Қазақстан Республикасы Конституциясының 81-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты азаматтық, қылмыстық істер, жергілікті және басқа да соттардың соттылығына жататын өзге де істер бойынша жоғары сот органы болып табылады, заңда көзделген жағдайларда өзінің соттылығына жататын сот істерін қарайды және сот практикасының мәселелерi бойынша түсiнiктемелер беріп отырады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 81-бабына түсініктеме
ҚР Конституциясының 81-бабы бірнеше редакциядан өтті. 1995 жылғы Конституция қабылданған сәттен бастап 2007 жылғы редакцияға дейін 81-бапта ҚР Жоғарғы Соты «жалпы юрисдикцияның сотталатын соттары» істері бойынша жоғары сот органы болып табылатыны және олардың қызметін Заңда көзделген іс жүргізу нысандарында қадағалауды жүзеге асыратыны туралы ереже қамтылған. 2007 жылғы редакцияда «жергілікті және басқа соттарды» көрсете отырып, өзекті тұжырым пайда болды, бірақ бұрынғы редакциядағы қадағалау функциясы сақталды.
«Жергілікті және өзге де соттар» ұғымы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 3-бабында ашылған және 2008 жылғы 17 қарашадағы ҚР Конституциялық заңымен нақтыланған сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 3-бабының ережелеріне сәйкес» жергілікті соттарға » облыстық және оларға теңестірілген соттар, аудандық соттар жатады және оларға теңестірілген соттар. Қазақстан Республикасында «басқа соттар», оның ішінде облыстық немесе аудандық сот мәртебесімен ҚР Президенті құратын мамандандырылған соттар құрылуы мүмкін.
Төмен тұрған сот сатыларының қаулыларын қадағалау институты Қазақстанда 1937 жылғы 26 наурыздан бастап, кеңестердің X Бүкілқазақстандық съезі Социалистік Қазақстанның жаңа Конституциясын қабылдау туралы қаулы қабылдаған кезден бастап болған. ҚазКСР Жоғарғы Соты жоғары сот органы болды және қадағалау және кассация тәртібімен төмен тұрған сот органдарының шешімдерін қайта қарау бойынша өкілеттіктерге ие болды.
Социалистік елдердің сот жүйелерінде кең таралған сот қадағалауы институты Еуропалық адам құқықтары сотының шешімдерінде, Еуропа Кеңесінің Венеция комиссиясының құжаттарында, соның ішінде қадағалау процедурасының жетілмегендігіне байланысты бірнеше рет тиімсіз құрал ретінде сынға Ұшырады1. Атап айтқанда, аталған сот қадағалау бойынша іс жүргізу формасының ережелерін іске асыру құқықтық сенімділік пен «res judicata»қағидаттарының бұзылуына әкеледі деп санайды 2.
______________________
1 Ресейге қарсы Рябыхского бойынша Еуропалық Соттың 2003 жылғы 23 шілдедегі қаулысы, 59-тармақ.
URL: http://www.echr.ru/documents/doc/new/003.htm
2 бұл қағида ешбір Тараптың іс бойынша қайта қарау және жаңа шешім шығару мақсатында түпкілікті және міндетті сот шешімін қайта қарауды талап етуге құқығы жоқ екенін жариялайды. Жоғары тұрған соттардың қайта қарау өкілеттіктері қайта қарауды ауыстыру үшін емес, сот қателіктерін, заңсыз сот шешімдерін түзету үшін пайдаланылуы керек. Қайта қарауды бүркемеленген апелляция ретінде қарастыруға болмайды және сұраққа екі көзқарастың болуы қайта қарауға негіз бола алмайды.
Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық соттың юрисдикциясы мен практикасы Қазақстан Республикасына қолданылмаса да, халықаралық-құқықтық және Еуропалық сот төрелігінің стандарттары кез келген ұлттық құқықтық жүйеде өз еркімен қолданылуы мүмкін.
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот төрелігін іске асыру жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2015 жылғы 31 қазандағы ҚР Заңына сәйкес қадағалау іс жүргізу нысаны ретінде қылмыстық процесте жойылды және қылмыстық істерді бірінші, апелляциялық және кассациялық сатыдағы соттар қарай бастады. Қазіргі уақытта ҚР ҚІЖК-нің 313, 484-баптарына сәйкес Жоғарғы Сот істерді заңды күшіне енген үкімдер мен қаулыларға өтінішхаттар бойынша кассациялық тәртіппен қарайды.
ҚР Конституциясының 81-бабында (2017 жылғы 10 наурыздағы ҚР Заңы редакциясында) және сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 17-бабының 1-тармағында төменгі соттарды қадағалау жөніндегі Жоғарғы Соттың өкілеттіктері туралы ереже ұқсас түрде жойылды.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заңының 17-бабы 1-тармағының өкілеттіктерін қайта бөлу туралы 2017 жылғы 15 маусымдағы ҚР Конституциялық заңымен жаңа редакцияда жазылды: «Жоғарғы Сот азаматтық, қылмыстық және өзге де істер, жергілікті және басқа да соттардың соттылығы бойынша жоғары сот органы болып табылады, оларға қатысты кассациялық сатының функцияларын жүзеге асырады және нормативтік қаулылар қабылдау арқылы сот практикасы мәселелері бойынша түсініктемелер береді».
Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңының 17-бабы 2-тармағының 2, 3-абзацтарына сәйкес Жоғарғы Сот:
1) сот практикасын зерделейді және оны жалпылау қорытындылары бойынша республика соттарының сот төрелігін іске асыруы кезінде заңдылықты сақтау мәселелерін қарайды 1;
2) нормативтік қаулылар қабылдау арқылы сот практикасы мәселелері бойынша түсініктемелер береді.
Осылайша, Жоғарғы Сот сот практикасын жалпылау мен шолуларды қабылдаумен аяқталатын сот практикасын жалпылау қызметін де жүзеге асырады және сот практикасын жалпылауды Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысын немесе Жоғарғы Сот Пленумының Қаулысын қабылдауға дайындық кезеңі ретінде қарастырады.
Біріншіден, сот практикасын жалпылау және кейіннен түсініктеме беру (қажет болған жағдайда) сот практикасының біркелкілігін қамтамасыз етуге бағытталған, ол басқа құқықтық жүйелерде, мысалы, Доктрина мен сот прецедентінің рәсімдерінің әрекеті есебінен сақталады. Осылайша, Жоғарғы соттың бұл қызметі ұйымдастырушылық функцияны орындайды. Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының заңды күші бұл қызметті билік-әкімшілік сипатқа да хабарлайды және «жұмсақ қадағалаудың»нысаны болып табылады.
Жоғарғы Соттың бірқатар нормативтік қаулыларын қабылдауға нормативтік құқықтық актілердің белгілі бір ережелерін қолданудың типтік қателіктері мен кемшіліктерін анықтау негіз болып табылады. Мәселен, мысалы, Жоғарғы соттың «бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындаудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік қаулысының кіріспесінде: «бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындаудың сот практикасын жалпылау нәтижелерін талқылай отырып, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы жазаның осы түрін қолдану кезінде соттар елеулі қателіктер жіберетінін атап өтті» 2.
Сондай-ақ, Қазақстанда Жоғарғы Соттың төмен тұрған (бірінші кезекте, облыстық) соттарға сот практикасын жалпылау туралы тапсырмалар Жолдауы таралды3.
_____________________
1 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының сайтындағы бөлімдердің бірінде көрсетілгендей, «жалпылаудың мақсаты жалпыланған санаттағы істер бойынша сот практикасын зерделеу, соттардың құқық қолдану практикасында туындайтын проблемалық мәселелерді анықтау, заңнаманың біркелкі қолданылуын қалыптастыру жөнінде ұсыныстар әзірлеу болып табылады». Осылайша, соттардың «сот практикасын жалпылау» жөніндегі қызметі төмен тұрған соттарға міндетті түрде түсініктемелер немесе нұсқаулар беруді көздемейді.
URL: http://krg.sud.kz/rus/content/obobshcnenie-sudebnoy-praktiki-rassmotreniya-del-i-materialov-po-voprosam-ispolnitelnogo
2 ҚР ҚҚСД 2001 жылғы 19 қазандағы № 15. «Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері туралы».
3 мысал ретінде Жоғарғы соттың 2017 жылғы 1 маусымдағы № 6001-17-3-1-7/182 Алматы облыстық сотына Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексін жаңа редакцияда қолдану жөніндегі сот практикасын жалпылау туралы тапсырмасын келтіруге болады.
ҚР Конституциясының 4-бабының 1-тармағына сәйкес ҚР ҚК және ҚР ҚК нормативтік қаулылары Қазақстан Республикасында қолданыстағы құқық болып табылады. ҚР құқықтық актілер туралы Заңының 7-бабында Жоғарғы Соттың нормативтік қаулылары нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне жатқызылған.
Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларды қабылдау рәсімі ҚР сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заңында, Жоғарғы Соттың жалпы отырысының регламентінде белгіленген. Аталған Конституциялық заңның 21-бабына сәйкес сот практикасын зерделеу және қорыту жөніндегі жұмысты Жоғарғы Соттың сот алқасының төрағасы ұйымдастырады. Сот практикасын жалпылау ҚР Жоғарғы Сотының жарты жыл ішінде іске асырылатын жұмыс жоспарына сәйкес жүзеге асырылады. Аталған Конституциялық заңның 22-бабы Жоғарғы Соттың жалпы отырысы нормативтік қаулылар қабылдайтынын, сот практикасы мәселелері бойынша түсініктемелер беретінін және заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізетінін белгілейді; бұл ретте нормативтік қаулылар Жоғарғы Сот судьялары санының кемінде үштен екісінің даусымен және Жоғарғы Сот судьяларының жалпы санының кемінде төрттен үшінің кворумы болған кезде қабылданады.
Жоғарғы Соттың жалпы отырысы регламентінің 27-тармағына сәйкес » жалпы отырыста сот практикасы мәселелерін талқылау судьяның баяндамасы немесе Жоғарғы Сот судьяларының, мүдделі мемлекеттік орган өкілінің, ғылыми-консультативтік кеңес мүшелерінің сөйлеген сөздері түрінде өтеді. Талқыланатын мәселе бойынша Конституциялық Кеңес Төрағасының, Бас Прокурордың, Әділет министрінің, Президент әкімшілігі өкілінің және басқа да шақырылған адамдардың пікірі тыңдалады». Нормативтік қаулылар, Жоғарғы Сот Пленумының қаулылары және өзге де түсіндіру актілері Жоғарғы Соттың жалпы отырысында қабылданады.
ТМД-ның бірқатар елдеріндегі жоғарғы соттардың нормативтік қаулыларының ерекшелігі көбінесе ғылыми заң әдебиеттерінде, сарапшылар арасында, соның ішінде шетелдік әдебиеттерде пікірталас тудырады. Венеция комиссиясының пікірінше, жоғары соттардың қаулылары мен түсіндірмелерінің міндетті сипаты туралы ереже судьялардың Тәуелсіздік қағидатын бұзады және сот төрелігін жүзеге асыруға араласуды білдіреді.1, ең алдымен, сот «өзінің ішкі сенімі бойынша»жүзеге асыратын соттың танымдық қызметі ретінде. Венеция комиссиясының 2010 жылғы сот жүйесінің тәуелсіздігі туралы қорытындыларының бірінде » сот жүйесіндегі қатаң иерархиялық тәртіп судьялардың бастықтардың бұйрықтарына бағынатын мемлекеттік қызметкерлер сияқты әрекет ету қаупін тудырады «делінген 2.
___________________
1 ЕҚЫҰ-ның Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі кеңсесі (ЕҚЫҰ/ДИАҚБ) және демократия үшін Еуропалық комиссия(Венеция комиссиясы) – Венеция комиссиясы 108 пленарлық отырыста мақұлдаған «Конституцияға өзгерістер енгізу туралы» Заң жобасы бойынша CDL-AD (2016)025-rus бірлескен қорытындысы (Венеция, 14-15 қазан 2016 жыл), 65-тармақ.
2 CDL-AD (2015)014corr. «Қырғыз Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасы бойынша 72-тармақ.
Н.С. Ахметов, Д.Бейсембеков бұл тұжырымға қарама-қайшы, «судья сот төрелігін жүзеге асыруда тәуелсіз және тек Конституция мен заңға бағынады» деген ҚР Конституциясының 77-бабының 1-тармағын сөзбе-сөз түсінуге болмайтынын көрсетеді1. Әртүрлі құқықтық және сот жүйелері қалыптасқан ұлттық Доктрина мен практиканы ескере отырып, соттың тәуелсіздігі қағидатының теңгерімділігі және сот практикасының біркелкілігінің бірдей маңызды талабы туралы мәселені шешеді. Салмақты тәсіл ретінде в пікірін келтіруге болады. Аарона, ол «абсолютті судьялардың қалауы ешқашан болмайды, өйткені ол қалауды қолданудың парасаттылығы мен ұтымдылығының процедуралары мен талаптарымен шектеледі және белгіленеді»деп көрсетеді 2.
Төменгі соттың қаулысын Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысына қайшы қабылдау ҚР АІЖК-нің 365-бабының негізінде сот қаулысының күшін жою немесе өзгерту үшін негіз болып табылады: материалдық заңды дұрыс түсіндірмеу не заң ұқсастығын немесе құқық ұқсастығын дұрыс қолданбау.
_________________
1 Ахметова Н. С., Бейсембеков д. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының құқықтық негізі және заңдық күші // ҚарМУ хабаршысы Қарағанды, 2009. – Б. 10.
2 Аарон Б. судьялардың қалауы / ағылшын тілінен аудармасы. М: НОРМА, 1999. – Б. 30.
ҚР Конституциясының 81-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 81-бабы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының елдегі жоғары сот органы ретіндегі ережесін белгілейді. Бұл ереже Жоғарғы Соттың сот жүйесінің жоғарғы органы ретіндегі маңыздылығын көрсетеді және оның негізгі функциялары мен міндеттерін анықтайды.
Жоғарғы Сот азаматтық, қылмыстық және өзге де істер, жергілікті және басқа соттар соттайтын жоғары сот органы болып табылады. Бұл дегеніміз, Жоғарғы Сот төменгі соттарда қаралған істерді қарайды және олардың шешімдерін өз құзыреті шегінде қайта қарауы мүмкін. Ол сондай-ақ заңнамаға сәйкес оның соттылығына жатқызылған істерді қарауы мүмкін.
Жоғарғы соттың негізгі функцияларының бірі сот практикасы мәселелері бойынша түсініктемелер беру болып табылады. Бұл Жоғарғы Соттың барлық төменгі соттар үшін міндетті болып табылатын заңдар мен басқа да ережелердің ресми түсіндірмелерін шығаруға құқығы бар дегенді білдіреді. Осылайша, Жоғарғы Сот сот практикасының біркелкілігін және елдегі заңдардың түсіндірілуін қамтамасыз етеді, бұл әділеттілікті әділетті және бейтарап жүзеге асыруға ықпал етеді.
Жалпы, Қазақстан Конституциясының 81-бабы Жоғарғы Соттың елдің сот жүйесіндегі орталық рөлін атап көрсетеді және оның заң үстемдігін қолдауға және әділ және бейтарап сот төрелігін қамтамасыз етуге бағытталған негізгі функциялары мен міндеттерін айқындайды.