Қазақстан Республикасы Конституциясының 79-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Соттар тұрақты судьялардан тұрады, олардың тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен қорғалады. Судьяның өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер бойынша ғана тоқтатылуы немесе кідіртілуі мүмкін.
2. Судьяны тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртібімен белгіленетін әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттерді қоспағанда, Республика Жоғары Сот Кеңесінің қорытындысына негізделген Қазақстан Республикасы Президентінің келісімінсіз не Конституцияның 55-бабының 3) тармақшасында белгіленген жағдайда, – Сенаттың келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
3. Республика соттарының судьяларына қойылатын талаптар конституциялық заңда айқындалады.
4. Судьяның қызметі депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерді қоспағанда, өзге де ақы төленетін жұмысты атқарумен, кәсіпкерлікпен айналысумен, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кірумен сыйыспайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 79-бабына түсініктеме
79.1. Соттар тұрақты судьялардан тұрады, олардың тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен қорғалады.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 79-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы» Қазақстан Республикасы Конституциясының 79-бабының 1-тармағы «бөлігінде соттар тұрақты судьялардан тұрады…»судьялар сот төрелігін оның атынан белгісіз мерзімге жүзеге асыруға өкілеттік берілген мемлекеттің кәсіби лауазымды тұлғалары болып табылатынын түсіну керек. Олар конституциялық заңда және өзге де заңдарда көзделген негіздер бойынша және тәртіппен өкілеттіктері тоқтатылғанға дейін судья лауазымында болған барлық уақыт ішінде ауыстырылмайды.
1. Осы Конституциялық нормада қолданылатын «тұрақты судьялар» тіркесі судьялар корпусын қалыптастырудың белгіленген рәсімдерімен, сондай-ақ олардың тұрақты жұмысын қамтамасыз етудің басқа да құқықтық шараларымен кепілдендірілген сот қызметінің үздіксіздігін сипаттайды.
_____________________
1 қараңыз: Ожегов С.и., Шведова н.Ю. орыс тілінің түсіндірме сөздігі. М., 2003. – Б. 570; Даль В. И. орыс тілінің түсіндірме сөздігі. Қазіргі нұсқасы. М, 2003. – Б.514.
Судья сот билігінің иесі бола отырып, өз міндеттерін тұрақты негізде орындайды. Судьяға заңда көзделмеген соттан тыс функциялар мен міндеттер жүктелмейді. Судьяны қылмысқа қарсы күрес, заңдылық пен құқықтық тәртіпті сақтау мәселелері бойынша мемлекеттік құрылымдардың құрамына енгізуге болмайды.
Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңы судьялардың ауыспау (тұрақтылық) қағидатын былайша айқындайды. Судьялар Конституциялық заңға, ҚР Жоғары Сот Кеңесі туралы Заңына сәйкес сайланады немесе қызметке тағайындалады және тұрақты негізде өкілеттіктер беріледі. Судьялардың өкілеттіктері осы Конституциялық Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында көзделген негіздер мен тәртіппен ғана тоқтатылуы немесе тоқтатылуы мүмкін (24-бап).
Егер: судья ҚР Президенттігіне, Парламент немесе мәслихат депутаттығына кандидат болып тіркелсе; судья заңды күшіне енген сот шешімімен хабар-ошарсыз кетті деп танылса; судьяны қылмыстық жауаптылыққа тартуға келісім берілсе; судьяның өкілеттігін тоқтату қажеттілігі туралы Сот жюриінің шешімі болса; судьяны өз қалауы бойынша қызметтен босату туралы өтініш берілсе, судьяның өкілеттігі тоқтатыла тұрады. сондай-ақ басқа жұмысқа ауысқан кезде.
Сот төрағасын, сот алқасы төрағасын және судьяны қызметтен босату және өкілеттіктерін тоқтату негіздерінің толық тізбесі көрсетілген конституциялық заңның 34-бабында белгіленген, оның ішінде:
өз еркімен судья қызметінен босату;
медициналық қорытындыға сәйкес кәсіптік міндеттерді одан әрі орындауға кедергі келтіретін денсаулық жағдайы;
судьяны әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп тану не оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы сот шешімінің заңды күшіне енуі;
судьяға қатысты айыптау үкімінің заңды күшіне енуі, ақталмайтын негіздер бойынша қылмыстық істің сотқа дейінгі сатысында тоқтатылуы;
Қазақстан Республикасының азаматтығын тоқтату;
судьяның қайтыс болуы немесе оны қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімінің заңды күшіне енуі;
судьяны басқа лауазымға тағайындау, сайлау және оның басқа жұмысқа ауысуы.
Теріс себептер бойынша судьяның өкілеттігін тоқтатуға заңды күшіне енген айыптау үкімі, ақталмайтын негіздер бойынша қылмыстық істі тоқтату туралы акт, Сот жюриінің тиісті комиссияларының судьяның кәсіби жарамсыздығына байланысты атқаратын лауазымына сәйкес келмеуі, оның тәртіптік теріс қылық жасағаны немесе судьяға қойылатын талаптарды орындамағаны туралы шешімдері негіз болып танылады.
Судьяның өкілеттігін тоқтатудың негіздерінің бірі судья лауазымында болудың зейнеткерлік немесе шекті жасына жету болып табылады.
Судья заңда белгіленген зейнеткерлік жасқа толған кезде судья лауазымында шекті жасқа толғанға дейін одан әрі болуына Жоғарғы Сот Төрағасы Жоғары Сот Кеңесінің келісімімен жол береді. Судьяның шекті жасы алпыс бес жылды құрайды, ол ерекше жағдайларда сол тәртіппен бес жылдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін.
Судьяның отставкаға кетуі өкілеттікті тоқтатудың ерекше нысаны болып табылады.
Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 35-бабына сәйкес, судья атағын, судьялар қауымдастығына тиесілігін, жеке басына қол сұғылмаушылық кепілдігін және көзделген өзге де материалдық және әлеуметтік кепілдіктерді сақтай отырып, мінсіз беделі, судья лауазымынан кемінде жиырма жыл құрметті кету нысанындағы судьяның өкілеттігін тоқтату отставка болып табылады Конституциялық заңмен.
79.2. Судьяны тұтқындауға, күштеп әкелуге, сот тәртібімен қолданылатын әкімшілік жазалау шараларына тартуға, Республика Президентінің келісімінсіз, Жоғары Сот Кеңесінің қорытындысына негізделген не Конституцияның 55 – бабының 3) тармақшасында белгіленген жағдайда-қылмыс орнында ұсталған немесе жасалған жағдайларды қоспағанда, Сенаттың келісімінсіз қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды ауыр қылмыстар.
Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңы аталған адамдардың келісімімен судьяларға қолданылатын қылмыстық іс жүргізу шараларының шеңбері қазіргі уақытта ұстау, қамауда ұстау, үйқамаққа алу, күштеп әкелу, сондай-ақ келісім тек ауыр қылмыс жасаған кезде ғана емес, сонымен қатар аса ауыр қылмыс жасаған кезде де талап етілетінін нақтылайды.
Бұдан басқа, аталған Конституциялық заңның 27-бабының 2-тармағында судьяға қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексерудің негізгі қағидалары айқындалады. Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуына себеп сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде тіркелгеннен кейін сотқа дейінгі тергеп-тексеру ҚР Бас прокурорының келісімімен ғана жалғастырылуы мүмкін. Судья қылмыс орнында ұсталған не ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға дайындалу немесе оқталу фактісі анықталған не ол ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған жағдайларда оған қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру ҚР Бас Прокурорының келісімін алғанға дейін, бірақ оны бір тәулік ішінде міндетті түрде хабардар ете отырып жалғастырылуы мүмкін. Судьяға қатысты арнайы жедел-іздестіру іс-шаралары мен жасырын тергеу әрекеттері Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген тәртіппен прокурордың санкциясымен жүргізілуі мүмкін.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының 4-тармағын, 71-бабының 5-тармағын, 79-бабының 2-тармағын, 83-бабының 3-тармағын және 15-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы» 2003 жылғы 30 қаңтардағы № 10 ҚР МКҚ сәйкес адам жасаған ауыр немесе аса ауыр қылмыстан ауырлығы төмен қылмысқа іс-әрекеттің біліктілігі өзгерген жағдайда, кімнің қол сұғылмаушылығы Конституцияда бекітілген, оған қатысты бұрын тиісті мемлекеттік органдардың келісімі сұралмаған, тұтқындау және қылмыстық жауапкершілікке тарту жағдайларында қол сұғылмаушылықтан айыру тәртібі туралы ережелерді сақтау міндетті болып саналуы керек.
Судьяға қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізу тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 550-бабында көзделген, оған сәйкес судьяны қылмыстық жауаптылыққа тартуға, ұстауға, қамауда ұстауға, үй қамағына алуға, әкелуге келісім алу үшін Бас Прокурор Президентке не Парламент Сенатына ұсыныс енгізеді. Ұсыныс судьяға күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулы ұсынылғанға дейін, сотқа қамауда ұстау, үйқамаққа алу түріндегі бұлтартпау шарасына санкция беру туралы өтінішхат енгізілгенге дейін, судьяны ұстау, сотқа дейінгі тергеп-тексеру органына мәжбүрлеп әкелу қажеттілігі туралы мәселені шешкенге дейін енгізіледі.
Бас прокурор қолдаған, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның қаулысы негізінде Астана қаласы аудандық сотының тергеу судьясы күзетпен ұстау, қылмыс жасады деп күдіктіні үйде қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасына санкция беру туралы мәселені шешеді. Судьяға қатысты қамауда ұстау немесе үй қамағында ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішті сотқа оны ҚР Бас Прокуроры қолдаған жағдайда ғана жіберуге болады.
Судьяға қатысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізу шарттары мен тәртібі ҚР ӘҚБтК-нің 873-бабында айқындалады. Судьяны сот тәртібімен әкімшілік жаза қолдануға әкеп соғатын әкімшілік жауаптылыққа тартуға келісім алу үшін Бас Прокурор Президентке не Парламент Сенатына ұсыныс енгізеді. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу аяқталған іс Бас прокурор арқылы сотқа беріледі.
79.3. Республика соттарының судьяларына қойылатын талаптар Конституциялық заңмен айқындалады.
«Нұр Отан» партиясының XVI съезінде сөйлеген сөзінде республика Президенті H. A. Назарбаев судьялар корпусын қалыптастыру тәртібін одан әрі жетілдіру жолдарын, оның ішінде судьялыққа кандидаттарға қойылатын біліктілік талаптарын күшейтуді – сот жүйесінде кемінде бес жыл жұмыс өтілін, қатаң тестілік іріктеуді, босатылған негізде ұзақ тағылымдаманы, барлық сатылардан дәйекті өту міндеттілігін айқындады төрешілер мансабы1.
____________________
1 қараңыз: Назарбаев H. A. «Нұр Отан» партиясының «Баршаға арналған қазіргі мемлекет: Бес институционалдық реформа» атты XVI съезінде сөйлеген сөзі (2015 жылғы 11 наурыз).
Аталған шаралар «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында кешенді және бір мезгілде жүйелі көрініс тапты, сондай-ақ Конституцияның 79-бабының 3-тармағына түзетулер енгізу қажеттігін алдын ала анықтады, ол бұрынғы редакцияда «заңмен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін»деген ескертпемен қоса республика соттарының судьяларына қойылатын ең төменгі талаптарды көздеді.
ҚР 2017 жылғы 10 наурыздағы Заңына сәйкес бұл норма елеулі өзгерістерге ұшырады. Ол «республика соттарының судьяларына қойылатын талаптар Конституциялық заңмен айқындалады» деген сілтеме нормасымен ауыстырылды, бұл судьялыққа кандидаттарға қойылатын талаптардың бірыңғай нормативтік құқықтық актіде – сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңында егжей-тегжейлі сипаттамасын беруге мүмкіндік берді.
Осы Конституциялық заңның 29-бабына сәйкес аудандық соттың судьясы болып отыз жасқа толған; жоғары заң білімі, жоғары моральдық-адамгершілік қасиеттері, мінсіз беделі және, әдетте, сот отырысының хатшысы, соттың консультанты (көмекшісі), прокурор, адвокат ретінде кемінде бес жыл жұмыс өтілі бар Қазақстан Республикасының азаматы тағайындалуы мүмкін немесе заң мамандығы бойынша жұмыс өтілі он жылдан кем емес; біліктілік емтиханын тапсырған; медициналық куәландырудан өткен және судьяның кәсіби міндеттерін орындауға кедергі келтіретін аурулардың жоқтығын растаған; негізгі жұмыс орнынан қол үзіп, сотта ақылы бір жылдық тағылымдамадан сәтті өткен және тағылымдама қорытындысы бойынша соттың жалпы отырысының оң қорытындысын алған; полиграфологиялық зерттеуден өткен.
Жоғарыда көрсетілген талаптарға сай келетін, заң мамандығы бойынша кемінде он бес жыл жұмыс өтілі бар, оның ішінде судья ретінде кемінде бес жыл жұмыс өтілі бар, сондай-ақ тиісті облыстық соттың жалпы отырысының қорытындысын және жоғары тұрған соттың екі судьясы мен отставкадағы бір судьяның жазбаша нысандағы кепілгерлігін алған азамат облыстық соттың судьясы бола алады.
Сол жалпы талаптарға сай келетін және заң мамандығы бойынша кемінде жиырма жыл жұмыс өтілі бар, оның ішінде судья ретінде кемінде он жыл жұмыс өтілі, оның ішінде облыстық соттың судьясы ретінде бес жыл жұмыс өтілі бар, сондай-ақ Жоғарғы Соттың жалпы отырысының оң қорытындысын және екі судьядан жазбаша кепілгерлік алған азамат Жоғарғы Соттың судьясы бола алады жоғары тұрған сот және отставкадағы бір судья.
Судьялық өтілінің болуы, Жоғарғы Соттың жалпы отырысының оң қорытындысының және тиісті жазбаша кепілгерліктің қажеттілігі туралы талаптар Жоғарғы Сот Төрағасы лауазымына кандидатқа қолданылмайды.
Мамандандырылған магистратурада оқуды бітірген және біліктілік емтиханын тапсырған адамдар оқу аяқталған күннен бастап төрт жыл ішінде емтихан тапсырудан және тағылымдамадан өтуден босатылады.
Тиісті соттың жалпы отырысының қорытындысынан басқа аудандық соттың төрағасы мен судьясы, облыстық соттың судьясы, сондай-ақ Жоғарғы Соттың судьясы лауазымына конкурсқа қатысушылар тұрғылықты жері немесе жұмыс орны бойынша Соттармен өзара іс-қимыл жөніндегі кеңестің ұсынымдық сипаттағы қорытындысын алуға тиіс.
79.4. Судья лауазымы депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметтен басқа, өзге де ақы төленетін лауазымға орналасумен, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кірумен сыйыспайды.
Конституциялық заң судьяларды: Республиканың Конституциясы мен Заңдарын мүлтіксіз сақтауға, судьяның антына адал болуға; сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі өзінің конституциялық міндеттерін орындау кезінде, сондай-ақ қызметтен тыс қатынастарда судья этикасының талаптарын сақтауға және судьяның беделіне, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін немесе оның адалдығына, әділдігіне, объективтілігі мен бейтараптығына күмән туғызатын кез келген нәрседен аулақ болуға міндеттейді; сыбайлас жемқорлықтың кез келген көріністеріне және сот төрелігін іске асыру жөніндегі қызметке заңсыз араласу әрекеттеріне қарсы тұру; судьялар кеңесінің құпиясын сақтау.
Қазіргі судьялар мен отставкадағы судьялар үшін этикалық мінез-құлық стандарттары судьяның кәсіби қызметі саяси мақсаттарды көздейтін саяси партияға немесе қоғамдық бірлестікке мүшелікке сәйкес келмейтін судьялық этика Кодексімен анықталады1. Судья мұндай ұйымдарды қолдап, олардың саяси қызметіне қатыспауы керек, ол нақты іс бойынша шешім шығарумен байланысты емес мемлекеттік, саяси қызметті реттелмеген жария бағалаудан бас тартуы керек (6-бап).
Судья қызметке кіріскен кезде сот төрелігін жүзеге асыру процесінде және күнделікті өмірде мінез-құлықтың этикалық нормаларын сақтауға байланысты шектеулерді өз еркімен қабылдайды.
Сот билігінің беделінің төмендеуіне әкеп соқтырған және судьяның беделіне нұқсан келтірген судьялық әдеп кодексінің ережелерін бұзу судьяны тәртіптік жауапкершілікке тарту үшін негіз болып табылады. Судьяға қатысты азаматтардың өтініші бойынша осындай бұзушылықтар үшін қоғамдық ықпал ету шаралары да қабылдануы мүмкін.
___________________
1 2016 жылғы 21 қарашада Қазақстан Республикасы судьяларының жетінші съезінде қабылданды.
ҚР Конституциясының 79-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 79-бабы судьялардың мәртебесі мен тәуелсіздігіне, олардың құқықтары мен міндеттеріне қатысты негізгі ережелерді айқындайды.
Судьялар тұрақты және олардың тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен қорғалған. Судьяның өкілеттігін тоқтату немесе тоқтата тұру тек заңда белгіленген негіздер бойынша жүзеге асырылуы мүмкін, бұл олардың тәуелсіздігіне және өз еркімен жұмыстан шығарудан қорғалуына кепілдік береді.
Мақалада судьялардың Тәуелсіздігінің қосымша кепілі болып табылатын оларға қол сұғылмаушылық қарастырылған. Судья Қазақстан Республикасы Президентінің келісімінсіз (Жоғары Сот Кеңесінің қорытындысына негізделген) немесе белгілі бір жағдайларда Сенаттың келісімінсіз қамауға алынбайды, әкімшілік жазаға тартылмайды немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Республика соттарының судьяларына қойылатын талаптар Конституциялық заңмен айқындалады. Бұған, мысалы, судья лауазымына үміткерлердің кәсіби біліктілігі мен моральдық қасиеттеріне қойылатын талаптар кіреді.
Судья лауазымы судьялардың тәуелсіздігі мен бейтараптығын қамтамасыз ету үшін бірқатар басқа міндеттер мен қызметтерге сәйкес келмейді. Судьялар оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметті қоспағанда, басқа да ақылы лауазымдарды атқара алмайды. Олар сондай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналыса алмайды немесе коммерциялық ұйымның басқару органының немесе Бақылау кеңесінің құрамына кіре алмайды.
Жалпы, 79-бап судьялардың тәуелсіздігінің кепілдіктерін белгілейді және олардың мәртебесін реттейді, бұл Қазақстанда сот төрелігін әділ және бейтарап жүзеге асыру үшін негіз болып табылады.
Қазақстан Конституциясының баптарын талдауды жалғастыра отырып, 79-бап Сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз етуде және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда маңызды рөл атқаратынын атап өткен жөн. Судьялардың тәуелсіздігі істерді әділ және бейтарап қарауды қамтамасыз ететін сот төрелігінің негізгі қағидасы болып табылады.
79-бапта белгіленген нормалар судьялардың басқа билік тармақтарының, саяси топтардың, ұйымдардың немесе жеке адамдардың сыртқы әсеріне, араласуына немесе қысымына ұшырамауын қамтамасыз етеді.
Осылайша, Қазақстан Конституциясының 79-бабы сот жүйесінің тәуелсіздігін қорғауға және сот төрелігін тиісінше жүзеге асыру үшін жағдайлар жасауға бағытталған іргелі ереже болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасында құқықтық тәртіпті, демократияны сақтау және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау үшін маңызды элемент.