Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды.
2. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
3. Соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабына түсініктеме
76.1. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының атынан сот билігін жүзеге асыру мемлекеттік қызмет нысандарының бірі бола отырып, Сот төрелігі мемлекет белгілеген өкілеттіктер шегінде соттарды (және судьяларды) құқық қолдану арқылы іске асырылатындығымен алдын ала айқындалған.
Мемлекет атынан сот төрелігін іске асыруға қылмыстық, азаматтық және өзге де істерді қолданыстағы заңнама нормаларына толық және дәл сәйкестікте заңды, әділ және бейтарап қарауды жүзеге асыруға шақырылған судьялардың жариялаған тұрақтылығы мен тәуелсіздігі кепілдік береді.
Сот билігі өз мақсатымен азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға ие.
Сот төрелігі өз мақсаты болып табылмайды, сот қызметінің түпкі нәтижесі сотқа жүгінген азаматтардың, ұйымдардың және басқа да құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау болып табылады. Аталған мән-жайлар Қазақстанның сот жүйесін және оның қызметін одан әрі жетілдіруге бағытталған шараларды қабылдауына негізделеді.
Осы үдерісте Қазақстан Республикасының 2005 жылы МПМПП-ны ратификациялау фактісі айқындаушы мәнге ие, оның нормаларын орындау үшін заңнамаға сот төрелігіне қол жеткізуді кеңейту үшін қолайлы құқықтық және ұйымдастырушылық жағдайлар жасауды қамтамасыз ететін түзетулер енгізілді.
Қарастырылып отырған конституциялық норманың мазмұны туралы «сот билігі… оның мақсаты азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау болып табылады», заң ғылымында ол екіұшты түсіндірілетінін атап өтеміз.
Кейбір ғалымдар сот азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды жүзеге асырмайды деп санайды, өйткені оған «Заңда қорғау функциясы берілмеген»1, ал басқалары азаматтардың құқықтары сотта емес, сотта қорғалатынын көрсетеді2.
Бұл конституциялық нормада біз әртүрлі құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған сот қызметін тағайындау немесе дәлірек айтсақ, тағайындау туралы айтып отырмыз.
Соттардың құқық қорғау функциясы бастапқыда біздің мемлекетіміздің конституциялық-құқықтық мақсаты ретінде белгіленді, өйткені Конституцияның 1-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады. Сонымен қатар, Конституция адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын іске асырудың маңызды конституциялық-құқықтық кепілдігі ретінде әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғау құқығын Жариялайды (ҚР Конституциясының 13-бабының 2-тармағы).
Қарастырылып отырған мәселе құқық қорғау қызметінің мазмұнын анықтау мәселесімен тығыз байланысты, ол бойынша заң ғылымында тәсілдердің бірлігі жоқ.
Бұл жағдайда құқық қорғау қызметін тек оған арнайы уәкілеттік берілген органдар қызметінің ғана емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік қызметтің ажырамас белгісі ретінде түсіну жеткілікті негізделген3 деп санаймыз.
_________________
1 мемлекеттік билік тармақтарының бөлінуі мен өзара іс-қимылының конституциялық жүйесіндегі сот билігі // Қазақстан Республикасы мемлекеттік билік органдарының келісілген жұмыс істеу мәселелері және тежеу мен тепе-теңдік жүйесін қараңыз. Алматы, 2006. – Б. 264.
2 Лапин Б. Н. «сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының конституциялық заңы туралы талдамалық жазбаны қараңыз / / Сыбайлас жемқорлықсыз соттар: Сб. зерттеу материалдары. Алматы, 2001. – Б.9.
3 қараңыз, мысалы: Саакян Д. О. Ресей Федерациясындағы құқық қорғау және құқық қорғау органдары туралы//
https://cyberleninka.ru/article/v/o-pravoohranitelnoydeyatelnosti-i-pravoohranitelnyh-organah-v-rossiyskoy-federatsii
Сот төрелігі-бұл мемлекеттік қызметтің бір түрі және сонымен бірге жеке құқықтық актілерді қабылдау арқылы құқықтық істерді қарау және шешу үшін билік ұйымдастырушылық қызмет болып табылатын құқық қолдану түріндегі құқықты жүзеге асырудың классикалық мысалы.
Өздеріңіз білетіндей, құқық қолдану құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын, бостандықтары мен міндеттерін қамтамасыз ету мүддесінде қолданыстағы заңнама негізінде және оны орындау үшін жүзеге асырылады.
Осыдан логикалық тұрғыдан түсіндірілетін конституциялық ереженің екінші бөлігі – «сот билігі… оның мақсаты бар… Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз ету», өйткені заң істері мен дауларды қарау қарау нысанасына сәйкес қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік-құқықтық базаға жүгінуді көздейді.
Конституцияның 4-бабының 1-тармағына сәйкес Конституцияның нормаларын, оған сәйкес келетін заңдарды, өзге де нормативтік құқықтық актілерді, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларын қамтитын «қолданыстағы құқық» ұғымын пайдалану осы мағынада Қазақстан үшін ерекше болып табылады.
Бұл жағдайда біз ПОЗИТИВТІ құқық туралы, яғни қолданыстағы құқықтық нормаларды сипаттау және оларды заңдық күшін жойған немесе іс жүзінде жоғалтқан нормалардан, сондай-ақ әлі қабылданбаған, бірақ болашақта қалаулы, тек заң жобалары, ұсыныстар түрінде болатын нормалар туралы идеялардан ажырату үшін қолданылатын нақты қолданыстағы құқық туралы айтып отырмыз.. талаптар, құқықтық идеялар2.
Осылайша, Конституцияның 76-бабының 2-тармағы соттардың қызметі қолданыстағы құқық нормаларын міндетті түрде іске асыру (қолдану) шартымен сот билігінің құқық қорғау функциясын іске асыруға бағытталғанын айқындайды.
_________________
1 «Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағын және 12-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы»1996 жылғы 28 қазандағы № 6/2 ҚР ПКС қараңыз.
2 Трубецкой Е. х. заң энциклопедиясы бойынша дәрістер-М, 1916. – Б. 12. Цит. бойынша https://ru.wikipedia.org/wiki / оң оң.
76.2. Сот билігі Республиканың Конституциясы, заңдары, өзге де нормативтік құқықтық актілері, халықаралық шарттары негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
Осы конституциялық норманы түсіндіруді Конституциялық Кеңес нақты конституциялық-құқықтық мәселелерді қарау кезінде екі рет жүзеге асырды.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағын, 14-бабының 1-тармағын, 76-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы» 1999 жылғы 29 наурыздағы № 7/2 ҚР ПКС судьяларды лауазымдарынан босату туралы актілерге шағымданудың заңдылық мәселесіне қатысты «сот билігі» нормасы негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады Республиканың Конституциясында, заңдарында, өзге де нормативтік құқықтық актілерінде, халықаралық шарттарында» республикадағы сот төрелігін сот ісін жүргізудің заңда белгіленген нысандары арқылы ғана жүзеге асыратындығын түсіну керек. Сотқа заң негізінде адамның және азаматтың кейбір конституциялық құқықтарының шектелуіне жол беретін шешімдер, үкімдер мен өзге де қаулылар шығаруға, лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне шағымдарды қарауға, Республика Конституциясында және заңдарында белгіленген жағдайларда мемлекеттік органдардың заңсыз актілерінің күшін жоюға құқық берілді.
Конституциялық Кеңесті түсіндіру актісінде Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банктердің акцияларын мәжбүрлеп сатып алуы жөніндегі мәселелерге байланысты мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару нысанындағы конституциялық құқықтарды шектеу заңға сәйкес, алдын ала сот шешімінсіз мүмкін екендігі атап өтілді, бұл мемлекеттік органның шешіміне кейіннен сот тәртібімен шағымдану мүмкіндігін жоққа шығармайды1.
Демек, соттың қарауының мәні заңмен олардың қарауына (соттылығына) жатқызылған істер мен даулар болып табылады, бірақ мұндай істер мен даулардың ауқымы бастапқыда осы конституциялық нормада көрсетілген құқықтық актілермен реттелетін қоғамдық қатынастардың мазмұнымен анықталады.
Халықаралық шарттар негізінде туындайтын істер мен дауларға қатысты Конституцияның 4-бабының 3-тармағына сәйкес Республика ратификациялаған халықаралық шарттардың оның заңдарынан басымдығы бар екенін ескеру қажет.
76.3. Соттардың шешімдері, үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Сот төрелігі соттар қызметінің сөзсіз нәтижелілігіне және сот актілерінің мемлекет кепілдік беретін міндеттілігіне байланысты құқықтық қатынастар субъектілерінің заңды құқықтары мен мүдделерін мемлекеттік қорғаудың неғұрлым пәрменді ұйымдық нысандарының бірі болып танылған2.
«Соттардың шешімдерінің, үкімдерінің және өзге де қаулыларының» міндеттілігі сот белгілеген мән-жайларға, оларды құқықтық бағалауға және сот актілерінде көрсетілген нұсқамаларға қатысты міндеттемені білдіреді.
Іс жүргізу заңнамасының нормаларына сәйкес соттардың заңды күшіне енген үкімдері, шешімдері, ұйғарымдары, қаулылары, бұйрықтары барлық мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, қоғамдық бірлестіктер, ұйымдар мен азаматтар үшін міндетті.
Сот актілері Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында мүлтіксіз орындалуға жатады, олардың орындалмауы, сол сияқты олардың орындалуына кедергі жасау әкімшілік не қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады.
ҚР ӘҚБтК 669-бабына сәйкес сот үкімін, сот шешімін немесе өзге де сот актісін және атқару құжатын орындамау жеке тұлғалар мен кәсіпкерлік субъектілеріне салынатын әкімшілік айыппұлға әкеп соғады, ал лауазымды адамдарға, жеке нотариустарға, жеке сот орындаушыларына, адвокаттарға қатысты айыппұл не әкімшілік қамаққа алу қолданылады.
__________________
1 «Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын және 76-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы»2000 жылғы 20 желтоқсандағы № 21/2 ҚР ПКС қараңыз.
2 «сот үкімі туралы» 2002 жылғы 15 тамыздағы № 19 және «сот шешімі туралы» 2003 жылғы 11 шілдедегі № 5 ҚР ҚҚСД сот актілерінің нысандары туралы (өзгерістермен және толықтырулармен) толығырақ қараңыз.
Бұдан басқа, заңды күшіне енген үкімнің, сот шешімінің немесе өзге де сот актісі мен атқару құжатының орындалмауы қылмыстық жазаланады (ҚР ҚК 430-бабы).
Сот актісін орындамағаны, сондай-ақ олардың орындалуына кедергі келтіргені үшін үкімге, шешімге немесе өзге де сот актісіне байланысты атқарушылық іс жүргізу барысында белгілі бір іс-әрекеттер жасауға міндетті адамдар ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Борышкердің сот актісін оның белгілі бір бөлігінде не толық көлемде орындауға нақты мүмкіндігінің болмауы адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту мүмкіндігін жоққа шығарады1.
Осы нормаға түсініктеме соңында дербес құқықтық институт болып табылатын атқарушылық іс жүргізу «атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы»2010 жылғы 2 сәуірдегі ҚР Заңымен регламенттелетінін атап өтеміз.
__________________
1 «Сот актілерін орындамағаны үшін жауапкершілік туралы» 2003 жылғы 19 желтоқсандағы № 12 Қр ҚҚСД қараңыз (өзгерістер мен толықтырулармен).
ҚР Конституциясының 76-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабы сот билігі қызметінің негізгі мақсаттары мен қағидаттарын, сондай-ақ оның құзыретін айқындайды.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның басты міндеті – азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау. Бұдан басқа, сот билігі Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының сақталуын және орындалуын қамтамасыз етеді.
Сот билігі Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдары, өзге де нормативтік құқықтық актілері мен халықаралық шарттары негізінде туындайтын барлық істер мен дауларды қамтиды. Бұл соттар аталған құқық көздерін қолдануға және түсіндіруге байланысты кез-келген істі қарауы мүмкін дегенді білдіреді.
Соттардың шешімдері, үкімдері және өзге де қаулылары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында міндетті күшке ие болады. Бұл қағида барлық сот актілерін олар жіберілген барлық тараптар, сондай-ақ атқарушы билік органдары және құқықтық қатынастардың басқа да қатысушылары орындауы тиіс екендігіне кепілдік береді.
Жалпы, 76-бап Сот билігінің азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының сақталуын қамтамасыз етудегі маңыздылығын атап көрсетеді. Ол сот жүйесінің жұмыс істеуінің негізгі принциптерін белгілейді және оның тәуелсіздігі мен беделіне кепілдік береді.