Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
2. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің қызметінде Республика Президентінің және Парламенттің алдында жауапты.
3. Конституцияның 57-бабының 6)-тармақшасында көзделген ретте Үкімет мүшелері Парламент палаталарына есеп береді.
4. Үкіметтің құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртібі конституциялық заңмен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабына түсініктеме
64.1. Конституцияның бұл бабы Үкіметтің Мемлекет механизмі мен билікті бөлу жүйесіндегі орны мен рөлін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі-Конституцияда және өзге де заңнамалық актілерде белгіленген құзыретке қатаң сәйкестікте мемлекеттік басқару мәселелерін шешуге арналған, елдің бүкіл аумағында жоғары атқарушы билікке ие атқарушы-өкімдік орган. Үкімет атқарушы органдардың бірыңғай жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылықты жүзеге асырады.
Атқарушы билік Республика Конституциясының, заңдарының және халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің нормалары негізінде әрекет етеді. Үкіметтің негізгі функционалдық мақсаты заңдар мен өзге де құқықтық актілерді орындау, елді басқару жөніндегі міндеттерді жүзеге асыру, Экономикалық даму, азаматтардың әл-ауқаты үшін жағдайлар жасау және елдің инвестициялық тартымдылығын арттыру болып табылады.
Үкімет мемлекеттің барлық органдарымен тығыз қарым-қатынас жасайды. Конституция Үкіметтің Президентпен, Парламентпен және басқа да билік органдарымен қарым-қатынасының нормативтік негіздерін белгіледі, тежеу мен тепе-теңдік тетігін айқындады.
Әр түрлі елдердегі Үкіметтің мәртебесі әр түрлі және көбінесе басқару формасымен, партиялық дәстүрлермен және саяси мәдениетпен анықталады.
Кейбір елдерде Үкімет елді ағымдағы жедел басқаруды жүзеге асыратын жоғары алқалы және атқарушы-өкімдік билік органы болып табылады. Парламенттік басқару формасы бар мемлекеттерде (Италия, Испания, Жапония және т.б.) ол Кеңес немесе Министрлер Кабинеті деп аталады. Президенттік немесе аралас басқару нысандарында ол Үкімет (Қазақстан, Франция және т.б.), Федеративтік нысандарда – Федералды кеңес (Швейцария); Федералды үкімет (ГФР, Австрия және т. б.) деп аталады.
Атқарушы биліктің құрылымына орталық және жергілікті атқарушы органдар, жалпы және арнайы құзырет органдары кіреді. Олар өкілді органдардан ұйымдық және функционалды түрде бөлінген.
ҚР Үкімет туралы Конституциялық заңына сәйкес, Үкімет
1) министрліктердің қызметіне басшылықты жүзеге асырады, олардың заңдардың, Республика Президенті мен Үкіметі актілерінің орындалуын қамтамасыз етеді;
2) министрлердің ұсынуы бойынша министрліктер туралы ережелерді, олардың аумақтық органдары мен оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелерінің санын ескере отырып, олардың штат санының лимиттерін бекітеді;
3) министрліктер актілерінің қолданылуын толығымен немесе бір бөлігінде жояды немесе тоқтата тұрады;
4) министрлердің ұсынуы бойынша Сыртқы істер, қорғаныс, ішкі істер министрлерінің орынбасарларын қоспағанда, олардың орынбасарларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
5) өзіне Конституциямен, заңдармен және республика Президентінің актілерімен жүктелген өзге де функцияларды орындайды.
Бұдан басқа, осы Конституциялық заңға сәйкес Үкімет республиканың жергілікті атқарушы органдарының мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі қызметіне басшылықты жүзеге асырады, олардың заңдардың, Республика Президенті мен Үкіметі актілерінің орындалуын бақылайды; жергілікті атқарушы органдар актілерінің күшін жояды не олардың қолданылуын толық немесе бір бөлігінде тоқтата тұрады, олардың күшін жою не Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына тоқтата тұру туралы ұсыныстар енгізеді.
64.2. Алқалы билік органы ретінде Үкімет алдында тұрған мемлекеттік міндеттерді кеңінен талқылау негізінде шешімдер қабылдайды. Алқалылық мемлекеттік өмірдің күрделі мәселелерін талқылауға, проблемаларды шешудің неғұрлым барабар және қолайлы нұсқаларын табуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл қағидат ел үшін негізгі басқару шешімдерін қабылдау кезінде тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді.
Конституцияға сәйкес Үкімет өз қызметінде Президент пен Парламент алдында жауапты. 2017 жылғы конституциялық реформа саяси жауапкершілік бөлігінде Үкіметтің құқықтық мәртебесіне белгілі бір түзетулер енгізді. Бұл түзетулер Үкіметтің құрылу тәртібіне, құзыретінің көлеміне, функционалдық міндеттеріне, сондай-ақ отставкаға кету және өкілеттігін тоқтату институтына қатысты.
Негізгі Заңға сәйкес Үкіметті Республика Президенті Конституцияда көзделген тәртіппен құрады (65-баптың 1-тармағы). Тиісінше, ол өз қызметінде заңдарда белгіленген нысандарда Республика Президентінің алдында жауапты болады.
Сондай-ақ, Үкімет Республика Парламентіне есеп береді. ҚР Конституциясына сәйкес Парламент Палаталардың бірлескен отырысында ел Үкіметі мен ҚР Есеп комитетінің есептерін бекітеді. Парламенттің Үкіметтің Республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есебін бекітпеуі Парламенттің Үкіметке сенімсіздік білдіруін білдіреді (Конституцияның 53-бабының 2-тармағы).
Үкіметтің жауапкершілігі-бұл Конституция мен заңдарға негізделген ерекше құқықтық қатынас. Бұл қоғамның және оның саяси институттарының атқарушы биліктің немесе жеке министрдің қызметіне деген сенімін жоғалтуымен көрінеді.
Жауапкершілік институты парламентаризмнің маңызды элементі және парламенттік бақылаудың ең тиімді нысандарының бірі болып табылады, атқарушы билік жұмысының сапасының көрсеткіші ретінде қызмет етеді.
Үкіметтің жауапкершілігі саяси дағдарыстарды шешудің бір әдісін білдіреді және саяси процестерді тұрақтандыруға және конституциялық тұрақтылықты сақтауға бағытталған.
Әлемде Үкіметтің жауапкершілігінің әртүрлі формалары бар. Ол ұжымдық және жеке, саяси және заңды болуы мүмкін.
Үкіметті жауапқа тартудың кең таралған тетіктерінің бірі-сенімсіздік білдіру. Парламенттік тәжірибеде-сенімсіздік дауысы Үкіметтің жүргізіліп жатқан саяси немесе әлеуметтік-экономикалық бағытын мақұлдамаған кезде көрінеді. Парламенттік және аралас басқару нысандары бар елдерде сенімсіздік дауысының нәтижесі Үкіметтің отставкаға кетуі және жаңа кабинеттің құрылуы болып табылады. Аралас басқару нысандарында бұл Парламенттің немесе оның төменгі палатасының таратылуына әкелуі мүмкін.
Аталған институт Қазақстан Республикасының Конституциясында да көзделген, оған сәйкес Мәжіліс депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен Мәжіліс депутаттары жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша Үкіметке сенімсіздік білдіруге құқылы (Конституцияның 56-бабының 2-тармағы).
64.3. Парламенттің Үкіметке қатысты бақылау нысандарының бірі Үкімет мүшелерінің олардың қызметі мәселелері бойынша есептерін тыңдау болып табылады.
Конституцияға сәйкес Парламент Палаталарының әрқайсысы өз бетінше, басқа Палатаның қатысуынсыз Палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша республика Үкіметі мүшелерінің олардың қызметі мәселелері жөніндегі есептерін тыңдауға құқылы. Есепті тыңдау қорытындылары бойынша Палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен екісінің көпшілік даусымен Республика заңдары орындалмаған жағдайда Үкімет мүшесін қызметтен босату туралы республика Президентіне өтініш қабылдауға құқылы. Бұл жағдайда Республика Президенті Үкімет мүшесін қызметінен босатады.
Қазақстан Конституциясы министрдің жауапкершілігі негіздерінің нақты тізбесін көздемейді. Заңнаманы талдаудан Үкімет мүшесінің жауапкершілігі атқарушы биліктің жоғары органындағы қызметпен үйлеспейтін құқық бұзушылықтар жасалған жағдайларда туындайды.
64.4. Конституцияға сәйкес Үкіметтің ұйымдастырылуы мен қызметінің тәртібі Конституциялық заңмен белгіленеді. Конституция, Үкімет және Үкіметке есеп беретін өзге де мемлекеттік органдар қызметінің нормаларын іске асыруды қамтамасыз ету үшін 1995 жылы атқарушы билік қызметінің ұйымдастырушылық және функционалдық аспектілерін регламенттейтін «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конституциялық Заң (сол кездегі ҚР Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығы) қабылданды.
Конституция ережелерін дамытуда Конституциялық заң Үкіметтің Мемлекет тетігі мен билікті бөлу жүйесіндегі орны мен рөлін, оның мәртебесі мен құзыретін, ұйымдастыру мен қызметтің құқықтық негіздерін, білім беру тәртібін, құрылымы мен құрамын айқындайды, Республика Президентімен, Парламентпен және басқа да мемлекеттік билік органдарымен өзара қарым-қатынастарды реттейді.
Үкіметтің құзыреті оның құқықтық мәртебесінің функционалдық бөлігі болып табылады, ол өзінің мазмұнында Конституциямен және үкімет туралы ҚР Конституциялық заңымен бекітілген атқарушы билік институтының мемлекет тетігіндегі әлеуметтік-саяси мақсатымен анықталады.
Конституцияға сәйкес, Президент пен Парламентпен бірге Үкімет заң шығару бастамасының субъектісі болып табылады. Ол Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және олардың орындалуын қамтамасыз етеді; мемлекеттік кірістерді қысқартуды немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін заң жобалары бойынша қорытындылар береді; өз құзыретіндегі мәселелер бойынша республика Президентінің тапсырмаларын орындайды; министрліктердің заңдардың орындалуын бақылауды қамтамасыз етеді.
ҚР Конституциясының 64-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 64-бабы елдегі атқарушы билік органы болып табылатын Қазақстан Республикасы Үкіметінің рөлін, құрылымын және құзыретін айқындайды.
1-тармаққа сәйкес Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады және олардың қызметіне басшылықты қамтамасыз ете отырып, атқарушы органдар жүйесін басқарады. Бұл Үкіметтің мемлекеттік саясат пен басқарудың әртүрлі аспектілеріне қатысты шешімдер қабылдауға және жүзеге асыруға жауапты екенін білдіреді.
2-тармақ Үкіметтің алқалы орган болып табылатындығын, яғни оның мүшелері арасындағы талқылаулар мен келісімдер негізінде шешімдер қабылдайтындығын атап көрсетеді. Маңызды мәселе-Үкімет Республика Президенті мен Парламент алдында жауап береді, бұл тежеу мен тепе-теңдік жүйесін қамтамасыз етеді және биліктің әртүрлі тармақтары арасындағы тепе-теңдікті сақтайды.
3-тармақ Конституцияның 57-бабының 6) тармақшасында көзделген жағдайларда Үкімет мүшелерінің Парламент палаталары алдындағы жауапкершілігін көрсетеді. Бұл атқарушы биліктің әрекеттерін парламенттік бақылаудың маңыздылығын және билікті асыра пайдаланудың алдын алуды көрсетеді.
4-тармақта Үкіметтің құзыреті, ұйымдастыру тәртібі мен қызметі Конституциялық заңмен белгіленетіні айтылған. Бұл Үкіметтің жұмыс істеуіне байланысты негізгі принциптер мен рәсімдер Заңның жоғары нормаларына сәйкес белгіленгенін білдіреді.
Жалпы, Қазақстан Конституциясының 64-бабы Үкімет қызметінің атқарушы билік органы ретіндегі негізгі аспектілерін айқындайды, оның Президент пен Парламент алдындағы жауапкершілігін белгілейді және оның жұмысында конституциялық қағидаттар мен Заңдарды сақтаудың маңыздылығын атап көрсетеді.