парламент Сенатының Конституциялық кеңестегі өкілдерін айқындайды;
Палатаның аппаратына жеке мәселелер бойынша азаматтардың хаттарын, шағымдарын және басқа да өтініштерін қарауды тапсырады; мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, сондай-ақ азаматтардың заң шығару жұмысы мәселелері жөніндегі өтінішін комитеттердің рұқсатына береді;
өз құзыретіндегі мәселелер бойынша өкімдер шығарады.
58.4. Мәжіліс төрағасының өкілеттіктері негізінен Сенат Төрағасының өкілеттіктеріне ұқсас, сонымен бірге кейбір айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар ішінара Палаталардың әрқайсысының құзыреттілігі мен ұйымдастырылу ерекшеліктеріне байланысты.
Түсініктеме берілген мақаланың 4-тармағына сәйкес:
Мәжіліс Төрағасы:
1) Парламент сессияларын ашады;
2) палаталардың кезекті бірлескен отырыстарын шақырады, палаталардың кезекті және кезектен тыс бірлескен отырыстарына төрағалық етеді.
58.4.1) көптеген елдерде Парламент сессиясын президент немесе монарх ашады. Бұл әрекет жоғары өкілді органның заңдылығын білдіреді, сонымен қатар олардың органикалық өзара әрекеттесуін көрсетеді.
Мәжіліс Төрағасының Парламент сессиясын ашу құқығы президент болмаған жағдайда ғана іске асырылады және Парламент пен Парламент Мәжілісінің регламенттерімен егжей-тегжейлі регламенттеледі. Мәжіліс Төрағасы Парламент Палаталарының бірлескен отырысын шақыру туралы өкім шығарады, ол туралы Парламент депутаттарына хабарлайды.
58.4.2) түсіндірме баптың 4-тармағының 2) тармақшасында бекітілген Мәжіліс Төрағасының өкілеттіктерін іске асыру тәртібі Парламент регламентінің II бөлімінде егжей-тегжейлі регламенттеуді тапты. Парламент Палаталарының бірлескен отырысында екі Палатаның қарауына жатқызылған конституциялық өкілеттіктер іске асырылады, атап айтқанда, конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы Конституциялық Кеңестің жыл сайынғы Жолдауларын тыңдау және т. б.
Парламент Палаталарының бірлескен отырысын палата депутаттарын алдын ала хабардар ете отырып, Мәжіліс Төрағасы шақырады. Бұл жағдайда Мәжіліс Төрағасы Парламент Палаталарының бірлескен отырысын шақыру туралы өкім шығарады, бұл туралы депутаттарға хабарланады. Мәжіліс Төрағасы бірлескен отырыстарда төрағалық етуші ретінде әрекет етеді. Мәжіліс Төрағасы бірлескен отырыста төрағалық етушінің функцияларын жүзеге асыра отырып, жарыссөзде сөз сөйлеуге жазылғандар туралы мәліметтерді жария етеді; палата депутаттарына сөз сөйлеуге сөз береді; сөз сөйлеушілер регламентті бұзған жағдайда оны ЕСКЕРТЕДІ; депутатқа рәсімдік мәселелер бойынша кезектен тыс сөз ұсынады. Сондай-ақ заңдардың, қаулылардың, өтініштердің, декларациялардың, өтініштердің және Парламенттің басқа да актілерінің жобалары бойынша дауыс беруді ұйымдастырады.
58.5. Түсініктеме берілген баптың 5-тармағына сәйкес Палаталардың төрағалары өз құзыретіндегі мәселелер бойынша құқықтық актілер болып табылатын өкімдер шығарады. Палаталардың төрағалары Парламент Палаталарының кезекті және кезектен тыс отырыстарын шақыру туралы, халықаралық ынтымақтастық шеңберінде жүзеге асырылатын ресми және жұмыс сапарлары туралы, сондай-ақ депутаттардың шетелдік іссапарлары туралы, депутатқа ол депутаттық әдеп қағидаларын бұзған жағдайда қолданылатын жазалау шаралары туралы өкімдер және палаталардың төрағаларына жүктелген өкілеттіктерді жүзеге асыруға байланысты басқа да өкімдер шығарады Парламент.
ҚР Конституциясының 58-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 58-бабы Сенат пен Мәжіліс төрағаларының – Парламенттің екі палатасының ережесін, функциялары мен өкілеттіктерін айқындайды. Міне, осы мақаланың кейбір негізгі аспектілері:
Палаталардың төрағалары мемлекеттік тілді еркін меңгерген депутаттар арасынан Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Қазақстан Республикасының Президенті Сенат төрағасының лауазымына кандидатураны ұсынады, ал Мәжіліс төрағасының лауазымына кандидатураларды Палата депутаттары ұсынады.
Егер Палата депутаттарының көпшілігі бұл үшін дауыс берсе, Палаталардың төрағалары қызметінен алынып тасталуы немесе отставкаға кетуі мүмкін.
Палаталардың төрағалары палаталардың отырыстарында шақыру және төрағалық ету, палаталарды қарау үшін мәселелерді дайындауға жалпы басшылық жасау, әртүрлі лауазымдарға сайлау үшін кандидатуралар ұсыну, палаталардың қызметінде Регламенттің сақталуын қамтамасыз ету, палаталардың үйлестіру органдарына басшылық жасау және палаталар шығаратын актілерге қол қою сияқты бірқатар функцияларды жүзеге асырады.
Мәжіліс Төрағасының Парламент сессияларын ашу және палаталардың бірлескен отырыстарын шақыру, сондай-ақ осы отырыстарға төрағалық ету сияқты қосымша өкілеттіктері болады.
Палаталардың төрағалары өз құзыреті шеңберінде өкімдер шығара алады.
Жалпы, 58-бап Сенат пен Мәжіліс төрағаларының Парламент палаталарының жұмысын ұйымдастыру мен басқарудағы рөлін атап көрсетеді, сондай-ақ оларды сайлау тетігін және кері қайтарып алу немесе отставкаға кету мүмкіндігін айқындайды.