Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
2. Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады.
3. Заңмен құрылған Республиканың Жоғарғы Соты, Республиканың жергілікті және басқа да соттары Республиканың соттары болып табылады.
4. Республиканың сот жүйесі Республика Конституциясымен және конституциялық заңмен белгіленеді. Қандай да бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабына түсініктеме
75.1. Сот төрелігі-мемлекеттің ерекше функцияларының бірі және сот билігінің ажырамас белгісі.
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот жүзеге асырады және ешбір өзге органдар мен адамдар өзіне судья өкілеттігін немесе сот билігінің функцияларын беруге құқылы емес.
Соттың айрықша өкілеттіктерін басқа органдарға беруді көздейтін заңнамалық актілерді шығаруға тыйым салынады. Сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға жататын өтініштерді, арыздар мен шағымдарды ешбір басқа органдар, лауазымды адамдар немесе өзге де адамдар қарауға немесе бақылауға ала алмайды.
ҚР ҚІЖК-нің 11-бабына сәйкес қылмыстық істер бойынша сот төрелігін тек сот жүзеге асырады, соттың өкілеттігін қандай болса да беру заңда көзделген жауаптылыққа әкеп соғады. Ешкім қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін кінәлі деп таныла алмайды, сондай-ақ сот үкімі бойынша және заңға сәйкес қылмыстық жазаға тартылмайды. Соттың құзыреті, оның юрисдикциясының шектері, оның қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыру тәртібі Заңмен айқындалады және оны өз еркімен өзгертуге болмайды. Қылмыстық іс бойынша соттың үкімі мен басқа да шешімдері көзделген тәртіппен тексерілуі және тек тиісті соттар қайта қарауы мүмкін.
ҚР АІЖК-нің 7-бабына сәйкес азаматтық істер бойынша сот төрелігін азаматтық іс жүргізу заңнамасында белгіленген қағидалар бойынша ғана сот жүзеге асырады. Соттың билік өкілеттігін кез келген адам иемдену заңда көзделген жауаптылыққа әкеп соғады. Азаматтық іс бойынша сот шешімдерін тек тиісті соттар тексеріп, қайта қарауы мүмкін.
Сот функцияларының эксклюзивтілігіне қылмыстық-құқықтық жауапкершілік шаралары кепілдік береді:
сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі жасау мақсатында соттың қызметіне қандай да бір нысанда араласу (ҚР ҚК 407-бабының 1 және 3-бөліктері);
судьяның, алқабидің, сол сияқты сотта істерді немесе материалдарды қарауға байланысты олардың заңды қызметіне кедергі жасау мақсатында не осындай қызметі үшін кек алу үшін жасалған олардың жақындарының өміріне қол сұғушылық (ҚР ҚК 408-бабы);
сотта істерді немесе материалдарды қарауға байланысты судьяға, алқабиге, сол сияқты олардың жақындарына қатысты мүлікті өлтіру, денсаулығына зиян келтіру, бүлдіру немесе жою қатерін (ҚР ҚК 409-бабының 1, 3, 4-бөліктері);
сот талқылауына қатысушыларды не судьяны және (немесе) алқабиді қорлаудан білдірілген сотты құрметтемеу (ҚК 410-бабының 1, 2-бөліктері);
істерді немесе материалдарды сотта қарауға байланысты судьяға немесе алқабиге қатысты жала жабу (ҚР ҚК 411-бабының 1, 3-бөліктері).
Аталған құқық бұзушылықтар құрамы ҚР ҚК-нің «сот төрелігіне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар және жазаларды орындау тәртібі» тарауында айқындалған, одан қылмыстық-құқықтық заңнамада сот төрелігі қылмыстық істерді сотта қарау сатысын ғана емес, сонымен қатар қылмыстық құқық бұзушылықтарды сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысын да қамтиды.
Конституциялық-құқықтық мағынада сот төрелігі соттың өз құзыретіне жатқызылған заңды істер мен дауларды қарау және шешу жөніндегі құқық қолдану қызметі болып табылады, өйткені Конституцияның 76-бабының 2-тармағына сәйкес сот билігі Республиканың Конституциясы, заңдары, өзге де нормативтік құқықтық актілері, халықаралық шарттары негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 23-бабына сәйкес судья ҚР Конституциясында және осы Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктер берілген, өз міндеттерін тұрақты негізде орындайтын және сот билігінің тасымалдаушысы болып табылатын мемлекеттің лауазымды адамы болып табылады. Судьяға заңда көзделмеген соттан тыс функциялар мен міндеттер жүктелмейді. Судьяны қылмысқа қарсы күрес, заңдылық пен құқықтық тәртіпті сақтау мәселелері бойынша мемлекеттік құрылымдардың құрамына енгізуге болмайды.
Сот төрелігін тек сот – Арнайы мемлекеттік органдар, судьялар құрамында, ал жекелеген жағдайларда – алқабилердің қатысуымен жүзеге асырады.
Конституцияның 75-бабының 2-тармағына сәйкес, заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады.
Судьялар мен алқабилер шешім қабылдау кезінде олардың тәуелсіздігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ететін ерекше құқықтық мәртебеге ие.
Айта кету керек, заңнамада «сот төрелігі» және «сот ісін жүргізу» ұғымдары көбінесе баламалы және бір-бірін алмастыратын ретінде қолданылады.
Белгілі бір ұқсастықта көрсетілген терминдер арасындағы айырмашылықты этимология мен сөз қолдану тәжірибесіне сүйене отырып жасауға болады.
Сот қызметіне қатысты » оң » «шыншыл», «әділ», «заңды»дегенді білдіреді 1. Демек, «сот төрелігі» ұғымы сот іс-әрекетінің негізгі мазмұндық сипаттамаларына, яғни оның принциптеріне назар аударады. Бұл «әділеттілік» ұғымын жалпы немесе «кең»түсіну.
Сот төрелігі сот ісін жүргізумен анықталған жағдайларда, әдетте, оны «тар» мағынада салалық тиістілігі бойынша ерекшеленетін істердің жекелеген санаттарын қарау және шешу жөніндегі сот қызметі ретінде түсіндіреді.
Іс жүзінде бұл ұғымдардың арақатынасы сот төрелігінің сот ісін жүргізудің нақты формалары арқылы жүзеге асырылатындығында көрінеді, сондықтан сот ісін сот төрелігінің іс жүргізу көрінісі ретінде қарастыруға болады.
Сонымен қатар, Сот төрелігі немесе сот мекемелерінің (органдарының) жүйесі «әділет»2 көп қырлы ұғымының мағыналарының бірі болып табылады, оның негізінде «әділет» (әділет – «әділет») сөзінің латын тілінен шыққан.
_________________
1 Қараңыз: В.И. Даль. Орыс тілінің түсіндірме сөздігі. Қазіргі нұсқасы. – М. Эксмо баспасы, 2003. – Б. 520.
2 қараңыз: үлкен заң сөздігі / ред.а. я. Сухарева, В. Е. Крутский. – 2-ші басылым. – М: ИНФРА-М, 2004. – Б. 697.
75.2. Сот билігі азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысандары арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы теориялық зерттеулер тұрғысынан құқықтағы «өндіріс» ұғымы мазмұны жағынан ұқсас істерді қарау (шешу) бойынша уәкілетті органдар мен лауазымды адамдардың іс жүргізу әрекеттерінің жиынтығына тең.
Сот қарайтын істердің мазмұнына байланысты сот ісін жүргізу тиісті іс жүргізу заңнамасында айқындалатын түрлі салалық нысандарда жүзеге асырылады.
Түсініктеме берілген нормада «сот ісін жүргізудің заңмен белгіленген өзге де нысандары»деген тіркес қолданылады. Сот ісін жүргізу нысандарының толық емес тізбесі азаматтық-құқықтық және қылмыстық-құқықтық, салалық салалардан басқа өзге де салаларда сот төрелігін жүзеге асырудың іс жүргізу-құқықтық тетігін одан әрі дамыту мүмкіндігін болжайды.
Сот ісін жүргізудің басқа түрлеріне әкімшілік сот ісін жүргізу жатады. Алайда әкімшілік-құқықтық заңнамада неғұрлым сыйымды ұйғарым қолданылады – «әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізу», оған соттардан басқа, өзге де мемлекеттік органдар қатысады. ҚР ӘҚБтК сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді судьялар ғана емес, өзге де мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары да қарауға уәкілетті (685-735-баптар).
Сонымен қатар, қазіргі заң ғылымында әкімшілік сот ісін жүргізу (әділет) деп әкімшілік органдар (басқару органдары) мен халық (азаматтар мен ұйымдар) арасында туындайтын жария-құқықтық дауларды шешуге байланысты істер бойынша жүзеге асырылатын сот төрелігі түсініледі.
«Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады» нормасы Конституцияға 1998 жылғы 7 қазандағы ҚР Заңы негізінде енгізілген, алайда алқабилер соты институтын қылмыстық сот ісін жүргізуге енгізу «Алқабилер туралы» және «өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2006 жылғы 16 қаңтардағы ҚР Заңдарына сәйкес кейінірек орын алды Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізуді енгізу мәселелері бойынша».
Алқабилердің қатысуымен іс жүзінде қылмыстық сот ісін жүргізу Қазақстанда 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс істейді. Алқабилердің қызметін қамтамасыз етудің құқықтық мәртебесі, тәуелсіздік кепілдіктері, экономикалық және ұйымдастырушылық негіздері көрсетілген «Алқабилер туралы» заңда белгіленген, ал алқабилерге кандидаттарды сот талқылауына қатысу үшін іріктеуді, соттылық мәселелері мен алқабилер қатысатын істер бойынша іс жүргізу ерекшеліктерін ҚР ҚПК регламенттейді.
Сот алқабилердің қатысуымен қарайтын қылмыстық істер бойынша іс жүргізу жалпы қағидаларға сәйкес, бірақ ҚР ҚІЖК-нің 14-бөлімінде белгіленген ерекшеліктер ескеріле отырып жүргізіледі.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағын, 62-бабының 2 және 8-тармақтарын, 76-бабының 1-тармағын, 77-бабының 3-тармағының 3) және 5) тармақшаларын ресми түсіндіру туралы» 2007 жылғы 18 сәуірдегі № 4 ҚР ҚПҚ-ға сәйкес нормалар жиынтығынан 13-баптың 2-тармағы, 75-баптың 2-тармағы, 2-т. 76-бап және 3-тармақ) 3-тармақ. Конституцияның 77-бабында айыпталушының (сотталушының) алқабилердің қатысуымен соттың өз ісін қарауы туралы өтінішхат мәлімдеу құқығы айыпталушыға алдын ала тергеудің аяқталғаны туралы хабарлау және істің барлық материалдарын танысу үшін ұсыну кезінде ғана емес, сондай-ақ іс сотқа келіп түскен сәттен бастап сотта қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде де заңмен берілуі мүмкін негізгі сот талқылауы тағайындалғанға дейін.
Осыған байланысты қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарын қорғаудың қосымша кепілдіктерін қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ алқабилердің қатысуымен соттың әлеуетін неғұрлым толық іске асыру мақсатында Конституциялық Кеңес Үкіметке алқабилердің қатысуымен сот ісін жүргізу мәселелері бойынша заңнамалық актілерге тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізуге бастамашылық жасау туралы мәселені қарауды ұсынды.
Аталған түзетулер «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық-процестік және Азаматтық процестік кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»2009 жылғы 10 желтоқсандағы ҚР Заңының негізінде заңнамаға енгізілді.
Нәтижесінде күдікті, айыпталушы істің барлық материалдарын танысу үшін ұсынған кезде, сондай-ақ одан кейінгі кезеңде, оның ішінде істі сотта алдын ала тыңдауда, бірақ сот басты сот талқылауын тағайындағанға дейін (ҚР ҚІЖК 634-бабының 3-бөлігі) алқабилердің қатысуымен соттың істі қарауы туралы өтінішхат мәлімдеуге құқылы.
Алқабилер қатысатын істер бойынша іс жүргізуді реттейтін заңнама нормаларын қолданудың дұрыс және біркелкі практикасын қамтамасыз ету мүддесінде «соттардың алқабилер қатысатын қылмыстық істер бойынша іс жүргізуді реттейтін заңнаманы қолдану практикасы туралы» 2012 жылғы 23 тамыздағы № 4 ҚР ҚҚСҚ қабылдады (өзгерістер мен толықтырулармен).
75.3. Республиканың соттары ҚР Жоғарғы Соты, Республиканың заңмен құрылған жергілікті және басқа да соттары болып табылады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін Қазақстан Республикасының Конституциясына және Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заңына сәйкес құрылатын Жоғарғы Сот, жергілікті және басқа да соттар құрайды.
Конституцияның 81-бабына сәйкес Жоғарғы Сот азаматтық, қылмыстық және өзге де істер, жергілікті және басқа да соттардың соттылығы бойынша жоғары сот органы болып табылады, оларға қатысты кассациялық сатының функцияларын жүзеге асырады және нормативтік қаулылар қабылдау арқылы сот практикасы мәселелері бойынша түсініктемелер береді.
Жоғарғы Сот сот істерін және оның соттылығына жатқызылған материалдарды қарайды; сот практикасын зерделейді және оны жалпылау қорытындылары бойынша республика соттарының сот төрелігін іске асыру кезінде заңдылықты сақтау мәселелерін қарайды; ҚР Конституциясының 4-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстанның қолданыстағы құқығын құрайтын нормативтік қаулылар қабылдайды; Жоғары Сот Кеңесімен бірлесіп лауазымдарға кадр резервін қалыптастырады аудандық соттың төрағасы, облыстық соттың төрағасы мен сот алқаларының төрағалары, Жоғарғы Соттың судьясы мен сот алқаларының төрағалары; заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Жергілікті соттарға облыстық және оларға теңестірілген соттар (республика астанасының қалалық соты, Республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары), сондай-ақ аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық сот, ауданаралық сот) жатады.
2007 жылғы конституциялық реформаның нәтижесінде республиканың сот жүйесінің құрамы туралы қаралатын норма Қазақстанда жоғарғы және жергілікті соттардан басқа «басқа соттар»да құрылатын ережемен толықтырылды.
Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 3-бабының 3-тармағы басқа соттар, оның ішінде мамандандырылған соттар (әскери, қаржылық, экономикалық, әкімшілік, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі және басқалар) құрылуы мүмкін екенін нақтылайды.
Қазіргі уақытта елде әскери, экономикалық және әкімшілік соттар, сондай-ақ қылмыстық және кәмелетке толмағандар істері жөніндегі соттар табысты жұмыс істеуде.
Сот жүйесінің құрамдас бөлігі бола отырып, мамандандырылған соттарды Президент құрады және облыстық немесе аудандық сот мәртебесіне ие.
2020 жылға дейінгі құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес соттар мен судьялардың мамандануы сот жүйесін дамытудың негізгі бағыты болып табылады.
Заң ғылымында әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді жалпы юрисдикция соттарының қарауына бір мезгілде бере отырып, қолданыстағы әкімшілік соттардың базасында жария-құқықтық дауларды қарау бойынша әкімшілік әділет жүйесін қалыптастыру мәселесі талқыланады.
Соттардың ұйымдастырылуы мен қызметіндегі кейбір айырмашылықтарға қарамастан, барлық соттар мен судьялар үшін бірыңғай сот төрелігі қағидаттарымен, сот ісін жүргізудің бірыңғай нысандары мен қағидаларымен, судьялардың бірыңғай мәртебесімен және оларды қаржыландырудың бірыңғай көзімен қамтамасыз етілетін Қазақстанның сот жүйесінің бірлігіне заң жүзінде кепілдік беріледі.
Қазақстанның сот жүйесінің ерекшеліктерін сипаттай отырып, АХҚО сотының ерекше мәртебесі бар екенін атап өту қажет, өйткені ол Республиканың сот жүйесіне кірмейді және оған сот жүйесінің бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі жоғарыда аталған талаптар қолданылмайды. АХҚО соты Республиканың сот жүйесіне кірмегеніне қарамастан, АХҚО туралы ҚР Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес, ол өз қызметінде тәуелсіз.
АХҚО соты қылмыстық және әкімшілік сот ісін жүргізуді жүзеге асырмайды және АХҚО қатысушылары, оның органдары және (немесе) олардың шетелдік қызметкерлері арасында туындайтын дауларды, АХҚО-да жүзеге асырылған және оның құқығына бағынатын, сондай-ақ оған тараптардың келісімі бойынша берілген кез келген операцияға қатысты дауларды қарау және шешу бойынша айрықша юрисдикцияға ие.
75.4. Республиканың сот жүйесі Республика Конституциясында және конституциялық заңда белгіленеді. Арнайы және төтенше Кемелерді қандай да бір атаумен құруға жол берілмейді.
Сот жүйесін қалыптастыру мен жұмыс істеудің негізгі мәселелері республика конституциясында айқындалған, ал сот жүйесінің, судьялардың мәртебесінің және судьялардың қызметін қамтамасыз етудің егжей-тегжейлі құқықтық сипаттамасы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық Заңында берілген.
Сот билігі тәуелсіздігінің маңызды кепілі-қызметі Конституциямен және заңдармен белгіленген құқықтық шеңберден тыс болатын ерекше өкілеттіктері бар арнайы және төтенше соттарды құруға конституциялық тыйым салу.
Көрсетілген конституциялық нормада арнайы СОТ деп не түсініледі және» арнайы «және» мамандандырылған » сот ұғымдарының арасындағы айырмашылықтар қандай?
Көрсетілген сұрақтарға толық жауап Конституциялық Кеңестің түсіндіру актісінде қамтылған.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру туралы» 2006 жылғы 14 сәуірдегі № 1 ҚР ӨҮК-не сәйкес Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 4-тармағын Республиканың сот жүйесі Конституциямен және оған сәйкес Конституциялық заңмен белгіленетіндей түсінген жөн.
Бұл ретте қандай да бір атаумен арнайы соттар құруға жол берілмейтіні туралы конституциялық норма мынадай белгілермен сипатталатын соттар құруға тыйым салуды білдіреді:
оларды құрудың құрылымы, құзыреті мен тәртібі Конституциямен және Конституциялық заңмен емес, арнайы нормативтік құқықтық актілермен реттеледі;
сот төрелігін олар басқа соттар үшін заңда белгіленген сот ісін жүргізу тәртібінен алып қоя отырып жүзеге асырады, бұл адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қысым жасау үшін жағдай жасайды;
олардың құрылуы мен жұмыс істеуі кезінде Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4-тармағында көзделген мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу қағидаты сақталмайды, бұл арнайы соттардың ұйымдық бағыныстылығында немесе биліктің атқарушы тармағының органдарына тәуелділігінде көрінеді.
Аталған Қаулыда ҚР Конституциясының 75-бабының 4-тармағында қамтылған «арнайы СОТ» ұғымы осы белгілердің кем дегенде біреуіне ие соттарды белгілеу үшін пайдаланылатыны ерекше атап өтілді.
ҚР Конституциясының 75-бабының 4-тармағында көрсетілген арнайы соттардан айырмашылығы, мамандандырылған соттар Қазақстан Республикасының Бірыңғай сот жүйесінің құрамдас бөлігі бола отырып, Конституция талаптарынан туындайтын мынадай сипаттамаларға ие болуға тиіс:
Қазақстан Республикасының Бірыңғай сот жүйесіне жергілікті соттар ретінде кіруге тиіс;
олардың сот жүйесіндегі орны (облыстық немесе басқа жергілікті соттарға теңестірілуі) Конституциялық заңмен айқындалуға тиіс;
мамандандырылған соттардағы сот төрелігі азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысандары арқылы жүзеге асырылуға тиіс;
мамандандырылған соттардың соттылығы заңмен белгіленуге тиіс;
мамандандырылған соттарға қатысты сот шешімдерін қайта қарау мүмкіндігі толық көлемде қамтамасыз етілуге тиіс;
мамандандырылған соттарда сот төрелігін ұйымдастырушылық-құқықтық құру және іске асыру адамның және азаматтың конституциялық құқықтарын өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға, сондай-ақ барлығының заң мен сот алдындағы теңдігіне қысым жасау мүмкіндігін болдырмайтын заң нормаларына негізделуге тиіс.
Қазақстанда қандай да бір атаумен төтенше кемелер құруға жол берілмейді.
Төтенше сот-бұл ерекше, ерекше жағдайларда, мысалы, соғыс, төтенше жағдай, мемлекеттік төңкеріс жағдайында құрылатын ерекше сот органы. Олардың қызметі заңда белгіленген рәсім шеңберінен шығады, істерді қарау жабық сипатта болады, ал шығарылған шешімдерге шағымдануға жатпайды.
Біздің мемлекеттік дамуымыздың кеңестік кезеңінде мұндай соттар әдеттегі жағдайда жұмыс істегені назар аудартады, олар НКВД – ның «үштігі» деп аталады-1937-1938 жылдары КСРО-да болған соттан тыс үкім шығару органдары1.
Жалпы, төтенше соттар қызметінің жазалау бағытына, конституциялық нормалар мен заңдарды бұзу қаупіне байланысты олардың құрылуына көптеген демократиялық мемлекеттердің Конституциялары тыйым салғанын атап өтеміз.
_________________
1, мысалы, КСРО НКВД-ның 1937 жылғы 30 шілдедегі № 00447 бұйрығымен жаппай операция кезінде қамауға алынған істерді қарау үшін құрылған 1937-1938 жылдардағы НКВД-УНКВД үштігінің құрамын қараңыз // Яковлев А. Н.Альманах «Ресей. ХХ ғасыр»
ҚР Конституциясының 75-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабы елдегі сот жүйесі мен сот билігінің негіздерін айқындайды, сондай-ақ олардың жұмыс істеу қағидаттарын белгілейді.
Бірінші тармақ Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек қана сот жүзеге асыратынын атап көрсетеді. Бұл қағида тек сот органдарының азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін шеше алатындығына, сондай-ақ әкімшілік және қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерді қарайтындығына кепілдік береді.
Сот билігі азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген сот ісін жүргізудің басқа түрлері арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген кейбір жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу алқабилердің қатысуымен жүргізілуі мүмкін, бұл процестің ашықтығы мен әділдігін қамтамасыз етеді.
Республика соттарының құрылымына Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, жергілікті және заңмен құрылатын басқа да соттар кіреді. Бұл соттар иерархиясының болуын қамтамасыз етеді және сот практикасының біркелкілігіне кепілдік береді.
Елдің сот жүйесі Конституциямен және Конституциялық заңмен белгіленеді. Маңызды қағида-кез-келген атаумен арнайы және төтенше кемелер құруға тыйым салу. Бұл конституциялық нормалардың сақталуына кепілдік береді және барлығының заң мен сот алдында теңдігін қамтамасыз етеді.
Жалпы, 75-бап Қазақстандағы сот жүйесі мен сот билігінің негіздерін айқындайды, олардың жұмыс істеу қағидаттарын белгілейді және азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етеді.