ҚР Конституциясының 78-бабы

Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.

Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Сотқа жүгінуге міндетті.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабына түсініктеме

Конституциялық іс жүргізуге бастамашылық жасау арқылы заң шығарушы және атқарушы билік органдарының актілеріне конституциялық бақылауды жүзеге асыру процесіне қатыса отырып, соттар белгіленген «тежеу және тепе-теңдік» жүйесі негізінде мемлекеттік биліктің басқа тармақтарымен өзара іс-қимыл функциясын іске асырады.

Соттың Конституциялық Кеңеске жүгінуінің негізі соттың қалауы болып табылады1, яғни соттың өзі қолданатын заң не өзге де нормативтік құқықтық акт адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтінін немесе басқаша айтқанда шектейтінін анықтау.

__________________

1 » қарау «» орнату»,»анықтау» дегенді білдіреді. Ожегов С. и., Шведова н. Ю. орыс тілінің түсіндірме сөздігін қараңыз. – 4-ші басылым. М, 2003. – Б. 839.

2 «шектеу» мағынасында «шымшу» сол жерден қараңыз. – Б. 846.

Іс жүзінде бұл соттың болжамы, өйткені Конституциялық Кеңес заңның немесе басқа нормативтік құқықтық актінің конституциялылығы немесе конституцияланбауы туралы түпкілікті шешімді қабылдайды.

Соттың аталған өкілеттігін іске асырудың іс жүргізу тәртібі іс бойынша іс жүргізуді және Конституциялық Кеңеске ұсынуды жіберуді міндетті түрде тоқтата тұру болып табылады.

Іс жүргізу заңнамасының нормаларына сәйкес сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға және Нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Сот Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімін алғаннан кейін іс бойынша іс жүргізу қайта басталады (ҚР ҚІЖК 10-бабының 2-бөлігі, ҚР АІЖК 6-бабының 2-бөлігі, ҚР ӘҚБтК 8-бабының 3-бөлігі).

Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру міндеті соттарға жүктеледі және егер Конституциялық Кеңес басқа соттың бастамасы бойынша осы іс бойынша қолдануға жататын нормативтік құқықтық актілердің конституциялылығына тексеру жүргізген жағдайда.

Бұл ретте азаматтық сот ісін жүргізуде, Егер Конституциялық Кеңес басқа соттың бастамасы бойынша осы іс бойынша қолдануға жататын нормативтік құқықтық актінің конституциялылығына тексеру жүргізетіні белгілі болса, сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға міндетті (ҚР АІЖК 272-бабының 4.1-тармағы 5) тармақшасы).

Қылмыстық сот ісін жүргізуде сот тараптардың өтініші бойынша қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді толық немесе тиісті бөлігінде тоқтата тұруға не егер Конституциялық Кеңес басқа соттың бастамасы бойынша осы қылмыстық іс бойынша қолдануға жататын заңды немесе өзге де нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсынымды іс жүргізуге қабылдаған болса, үкімнің қаулысын кейінге қалдыруға міндетті (45-баптың 2-бөлігі, 6-бабы). ҚР ҚІЖК 390).

Конституциялық Кеңес туралы ҚР Конституциялық заңының 39-бабының 2-тармағына сәйкес конституциялық емес деп танылған, оның ішінде Конституцияда бекітілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілер заң күшін жояды, қолдануға жатпайды және күшін жояды. Соттардың және өзге де құқық қолдану органдарының осындай заңға немесе өзге де нормативтік құқықтық актіге негізделген шешімдері орындалуға жатпайды.

Соттардың конституциялық емес заңға немесе өзге де нормативтік құқықтық актіге негізделген шешімдері орындалуға жатпайды деген норма салалық заңнамада да бар.

Құқық қолданудың қылмыстық-құқықтық саласында осы қылмыстық іс бойынша қолданылуға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт конституциялық емес деп танылған жағдайда, оған сәйкес іс-әрекеттің қылмыстық құқық бұзушылық ретінде саралануы тәуелді болған жағдайда, қылмыстық іс тоқтатылуға жататын ереже қолданылады (6-тармақ) 1-бап. 35 ҚР ҚІЖК, ал үкімді орындау сатысында сот жазадан босату немесе жазаны жеңілдету, сотталған адамның жасаған іс-әрекетінің біліктілігін өзгерту, жаза мерзімін қысқарту, сот үкім шығару кезінде қолданған заңды немесе өзге де нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану салдарынан қылмыстардың қайталануы туралы мәселелерді шешуі тиіс (ҚР ҚІЖК 476-бабының 15-тармағы).

Сот актісін шығарған кезде сот қолданған заңды немесе өзге де нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану іс бойынша іс жүргізуді қайта бастау және жаңадан ашылған (ҚР ҚІЖК және ҚР ӘҚБтК) немесе жаңа (ҚР АІЖК) мән-жайлар бойынша сот актісін қайта қарау үшін негіз болып табылады.

Осы саладағы соттар қызметінің құқықтық негіздері мен шарттарын сипаттай отырып, біз республика Президентінің (2017 жылғы 10 наурыздан кейін) және сот органдарының бастамасы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді кейіннен конституциялық бақылау туралы айтып отырғанымызды атап өту қажет.

ҚР Конституциясында адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары туғаннан бастап әрқайсысына тиесілі, абсолютті және бөлінбейтін деп танылады, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайды (12-баптың 2-тармағы).

Бұл конституциялық қағидат сот өтініші нысанасының негізіне алынған, соған қарамастан қазақстандық конституциялық-құқықтық ғылымда соттардың бастамасы бойынша конституциялық бақылау саласын кеңейту туралы мәселе қойылды.

Осылайша, конституциялық іс жүргізуде заңды тұлғалардың (ұйымдардың) заңмен бұзылған конституциялық құқықтары мен бостандықтарын не тұтастай мемлекеттің мүдделерін қорғау ұсынылды. Мемлекет мүдделерін қорғау қажеттілігі туралы, атап айтқанда, ЕО-ның белгілі қазақстандық ғалымы жазды. Сапарғалиев, оның пікірінше, мемлекеттік мүдделерді «мемлекет мүдделеріне нұқсан келтіруге бағытталған ұйымдастырушылық және практикалық шаралар» конституциялық емес деп тану арқылы қорғауға болады 1.

Соттардың өтініші бойынша конституциялық бақылау пәні туралы айта отырып, азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялау, сондай-ақ осыған ұқсас мазмұндағы халықаралық шарттарды ресми жариялау оларды қолданудың міндетті шарты болып табылатынын ескерген жөн2.

____________________

1 Толығырақ: Сапарғалиев г. С. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: академиялық курс. Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 419-420 ББ.

2 «Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын қолдану туралы» 2008 жылғы 10 шілдедегі № 1 ҚР ҚҚСД 5-т. құқықтық актілер туралы ҚР Заңының 37-бабының 1-тармағын қараңыз (өзгерістермен және толықтырулармен).

Соттар бастамашылық еткен конституциялық бақылаудың тағы бір ерекшелігі-Соттар Конституциялық Кеңеске өз ісінде қолдануға жататын заңның немесе өзге де нормативтік құқықтық актінің Конституцияға қайшы келетіндігі туралы мәселе туындаған нақты заң дела болған кезде ғана жүгінуге міндетті. Осы себепті Конституциялық Кеңес істі қарағаннан және ол бойынша сот актісін қабылдағаннан кейін, сондай-ақ нормативтік құқықтық актінің конституциялық емес мазмұны айқын болған жағдайларда, бірақ сот ісін жүргізуде іс болмаған жағдайда соттарды ұсынуды қарауға болмайды.

2017 жылғы 15 маусымда ҚР Конституциялық Кеңес туралы Конституциялық заңына енгізілген түзетулерге сәйкес 22-баптың 3-тармағынан сот төрағасының сот өтінішіне қол қою жөніндегі өкілеттіктері туралы ереже алынып тасталды. Осылайша, Конституциялық Кеңеске өтініштерге сот ісін жүргізу процесінде заңның немесе өзге де нормативтік құқықтық актінің Конституцияға қайшы келетіндігін анықтаған судья қол қоюға құқылы.

Конституциялық бақылаудың тиімділігін күшейтудің практикалық аспектілерінің бірі мамандандырылған конституциялық бақылаудың функциялары мен соттардың заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі функцияларын ажырату мәселелері болып табылады.

Бір қызығы, бұған дейін заң ғылымында қолданыстағы механизм азаматтарға заңды конституциялық емес деп тану арқылы өз құқықтарын тікелей қорғауға заңды түрде мүмкіндік бермейтіндігіне байланысты заңдарға (нормативтік құқықтық актілерге) тікелей конституциялық бақылау функцияларын беру арқылы соттардың өкілеттіктерін кеңейту туралы ұсыныстар айтылған болатын.

Аталған ұсыныстарды іске асыру, әрине, өкілеттіктердің қайталануына байланысты Конституциялық Кеңес пен соттар арасында күрделі құқықтық ахуал туғызар еді. Сайып келгенде, бұл екі параллель жұмыс істейтін конституциялық бақылау жүйесінің қатар өмір сүруіне немесе тек жалпы юрисдикция соттары жүзеге асыратын американдық конституциялық бақылау моделіне әкеледі.

Конституциялық Кеңес пен соттардың өзара қарым-қатынасы заңдылық пен конституциялық заңдылықты қамтамасыз ету саласындағы өкілеттіктерді оңтайлы заңнамалық саралау негізінде құрылуға тиіс.

Сонымен қатар, конституциялық заңдылықтың мүддесі үшін Соттар Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығын қолданыстағы нормативтік құқықтық актінің Конституцияға қайшы келетіндігі туралы әр жағдайда қолдануы керек, өйткені конституциялық бақылау органына міндетті түрде жүгіну жағдайында, қолданылатын нормативтік құқықтық актілердің конституциялылығына күмәнданған кезде, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын нақты қорғауға кепілдік беруге болады.

ҚР Конституциясының 78-бабына тағы бір түсініктеме

Соттардың Конституцияда бекітілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ. Егер сот қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, ол іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық сотқа жүгінуге міндетті.

Қазақстан Конституциясының 78-бабы соттардың адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ екенін айқындайды. Бұл азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын заңнаманы ықтимал бұзудан қорғауды қамтамасыз етеді.

Егер сот заң немесе қолданылуы тиіс басқа нормативтік құқықтық акт адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретінін анықтаса, ол іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға міндетті. Оның орнына сот Конституциялық Сотқа осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен жүгінуге тиіс.

Осылайша, 78-бап азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етуде, сондай-ақ Конституцияның үстемдігі қағидатын қолдауда маңызды рөл атқарады. Соттардың қолданыстағы заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін бақылауға және азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауға міндеттемесі бар. Бұл Қазақстандағы адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғаудың маңызды аспектісі.