Қазақстан Республикасы Конституциясының 82-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасын және судьяларын Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемесіне негізделген Республика Президентінің ұсынуымен Сенат сайлайды.
2. Жергілікті және басқа да соттардың төрағалары мен судьяларын Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша Республика Президенті қызметке тағайындайды.
3. Соттарда конституциялық заңға сәйкес сот алқалары құрылуы мүмкін. Сот алқалары төрағаларына өкілеттіктер беру тәртібі конституциялық заңмен белгіленеді.
4. Жоғары Сот Кеңесінің Төрағасын Республика Президенті Парламент Сенатының келісімімен тағайындайды.
5. Жоғары Сот Кеңесінің мəртебесі, құрамын қалыптастыру тəртібі жəне жұмысын ұйымдастыру заңда айқындалады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 82-бабына түсініктеме
82.1. Жоғарғы Сот судьясы лауазымына кандидаттарға қойылатын біліктілік талаптары сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңымен бекітілген.
Судьялыққа кандидаттарға қойылатын жалпы талаптардан басқа, Жоғарғы Соттың судьясы лауазымына үміткерлер үшін жұмыс өтіліне қосымша талаптар белгіленді – заң мамандығы бойынша кемінде 20 жыл, оның ішінде судьялық өтілі кемінде 10 жыл, оның ішінде облыстық соттың судьясы кемінде 5 жыл.
Сонымен қатар, Жоғарғы Сот судьялығына кандидат Жоғарғы Соттың жалпы отырысының оң қорытындысын және жоғары тұрған соттың екі судьясы мен отставкадағы бір судьядан жазбаша кепілдеме алуы керек.
Судьялық өтілінің болуы, Жоғарғы Соттың жалпы отырысының оң қорытындысының және тиісті жазбаша кепілгерліктің қажеттілігі туралы талаптар Жоғарғы Сот Төрағасы лауазымына кандидатқа қолданылмайды.
Жоғарғы Сот судьясы лауазымына кандидаттарды іріктеу жөніндегі кеңестің қызметі Жоғары Сот Кеңесі туралы ҚР Заңымен регламенттелген.
Жоғарғы Сот судьяларының бос лауазымдарына кандидаттарды іріктеуді Жоғары Сот Кеңесі бос лауазымдарға орналасуға өтініш берген адамдар қатарынан конкурстық негізде жүзеге асырады. Бұл ретте кандидаттарды іріктеу кезінде кадр резервінде тұрған адамдарға басымдық беріледі.
Конкурстық іріктеу қорытындысы бойынша ҚР ҚК Республика Президентіне Жоғарғы Сот судьясының бос лауазымына кандидаттарды ұсынады. Ұсынылған кандидатурамен келіскен жағдайда ҚР Президенті көрсетілген лауазымға кандидатты сайлау туралы мәселе қойыла отырып, Парламент Сенатына ұсыныс енгізеді.
Жоғарғы Соттың судьялары Парламент Сенатының қаулысымен қызметке сайланады және тұрақты негізде өкілеттіктер беріледі.
Жоғарғы Соттың Төрағасын Сенат кеңестің ұсынымына негізделген Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша 5 жыл мерзімге сайлайды.
82.2. Жергілікті және басқа кемелерге мыналар жатады:
– аудандық және оларға теңестірілген соттар (аудандар мен қалалардың соттары, мамандандырылған соттар (экономикалық, кәмелетке толмағандардың істері бойынша, әкімшілік, қылмыстық істер бойынша) және гарнизондардың әскери соттары);
– облыстық және оларға теңестірілген соттар (Астана, Алматы қалаларының соттары және Қазақстан Республикасының Әскери соты).
Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңына сәйкес аудандық соттардың судьялары Қазақстан Республикасының азаматтары бола алады:
1) 30 жасқа толған;
2) жоғары заң білімі, жоғары моральдық-адамгершілік қасиеттері, мінсіз беделі және әдетте сот отырысының хатшысы, сот консультанты (көмекшісі), прокурор, адвокат ретінде кемінде 5 жыл жұмыс өтілі не заң мамандығы бойынша кемінде 10 жыл жұмыс өтілі бар;
3) біліктілік емтиханын тапсырған;
4) медициналық куәландырудан өткен және судьяның кәсіби міндеттерін орындауға кедергі келтіретін аурулардың жоқтығын растаған;
5) негізгі жұмыс орнынан қол үзіп, сотта ақылы бір жылдық тағылымдамадан сәтті өткен және тағылымдама қорытындылары бойынша соттың жалпы отырысының оң қорытындысын алған;
6) полиграфологиялық зерттеуден өткен.
Соттарда біліктілік емтиханынан және тағылымдамадан өтуден 4 жыл мерзімге мамандандырылған магистратурада оқуды бітірген және онда біліктілік емтиханын тапсырған адамдар, сондай-ақ теріс себептермен қызметтен босатылған судьяларды қоспағанда, бұрын кемінде 5 жыл тұрақты судья болып жұмыс істеген бұрынғы судьялар босатылады.
Ақылы тағылымдамадан және полиграфологиялық зерттеуден өту туралы талаптар қазіргі судьялар болып табылатын кандидаттарға қолданылмайды.
Сондай-ақ, судья лауазымынан сайланған не тағайындалған адамдар өкілді органдардағы мемлекеттік лауазымға немесе сот төрелігін ұйымдастырушылық қамтамасыз етуге тікелей байланысты лауазымға ақылы тағылымдамадан өтуден босатылады.
Облыстық соттың судьясы лауазымына кандидаттарға қосымша талаптар қойылады-заң мамандығы бойынша жұмыс өтілі кемінде 15 жыл, оның ішінде судья кемінде 5 жыл. Сондай-ақ олар тиісті облыстық соттың жалпы отырысының және жоғары тұрған соттың екі судьясы мен отставкадағы бір судьяның жазбаша нысандағы кепілгерлігінің қорытындысын алуға тиіс.
Жергілікті және басқа да соттар судьяларының бос лауазымдарына кандидаттарды іріктеуді бос лауазымдарға орналасуға өтініш берген адамдар қатарынан конкурстық негізде ҚР ҚК жүзеге асырады.
Өткізілген конкурстың нәтижелері бойынша ҚР ҚК Республика Президентіне жергілікті және басқа соттардың судьяларын қызметке тағайындауға кандидаттарды ұсынады.
Жергілікті және басқа соттардың судьялары қызметке Мемлекет басшысының Жарлығымен тұрақты негізде тағайындалады.
Аудандық сот төрағасы лауазымына кандидаттарды іріктеуді сондай-ақ конкурстық негізде ҚР ҚК жүзеге асырады, ал облыстық сот төрағасы лауазымына кандидаттарды Жоғарғы Соттың жалпы отырысының шешімі негізінде өзі енгізген Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша балама негізде ҚР ҚК қарайды.
Аудандық соттар төрағаларының лауазымдарына қазіргі судьялар немесе судья лауазымында кемінде 5 жыл жұмыс өтілі бар адамдар қатарынан кандидаттар ұсынылады.
Облыстық соттар төрағаларының лауазымдарына қазіргі судьялар немесе судья лауазымында кемінде 10 жыл жұмыс өтілі бар адамдар қатарынан кандидаттар ұсынылады.
Бұл ретте жергілікті және басқа соттардың төрағалары лауазымдарына кандидаттарды іріктеу кезінде басымдық кадр резервінде тұрған адамдарға беріледі.
Жергілікті және басқа соттардың төрағалары қызметке Мемлекет басшысының Жарлығымен 5 жыл мерзімге тағайындалады. Бұл ретте оларды тиісті сотта қатарынан екі реттен артық атқаратын лауазымына тағайындауға болмайды.
82.3. Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңына сәйкес Жоғарғы Сотта:
азаматтық істер жөніндегі сот алқасы;
қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы;
мамандандырылған сот алқасы.
Облыстық соттарда азаматтық істер жөніндегі сот алқасы және қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы бар.
Облыстық соттардың сот алқалары төрағаларының, Жоғарғы Соттың сот алқалары төрағаларының бос лауазымдарына кандидатураларды Жоғарғы Соттың жалпы отырысының шешімі негізінде Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынған ұсынысы бойынша балама негізде ҚР ҚК қарайды.
Жоғарғы Соттың сот алқасы төрағасының лауазымына Кандидат Жоғарғы Сот судьяларының арасынан ұсынылады.
Облыстық соттардың сот алқалары төрағаларының лауазымдарына кандидаттар қазіргі судьялар немесе судья лауазымында кемінде 10 жыл жұмыс өтілі бар адамдар қатарынан ұсынылады.
Бұл ретте облыстық соттың немесе Жоғарғы Соттың сот алқасы төрағасының лауазымына кандидаттарды іріктеу кезінде басымдық кадр резервінде тұрған адамдарға беріледі.
Облыстық соттардың және Жоғарғы Соттың сот алқаларының төрағалары мемлекет басшысының жарлығымен 5 жыл мерзімге тағайындалады. Бұл ретте оларды тиісті сотта қатарынан екі реттен артық атқаратын лауазымына тағайындауға болмайды.
82.4. Жоғары Сот кеңесі төрағадан және республика Президенті тағайындайтын басқа адамдардан тұрады.
ҚР Жоғары Сот Кеңесі туралы Заңына сәйкес ҚР ҚСҚ лауазымы бойынша ҚР Жоғарғы Сотының Төрағасы, ҚР Бас прокуроры, ҚР Әділет министрі, ҚР Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы, Парламент Сенаты мен Мәжілісінің тиісті тұрақты комитеттерінің төрағалары кіреді.
ҚР ҚК мүшелерінің жартысын Жоғарғы Соттың жалпы отырысы сайлайтын және Мемлекет басшысына тағайындауға ұсынылатын судьялар мен отставкадағы судьялар құрайды.
ҚР ҚК құрамына отставкадағы судьялар мен судьялардың кандидатураларын Жоғарғы Соттың жалпы отырысы облыстық соттардың жалпы отырыстары ұсынған кандидаттар қатарынан, аудандық және облыстық соттардың, сондай-ақ Жоғарғы Соттың ҚР ҚК-де судьялардың, отставкадағы судьялардың тең өкілдігін қамтамасыз етуді ескере отырып қарайды.
Бұдан басқа, ҚР ҚК құрамына Республика Президенті болып басқа да адамдар, оның ішінде ғалым-заңгерлер, адвокаттар, шетелдік сарапшылар, Судьялар одағының өкілдері тағайындалуы мүмкін.
Кеңестің мұндай құрамы халықаралық стандарттарға толық сәйкес келеді. Егер 1998 жылғы 10 шілдедегі судьялардың мәртебесі туралы Заң туралы Еуропалық Хартияға жүгінетін болсақ, онда судья лауазымын таңдауға, іріктеуге, тағайындауға, жоғарылатуға немесе аяқтауға байланысты әрбір шешімге қатысты заң атқарушы және заң шығарушы биліктен тәуелсіз органның араласуын қарастырады, онда кем дегенде отырысқа қатысушылардың жартысы судьялардың ең кең өкілдігіне кепілдік беретін тәртіппен сол судьялар сайлаған судьялар болып табылады.
Кеңес Төрағасы мен Кеңес мүшелерін лауазымы бойынша қоспағанда, ҚР ҚК мүшелері өз өкілеттіктерін 3 жыл жүзеге асырады.
82.5. Кеңестің мәртебесі мен жұмысын ұйымдастыру ҚР Жоғары Сот Кеңесі туралы Заңымен айқындалады.
Осы Заңға сәйкес ҚР ҚК Қазақстан Республикасы Президентінің соттарды қалыптастыру жөніндегі конституциялық өкілеттіктерін, судьялардың тәуелсіздігі мен оларға қол сұғылмаушылық кепілдіктерін қамтамасыз ету мақсатында құрылатын дербес мемлекеттік мекеме болып табылады.
Бұрын кеңес Республика Президенті жанындағы консультативтік-кеңесші орган, содан кейін – заңды тұлға құрмайтын мекеме болып, 2016 жылдан бастап дербес мемлекеттік мекеме болып қайта құрылды.
Кеңесте заңды тұлға болып табылатын аппарат бар.
ҚР ҚК отырыстарын өткізу тәртібі және оның қызметінің басқа да ұйымдастырушылық мәселелері ҚР ҚК регламентінде бекітілген.
ҚР ҚК мүшелері өз қызметін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз болады. Сонымен бірге олардың соттар мен судьялардың сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі қызметіне араласуға құқығы жоқ.
ҚР Конституциясының 82-бабына тағы бір түсініктеме
1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы мен судьяларын Сенат Республика Президентінің ұсынуы бойынша Жоғары Сот Кеңесінің ұсынымына негізделген сайлайды.
2. Жергілікті және басқа соттардың төрағалары мен судьяларын Жоғары Сот Кеңесінің ұсынысы бойынша республика Президенті қызметке тағайындайды.
3. Соттарда конституциялық заңға сәйкес сот алқалары құрылуы мүмкін. Сот алқалары төрағаларына өкілеттік беру тәртібі Конституциялық заңмен айқындалады.
4. Жоғары Сот Кеңесінің Төрағасын Парламент Сенатының келісімімен Республика Президенті тағайындайды.
5. Жоғары Сот Кеңесінің мәртебесі, құрамын қалыптастыру тәртібі және жұмысын ұйымдастыру заңмен айқындалады.
Қазақстан Конституциясының 82-бабы судьялар мен әртүрлі деңгейдегі соттардың төрағаларын тағайындау және сайлау процесін айқындайды, сондай-ақ сот алқаларын құруды реттейді және Жоғары Сот Кеңесінің мәртебесі мен жұмыс тәртібін айқындайды.
82-баптың 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы мен судьяларын Сенат Республика Президентінің ұсынуы бойынша Жоғары Сот Кеңесінің ұсынымы негізінде сайлайды. Осылайша, Жоғарғы Сот судьяларын тағайындау процесі мемлекеттің үш негізгі органының: Президенттің, Жоғары Сот Кеңесінің және Сенаттың пікірін ескере отырып жүзеге асырылады.
82-баптың 2-тармағы жергілікті және басқа да соттардың төрағалары мен судьяларын Жоғары Сот Кеңесінің ұсынысы бойынша республика Президенті лауазымдарға тағайындайтынын белгілейді. Бұл судьяларды тағайындау кәсіби сот қауымдастығының пікірін ескере отырып жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді және сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге тырысады.
82-баптың 3-тармағына сәйкес Соттарда конституциялық заңға сәйкес сот алқалары құрылуы мүмкін. Сот алқалары төрағаларына өкілеттік беру тәртібі де Конституциялық заңмен айқындалады. Бұл сот функцияларын ажыратуға және соттардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
82-баптың 4-тармағы Жоғары Сот Кеңесінің Төрағасын Парламент Сенатының келісімімен Республика Президенті тағайындайтынын белгілейді. Бұл негізгі сот органының басшысын тағайындау процесінде биліктің атқарушы және заң шығарушы тармақтары арасындағы үйлесімділік пен тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.
Ақырында, 82-баптың 5-тармағы Жоғары Сот Кеңесінің мәртебесін, құрамын қалыптастыру тәртібін және жұмысын ұйымдастыруды заңмен белгілейтінін анықтайды.