Қазақстан Республикасы Конституциясының 87-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді, тиісті аумақтың мүддесі мен даму қажеттілігін ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпы мемлекеттік саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді.
2. Жергілікті атқарушы органдардың қарауына мыналар жатады:
1) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылуын қамтамасыз ету;
2) коммуналдық меншікті басқару;
3) жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
4) жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай Республика заңдарымен жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
3. Жергілікті атқарушы органды Республика Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің әкімі басқарады.
4. Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жəне астананың əкімдерін тиісінше облыстың аумағында орналасқан мəслихаттар депутаттарының немесе республикалық маңызы бар қалалардың жəне астананың мəслихаттары депутаттарының келісімімен Республика Президенті қызметке тағайындайды.
Республика Президенті дауыс беру жүргізілетін кемінде екі кандидатураны ұсынады. Дауыс беруге қатысқан мəслихат депутаттарының көп дауысын алған кандидат олардың келісімін алды деп есептеледі.
Өзге əкімшілік-аумақтық бірліктердің əкімдері заңда айқындалатын тəртіппен қызметке тағайындалады немесе сайланады, сондай-ақ қызметінен босатылады. Республика Президенті өзінің ұйғаруы бойынша облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жəне астананың əкімдерін қызметінен босатуға құқылы.
5. Мәслихат депутаттарының жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселе қойылуы мүмкін. Бұл жағдайда мəслихат өз депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен əкімге сенімсіздік білдіруге жəне оны қызметінен босату жөнінде облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жəне астананың əкімдеріне қатысты тиісінше Республика Президентінің не өзге де əкімшілік-аумақтық бірліктердің əкімдеріне қатысты жоғары тұрған əкімнің алдына мəселе қоюға құқылы. Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдерінің өкілеттігі жаңадан сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен кезде тоқтатылады.
6. Жергілікті атқарушы органдардың құзыреті, ұйымдастырылуы және олардың қызмет тәртібі заңмен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 87-бабына түсініктеме
87.1. Жергілікті атқарушы орган (әкімдік) – өз құзыреті шегінде тиісті аумақта жергілікті мемлекеттік басқаруды және өзін-өзі басқаруды жүзеге асыратын, облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімі басқаратын алқалы атқарушы орган. Әкімдіктер жергілікті атқарушы органдар ретінде республика Үкіметі басқаратын атқарушы органдардың бірыңғай жүйесінің құрамдас бөліктері бола отырып, тиісті аумақты дамытудың мүдделері мен қажеттіліктерімен ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді.
Әкімдер басқаратын әкімдіктер облыс, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) деңгейінде құрылады және Қазақстан Республикасы атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді. Олар тиісті аумақты дамытудың мүдделері мен қажеттіліктерімен ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді.
Жергілікті атқарушы органдардың қызметі: республика Президентіне және Үкіметке, жоғары тұрған әкімдерге есеп беру; оны жүргізу мәселелері бойынша тиісті мәслихаттың бақылауында болу; заңдылық; дара басшылық, азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету; өз құзыреті шегінде дербестік; өз қызметі және қабылданатын шешімдер үшін жауапкершілік қағидаттарында жүзеге асырылады.
Облыстық, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімдігін облыс, республикалық маңызы бар қаланың, астананың әкімі әкімнің орынбасарларынан, әкім аппаратының басшысынан, жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдардың бірінші басшыларынан қалыптастырады. Әкімдіктің дербес құрамы облыстық, республикалық маңызы бар қала, Астана мәслихаты сессиясының шешімімен келісілуі тиіс.
Әкімшілік-аумақтық бөліністің төмен тұрған деңгейлерінде (Республикалық маңызы бар қалада (астанада) аудандық, аудандық маңызы бар қалалық, кенттік, ауылдық (селолық), ауылдық (селолық) округтік) әкімдіктер құрылмайды. Осы жергілікті аумақтарда атқарушы билікті қаладағы ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, кенттің, ауылдың (селоның), ауылдық (селолық) округтің әкімдері жүзеге асырады.
Облыстың, қаланың немесе ауданның аумағында тиісті әкім құратын, жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын және жергілікті мемлекеттік басқарудың жекелеген функцияларын жүзеге асыратын атқарушы органдар, сондай-ақ тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік шегінде орталық атқарушы органның функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы органның құрылымдық бөлімшелері жұмыс істей алады.
Тиісті әкім құратын атқарушы органдар әкімдік жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың жекелеген функцияларын жүзеге асыруға уәкілеттік берген және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекеме болып табылады. Өнердің нормаларына сәйкес. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 39-ы, жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын атқарушы органдарды тиісті мәслихат бекіткен әкімшілік-аумақтық бірлікті басқару схемасы шеңберінде облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімдігі құрады, таратады және қайта ұйымдастырады. Құзырет және олардың қызметін ұйымдастыру мәселелерін Қазақстан Республикасы Заңдарының талаптарын сақтай отырып, тиісті әкімдік айқындайды.
ҚР жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңының 38-бабына сәйкес әкімнің қызметін ақпараттық-талдау, ұйымдық-құқықтық және материалдық-техникалық қамтамасыз етуді әкім аппараты жүзеге асырады. Жергілікті атқарушы органның және әкімнің қызметін қамтамасыз ететін әкім аппараты жергілікті бюджет есебінен ұсталатын мемлекеттік мекеме болып табылады.
Облыс, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) әкімінің аппаратын тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімдігі құрады, таратады және қайта ұйымдастырады.
Қаладағы аудан, аудандық маңызы бар қала, кент, ауыл, ауылдық округ әкімінің аппаратын Республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімдігі құрады, таратады және қайта ұйымдастырады.
Облыс, республикалық маңызы бар қала, астана, облыстағы аудан, облыстық маңызы бар қала, Қаладағы аудан әкімі аппаратының басшысын Республика Президенті айқындайтын және Мемлекет басшысы белгілейтін тәртіппен уәкілетті лауазымды адам қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Мемлекет басшысының келісімі бойынша немесе оның өкілеттігі бойынша Әкімшілік Басшысымен тағайындалатын әкім аппаратының жоғарыда көрсетілген басшыларын қызметке тағайындау немесе қызметтен босату кезінде келісім беру туралы ұсынымдар 3 «мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі кадр саясатының кейбір мәселелері туралы» ҚР Президентінің 2002 жылғы 29 наурыздағы № 828 Жарлығымен бекітілген мемлекеттік саяси қызметшілерді және Қазақстан Республикасының өзге де лауазымды адамдарын келісу, лауазымға тағайындау және лауазымнан босату тәртібі туралы ережені Президент Әкімшілігіне облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың әкімдері енгізеді. Президент Әкімшілігіне Әкім Аппаратының тиісті басшысын қызметке тағайындау немесе қызметтен босату жөнінде ұсынылған материалдар жоғарыда көрсетілген ережеде көзделген құжаттардың толық тізбесін тіркеу және ресімдеу сапасына тексеру жүргізу үшін Мемлекеттік қызмет және кадр саясаты мәселелерін жүргізетін Әкімшіліктің құрылымдық бөлімшесіне жіберіледі.
Егер Мемлекет басшысы немесе оның Әкімшілігінің Басшысы өзгеше шешім қабылдамаса, аумақтарды мемлекеттік бақылау және дамыту мәселелерін жүргізетін Республика Президенті Әкімшілігінің құрылымдық бөлімшесінде облыс, республикалық маңызы бар қала, астана, облыстағы аудан, облыстық маңызы бар қала, Қаладағы аудан әкімі аппараты басшыларының лауазымдарына кандидатуралар алдын ала зерделенуге жатады. Келісуге ұсынылған материалдар қаралғаннан кейін және Мемлекет басшысын хабардар еткеннен кейін Республика Президенті Әкімшілігінің Басшысы келісім беру туралы не әкім аппаратының тиісті басшысын қызметке тағайындаудан немесе қызметтен босатудан бас тарту туралы шешім қабылдайды.
Әкім өкілеттігінің тоқтатылуына, жаңа әкімді тағайындауға немесе сайлауға байланысты әкім аппаратының мемлекеттік қызметшілерінің қызметі мәселелері де заңнамада айқындалады. Облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкімі аппаратының құрылымын қоспағанда, әкім аппараты туралы ережені, оның құрылымын тиісті әкімдік бекітеді.
Жергілікті атқарушы органдардың штат санының лимиттері және облыстар, Алматы және Астана қалалары, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) әкімдері орынбасарларының шекті саны; кенттер, ауылдар (селолар), ауылдық (селолық) округтер әкімдері аппараттарының штат санының лимиті «штат санының лимиттерін бекітудің кейбір мәселелері туралы» ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 15 желтоқсандағы № 1324 қаулысымен бекітілген жергілікті атқарушы органдардың саны». Әкімдерге штат кестелерін бекіту кезінде республика үкіметінің осы қаулысымен бекітілген Жергілікті атқарушы органдардың штат санының нормативтерін пайдалану ұсынылды.
87.2.1). Конституция нормалары жергілікті атқарушы органдардың экономикалық, әлеуметтік облыс, жергілікті бюджет, коммуналдық меншікті басқару, тиісті аумақтарды дамытудың мүдделері мен қажеттіліктеріне байланысты жергілікті атқарушы органдардың жұмысын ұйымдастыру сияқты әкімшілік-аумақтық бірліктер тіршілігінің негізгі салаларындағы өкілеттіктерінің ашық, толық емес тізбесін қамтиды.
Жергілікті атқарушы органдардың қарауына, ең алдымен, аумақты дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың орындалуын қамтамасыз ету жатады. Жергілікті атқарушы органдар аумақты және жергілікті бюджетті дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын әзірлеу кезінде тиісті өңірдің әлеуметтік-экономикалық даму болжамдары мен бюджеттік параметрлерін, жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдерін және Қазақстан Республикасының Стратегиялық даму жоспарын, Мемлекеттік бағдарламалар мен республика Президентінің Жолдауларын ескере отырып, стратегиялық, экономикалық өзара байланысты орнату мақсатында әзірленетін өзге де құжаттарды пайдаланады және бюджеттік жоспарлау.
Мемлекеттік басқарудың жергілікті деңгейіндегі аумақты дамытудың жоспарлары мен экономикалық және әлеуметтік бағдарламалары болжамды, үрдістерді, басымдықтарды, нысаналы индикаторларды және өңірдің әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерін бес жылдық кезеңге жыл бойынша бөле отырып қамтиды. Мемлекеттік басқарудың жергілікті деңгейінде үш жылға арналған бюджеттік параметрлердің болжамы өңірдің салық-бюджет саясатының негізгі бағыттарын, тиісті жергілікті бюджеттердің болжамдарын және жергілікті бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бойынша шығыстардың болжамды көлемдерін қамтуға тиіс. Бұл ретте, жергілікті атқарушы орган әлеуметтік-экономикалық дамудың және бюджеттік параметрлердің қосымша көрсеткіштерін енгізуі мүмкін. Әлеуметтік-экономикалық даму және бюджеттік параметрлер болжамдарын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органдар жыл сайын жылжымалы негізде әзірлейді, жергілікті атқарушы органдар мақұлдайды және бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануға тиіс.
Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың әлеуметтік-экономикалық даму болжамын әзірлеу және мақұлдау және тиісті мәслихаттың бекітуіне облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың даму бағдарламасын ұсыну және оның орындалуын қамтамасыз ету облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкімдігінің құзыретіне кіреді. «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жоспарлау Жүйесі туралы» ҚР Президентінің 2009 жылғы 18 маусымдағы № 827 Жарлығына сәйкес облысты, республикалық маңызы бар қаланы, астананы дамыту бағдарламасын облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органы әзірлейді және мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органмен, мүдделі орталық мемлекеттік органдармен келісіледі.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) даму бағдарламасын ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органы әзірлейді және облыстың мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органымен, облыстың мүдделі атқарушы органдарымен келісіледі.
Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың даму бағдарламасын іске асыру мониторингін облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органы жүргізеді.
Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың тексеру комиссиясы жүргізетін бағалаудан басқа, облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың даму бағдарламасын іске асыруды бағалауды Қазақстан Республикасы Президентінің 19-жылғы Жарлығымен бекітілген Облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау жүйесі шеңберінде Өңірлік даму жөніндегі уәкілетті орган жүзеге асырады 2010 жылғы наурыз № 954.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) даму бағдарламасын іске асыру мониторингін ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдары жүргізеді.
Аумақтарды дамыту бағдарламасының іске асырылуын мониторингтеу және бағалау нәтижелері бойынша оларды іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарлары түзетілуге тиіс. Аумақтарды дамыту бағдарламасының іске асырылуын бақылауды тиісті жергілікті өкілді орган жүзеге асырады.
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 3-бабы 1-тармағының нормаларына сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару қызметінің экономикалық және қаржылық негізін: жергілікті бюджет; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілген мүлік; Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес коммуналдық меншіктегі өзге де мүлік құрайды.
Бұдан басқа, аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ әкімдері жергілікті өзін-өзі басқарудың кіріс көздерін қалыптастыруға құқылы. Мұндай көздер мынадай түсімдерден құралады: аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ әкімдерінің басқаруындағы мемлекеттік мүлікті мүліктік жалдаудан (жалға беруден) түсетін кірістер; жеке және заңды тұлғалардың ерікті алымдары; сыртқы (көрнекі) жарнаманы тиісті стационарлық орналастыру объектілерінде, аудандық маңызы бар қаладағы, ауылдағы, кенттегі үй-жайлардан тыс ашық кеңістікте, ауданда тіркелген көлік құралдарында орналастырғаны үшін төлемақы; әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ әкімдері алатын айыппұлдар ҚР ӘҚБТК баптарында көзделген.
Облыстық (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттері тиісінше облыстық мәслихаттардың, Республикалық маңызы бар қаланың, астананың мәслихаттарының және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) мәслихаттарының шешімдерімен бекітіледі.
Облыстық бюджет, Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері ҚР Бюджет кодексінде айқындалған түсімдер есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі, Республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры болып табылады.
Облыстық бюджеттер, Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері тиісінше облыстық мәслихаттардың, Республикалық маңызы бар қаланың, астананың мәслихаттарының шешімдерімен бекітіледі.
ҚР Бюджет кодексінің 6-бабының 1-тармағына сәйкес жергілікті бюджеттерге облыстық бюджет, Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті жатады. Жергілікті бюджеттерді ҚР Үкіметі айқындайтын жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібі негізінде өңірдің әлеуметтік-экономикалық даму болжамын және бюджеттік параметрлерін ескере отырып, мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органдар жыл сайын жоспарлы кезеңге әзірлейді.
Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінің шығыстарын жоспарлау үшін жергілікті бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері ағымдағы қаржы жылының 15 мамырына дейінгі мерзімде бюджеттік өтінімдер мен бюджеттік бағдарламалардың жобаларын әзірлейді және мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органға ұсынады.
Нәтижелерді бағалау жүргізілген жағдайда Қағидалардың осы тармағында көрсетілген құжаттарға бағалау нәтижелері қоса беріледі.
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілері мен мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган арасындағы келіспеушіліктерді тиісті әкімдіктер құратын бюджеттік комиссия қарайды.
Әлеуметтік-экономикалық даму болжамы бойынша, бюджеттік бағдарламалар әкімшілері шығыстарының лимиттері және жаңа бастамаларға арналған лимиттер бойынша, бюджеттер жобаларының көрсеткіштерін айқындау бойынша ұсыныстар әзірлеу ҚР Бюджет кодексінің 58-бабына сәйкес бюджеттік комиссиялардың құзыретіне кіреді.
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдерін олардың Қазақстан Республикасының бюджет және өзге де заңнамасына, әлеуметтік-экономикалық даму болжамына, аумақтарды дамыту бағдарламасының көрсеткіштеріне және қолданыстағы заттай нормаларға сәйкестігі тұрғысынан мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган қарайды.
Мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеттерінің жобасын жасайды және оны облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттік комиссиясының қарауына енгізеді. Бұл ретте облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінің жобасын қарау және айқындау ағымдағы қаржы жылының 15 қыркүйегінен кешіктірілмей, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің – ағымдағы қаржы жылының 1 қазанынан кешіктірілмей аяқталады. Мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган ағымдағы қаржы жылының 1 қазанынан кешіктірмей облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінің жобасын облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органдарының қарауына және ағымдағы қаржы жылының 15 қазанынан кешіктірмей аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің жобасын ауданның жергілікті атқарушы органының қарауына ұсынады (облыстық маңызы бар қалалар). Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінің жобасы қаралғаннан кейін облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органдары оны ағымдағы қаржы жылының 15 қазанынан кешіктірмей тиісті мәслихатқа енгізеді. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің жобасын ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органы тиісті мәслихатқа ағымдағы қаржы жылының 1 қарашасынан кешіктірмей енгізеді.
Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) мәслихаты тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы шешім қабылдағаннан кейін облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімдігі мәслихаттың осындай шешімін іске асыру туралы қаулы қабылдайды.
Қаржы жылы аяқталғаннан кейін облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімдігі облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттерінің атқарылуы туралы жылдық есепті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, аудандық (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттің мәслихатқа және тексеру комиссиясына ұсынады.
87.2.2). Жергілікті атқарушы органдар коммуналдық меншікті басқаруды жергілікті бюджеттің негізгі көздерінің бірі ретінде жүзеге асырады. ҚР АК 192-бабының 3-тармағына сәйкес коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң актілеріне сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілген мүліктен тұрады. Жергілікті бюджет қаражаты және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды. 3-1 Т.) 3 т. сәйкес. 192 ҚР АК (Жалпы бөлім) коммуналдық меншік (жергілікті) мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша облыстық (республикалық маңызы бар қалалар, астаналар) және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) болып бөлінеді.
Әкімшілік-аумақтық бірліктердің мемлекеттік мүлкі ретіндегі коммуналдық мүліктің құқықтық режимін ҚР МК, Мемлекеттік мүлік туралы ҚР Заңы айқындайды. Осы Заңның 2-бабының 3-тармағына сәйкес коммуналдық мүліктің құрамына жергілікті қазынаның мүлкі кіреді: жергілікті бюджет қаражаты; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілмеген өзге де коммуналдық мүлік; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүлік. Әкімшілік-аумақтық бірлік атынан коммуналдық мүлікті басқаруды жергілікті атқарушы органдар жүзеге асырады. Коммуналдық мүлік коммуналдық заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығымен бекітілуі мүмкін.
Коммуналдық мүлікті басқару кезінде жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік мүлік туралы заңда (Қазақстан Республикасының заңдарында, ережелерде) және осы мемлекеттік органдардың мәртебесін айқындайтын өзге де актілерде белгіленген құзыреті шеңберінде коммуналдық мүлікке құқықтарды іске асыру бойынша жергілікті атқарушы органдардың өзара іс-қимылын ұйымдастырады.
Жергілікті мемлекеттік басқару деңгейі бойынша коммуналдық мүлік облыстық коммуналдық мүлік және аудандық коммуналдық мүлік болып бөлінеді. Республикалық маңызы бар қаланың, астананың коммуналдық мүлкін жергілікті мемлекеттік басқару деңгейі облыстың коммуналдық мүлкін жергілікті мемлекеттік басқару деңгейіне теңестіріледі. Бұл ретте республикалық маңызы бар қалада, астанада коммуналдық мүлікті жергілікті мемлекеттік басқарудың аудандық деңгейі бөлінбейді және құрылмайды.
Облыстық маңызы бар қаланың коммуналдық мүлкін жергілікті мемлекеттік басқару деңгейі ауданның коммуналдық мүлкін жергілікті мемлекеттік басқару деңгейіне теңестіріледі. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңына сәйкес аудандық (облыстық маңызы бар қала) әкімдік аудандық (облыстық маңызы бар қала) коммуналдық меншікті заңнамалық актілерге сәйкес басқарады, оны қорғау жөніндегі шараларды жүзеге асырады. Әкімдік сондай-ақ аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ әкіміне басқармаға берілетін аудандық коммуналдық меншіктің тізбесін ҚР Үкіметі бекіткен аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ әкіміне басқармаға берілетін аудандық коммуналдық мүліктің үлгілік тізбесі негізінде айқындайды.
Аудандық маңызы бар қаланың, ауылдың, кенттің, ауылдық округтің әкімдері Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес басқармаға берілген аудандық коммуналдық мүлікті жеке тұлғаларға және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға кейіннен сатып алу құқығынсыз мүліктік жалдауға (жалға алуға) береді; бюджеттен қаржыландырылатын, берілген коммуналдық мемлекеттік қызметтің басым бағыттарын және жұмыстардың (көрсетілетін қызметтердің) міндетті көлемдерін айқындайды берілген коммуналдық мүліктің сақталуын қамтамасыз етеді; берілген аудандық коммуналдық заңды тұлғаларды басқаруды жүзеге асырады, сондай-ақ олардың қарауына берілген аудандық коммуналдық меншік объектілерін басқарудың өзге де мәселелерін шешеді.
Мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен екінші түріне берудің құқықтық мәселелері ҚР Мемлекеттік мүлік туралы Заңының 9-бабында бекітілген: «мүлікті республикалық мүліктің құрамынан коммуналдық мүліктің құрамына беру немесе керісінше … Қазақстан Республикасының Республикалық мүлікке құқықтарын тоқтату және әкімшілік-аумақтық бірліктің коммуналдық мүлікке құқықтарды иемденуі үшін немесе әкімшілік-аумақтық бірліктің коммуналдық мүлікке құқықтарын тоқтату және Қазақстан Республикасының Республикалық мүлікке құқықтарды иемденуі үшін негіз болып табылады».
Мемлекеттік мүлікті мұндай беру «мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітілген мемлекеттік мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен екіншісіне беру қағидаларын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 1 маусымдағы № 616 қаулысының нормаларына сәйкес жүргізіледі.
Мемлекеттік мүлікті коммуналдық мүлікті жергілікті мемлекеттік басқарудың бір деңгейінен екіншісіне беру облыстың жергілікті атқарушы органының шешімі бойынша жүзеге асырылады. Коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілген мемлекеттік мүлікті коммуналдық мүлікті жергілікті мемлекеттік басқарудың бір деңгейінен екіншісіне беру мемлекеттік мүлік туралы ҚР Заңының 10-бабының 3-тармағында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады. Мәселен, облыстық коммуналдық заңды тұлғалардың мүлкі облыстың жергілікті атқарушы органының шешімі бойынша аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының қолдаухаттары негізінде аудандық коммуналдық мүлік деңгейіне берілуі мүмкін. Аудандық коммуналдық заңды тұлғалардың мүлкі аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының және облыстың жергілікті атқарушы органының шешімдері негізінде облыстық коммуналдық мүлік деңгейіне беріледі.
Мемлекеттік мүлікті коммуналдық мүлікті жергілікті мемлекеттік басқарудың бір деңгейінен екіншісіне беру туралы шешім қабылданғаннан кейін отыз күн мерзімде беруші және қабылдаушы Тараптардың уәкілетті лауазымды адамдары қол қоятын және облыстардың, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының басшылары бекітетін беру актісі ресімделеді.
ҚР Мемлекеттік мүлік туралы Заңының 17 және 18-баптарында коммуналдық мүлікті басқару бойынша облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының құзыреті белгіленген. Мәселен, облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органдары осы Заңның 17-бабының нормаларына сәйкес облыстық коммуналдық мүлікті басқарады, оны қорғау жөніндегі шараларды жүзеге асырады; облыстық коммуналдық мүлікті жекешелендіру туралы шешім қабылдайды; облыстық коммуналдық мүлікті облыстық коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіп береді; облыстық коммуналдық мүлікті есепке алуды ұйымдастырады, оның тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ облыстық коммуналдық мүлікті кейіннен сатып алу құқығынсыз, кейіннен сатып алу құқығымен немесе кейіннен шағын кәсіпкерлік субъектілерінің меншігіне өтеусіз негізде беру құқығымен жеке тұлғаларға және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға мүліктік жалдауға (жалға алуға), сенімгерлік басқаруға береді; облыстық коммуналдық мүлікті жекешелендіру туралы шешім қабылдайды және оларға мемлекеттік мүлік туралы ҚР Заңымен және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамасымен жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Облыстық коммуналдық мүлікті мүліктік жалдауға (жалға алуға) беру тәртібі «Мемлекеттік мүлікті мүліктік жалдауға (жалға алуға) беру қағидаларын бекіту туралы»ҚР Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 17 наурыздағы № 10467 бұйрығымен айқындалады. Сенімгерлік басқаруға беру «мемлекеттік мүлікті сенімгерлік басқаруға беру қағидаларын бекіту туралы» Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 21 қаңтардағы № 10111 бұйрығы негізінде жүзеге асырылады. Коммуналдық мүлікті жекешелендіру кезінде «жекешелендіру объектілерін сату Қағидаларын бекіту туралы»ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 9 тамыздағы № 920 қаулысы басшылыққа алынады.
87.2.3). Конституция жергілікті атқарушы органдардың өкілеттіктеріне жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату мәселелерін, жергілікті атқарушы органдардың жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешуді де жатқызады. Мысалы, облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкімінің құзыретіне жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 29-бабының нормаларына сәйкес келесі лауазымды тұлғаларды қызметке тағайындау және қызметтен босату кіреді:
– шекті санын ҚР Үкіметі айқындайтын уәкілетті Жоғары тұрған мемлекеттік органдармен келісім бойынша облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкімінің орынбасарлары;
– Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен нысанды киім кию құқығы берілген және әскери немесе өзге де арнаулы атақ берілетін басшыларды қоспағанда, облыстық, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен қаржыландырылатын атқарушы органдардың басшылары.
Облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкімінің қарауына облыстық, республикалық маңызы бар қаладан, астанадан қаржыландырылатын атқарушы органдардың басшыларына бюджетті, сондай-ақ аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың, республикалық маңызы бар қаладағы ауданның, Астанадағы ауданның) әкімдеріне заңнамаға сәйкес тәртіптік жауапкершілік шараларын қолдану мәселелерін шешу кіреді; аудандық (облыстық маңызы бар қалалардың, республикалық маңызы бар қаладағы ауданның, Астанадағы ауданның) әкімдіктер мен әкімдердің жұмысын үйлестіру; төмен тұрған әкімдердің қызметіне бақылауды жүзеге асыру.
Бұл ретте, облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың әкімі өзінің жекелеген өкілеттіктерін жүзеге асыруды төмен тұрған әкімдерге беруге құқылы.
87.2.4). Жергілікті атқарушы органдардың қарауына жергілікті мемлекеттік басқару мүддесінде оларға Республика заңнамасымен жүктелетін өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру да жатады. Мәселен, облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкімдігінің құзыретіне жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 27-бабының нормаларына сәйкес облыс, республикалық маңызы бар қала, астана аумағында кәсіпкерлік қызметті және инвестициялық ахуалды дамыту үшін жағдай жасау жөніндегі өкілеттіктер кіреді; аграрлық сектордың ұтымды және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету; облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың аумағында қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қорғауды қамтамасыз етуді ұйымдастыру; заңнамаға сәйкес жер, су қатынастарын реттеуді және оған Қазақстан Республикасының заңнамасымен жүктелетін өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Жергілікті атқарушы органдардың қарауына өзге де заңнамалық актілермен жүктелген өкілеттіктерді жүзеге асыру кіруі мүмкін. Мысалы, ҚР діни қызмет туралы Заңының 5-бабының нормаларына сәйкес облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жергілікті атқарушы органдары діни қызмет және діни бірлестіктермен өзара іс-қимыл мәселелері бойынша:
1) өңірдегі діни ахуалды зерделеуді және талдауды жүргізеді;
2) уәкілетті органға Қазақстан Республикасының Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнамасын жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізеді;
3) Діни қызмет саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырады;
4) Қазақстан Республикасының Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнамасын бұзатын жеке және заңды тұлғалардың қызметіне тыйым салу жөнінде құқық қорғау органдарына ұсыныстар енгізеді;
5) жеке және заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнамасын бұзуға қатысты өтініштерін қарайды;
6) өз құзыретіне жататын мәселелер бойынша жергілікті деңгейде түсіндіру жұмыстарын жүргізеді;
7) Діни әдебиетті және діни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдарды, діни мақсаттағы заттарды тарату үшін арнайы стационарлық үй-жайлардың орналасуын бекітеді, сондай-ақ діни іс-шараларды өткізуге арналған үй-жайлардың ғибадат үйлерінен (ғимараттарынан)тыс орналасуын келіседі;
8) ғибадат үйлерін (ғимараттарын) салу, олардың орналасқан жерін айқындау, сондай-ақ үйлерді (ғимараттарды) ғибадат үйлері (ғимараттары)етіп қайта бейіндеу (функционалдық мақсатын өзгерту) туралы шешімдер қабылдайды;
9) діни бірлестіктер құруға бастамашы азаматтардың тізімдеріне тексеру жүргізуді қамтамасыз етеді;
10) миссионерлік қызметті жүзеге асыратын адамдарды тіркеуді жүргізеді.
87.3. Жергілікті жерлерде мемлекетті басқару кез-келген ел үшін өте маңызды. Ол жалпымемлекеттік істерді тиімді іске асыруды және жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуді, азаматтар үшін билік органдарымен қарым – қатынас жасау арқылы өздерінің конституциялық құқықтары мен бостандықтарын пайдаланудағы ыңғайлылықты, аумақтық ұжымдардың өміріндегі мемлекеттік және өзін-өзі басқару (қоғамдық) принциптері арасындағы оңтайлы теңгерімді, нәтижесінде-орталықтандыру мен орталықсыздандырудың, билікті шоғырландыру мен деконцентрациялаудың ұтымды арақатынасын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында бірінші кезекте экономика нарығының қағидаларына негізделген жаңа қоғамдық жүйе құрылуына қарай істерді, билік өкілеттіктері мен ресурстарды орталықтан өңірлерге және орындарға бере отырып, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру процесі жүзеге асырылады.
Жергілікті жерлерде билік қатынастарын жаңғыртудың қазіргі кезеңі «Қазақстан-2050» дәуірлік Стратегиясымен ашылды. Оны жариялау қарсаңында ҚР Президентінің 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығымен жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту Тұжырымдамасы бекітілді.
«Қазақстан-2050» Стратегиясына және осы тұжырымдамаға сәйкес 2013 жылы мәслихаттар мен әкімдіктерге қосымша өкілеттіктер, қажетті қаржылық және өзге де ресурстар беру жөнінде елеулі заңнамалық және ұйымдастырушылық шаралар қабылданды.
Орталықсыздандыру процесін одан әрі кеңейту және тереңдету жөніндегі жаңа ауқымды қадам «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді ажырату жөніндегі шаралар туралы»ҚР Президентінің 2014 жылғы 25 тамыздағы № 898 Жарлығы болды. Құжатта Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы функциялар мен өкілеттіктердің аражігін ажыратуға, орталық және жергілікті атқарушы органдардың – Үкіметтің, ведомстволардың орталық атқарушы органдарының, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардың құрамына кіретін орталық атқарушы органдардың дербестігі мен жауапкершілігін арттыруға негізделген мемлекеттік басқару қағидаттары айқындалған.
Осы Жарлықпен жергілікті атқарушы органдарға: тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік шегінде жергілікті маңызы бар міндеттерді шешуді қамтамасыз ететін реттеу, іске асыру және бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асыру; тиісті аумақты дамытудың мүдделері мен қажеттіліктерімен ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатын жүргізуді қамтамасыз ету; жергілікті маңызы бар міндеттерді шешуді және мемлекеттік тиісті аумақтағы саясат; коммуналдық меншікті басқару; аумақты, жергілікті бюджетті дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын әзірлеу және олардың орындалуын қамтамасыз ету; тиісті аумақ шегінде жеке және заңды тұлғалардың қызметіне бақылау мен қадағалауды жүзеге асыру; тиісті аумақта қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қорғау жөніндегі қызметті қамтамасыз етуге қатысу; жергілікті маңызы бар мемлекеттік қызметтер көрсету, сондай-ақ жергілікті бюджетке жүктелетін өзге де өкілеттіктер атқарушы органдар Қазақстан Республикасының заңнамасымен.
Осы Жарлықпен сондай – ақ: Үкіметтен орталық атқарушы органдар мен жергілікті атқарушы органдардың қарамағына; орталық атқарушы органдардан – жергілікті атқарушы органдардың қарауына; облыстардың, Астана, Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарынан-аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергілікті атқарушы органдарының қарауына берілетін нақты функциялардың тізбелері бекітілді.
2014 жылғы 2 қыркүйекте V сайланған Парламенттің төртінші сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде республика Президенті-Елбасы H. A. Назарбаев » функцияларды жергілікті органдарға беру-бұл оларға үлкен өкілеттіктер беру ғана емес. Бұл олардың барлық мақсаттарды жүзеге асыру және оларға қол жеткізу үшін жаңа жауапкершілігі».
1995 жылғы Конституцияның жиырма жыл бойы жергілікті жерлерде биліктің өкілдік сипаты біртіндеп күшейе түсуде, оның ішінде әкім сияқты негізгі лауазым әкімдер, әкімдіктер мен мәслихаттар арасындағы өзара байланыс нығайтылуда.
Жергілікті атқарушы органдар-әкімдіктер-Республиканың атқарушы билігінің бірыңғай жүйесіне кіреді, оның вертикалын құрайды.
Жергілікті атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) тиісті аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының жай-күйіне жауапты заңнамаға сәйкес мемлекеттік басқару өкілеттігі берілген Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің әкімі басқарады. Әкім тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізуді, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік органдарының барлық аумақтық бөлімшелерінің келісілген жұмыс істеуін, тиісті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты қамтамасыз етеді.
Конституциялық-құқықтық функциялар мен өкілеттіктер жиынтығы бойынша әкім атқарушы биліктің жалғыз органы болып табылады. Соған қарамастан, оны Республика Президенті мен Үкіметтің өкілі ретінде заңнамалық анықтау оны атқарушы тармақтан, демек, атқарушы органдардың бірыңғай жүйесіне кіретін әкімдіктен біршама оқшауланған жағдайға қояды. Мысалы, облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкімі өз құзыретінің мәселелері бойынша және облыстық, республикалық маңызы бар қаланың, астана әкімдігінің құзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметі алдында жауапты болады.
Сонымен қатар, облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың әкімдерін тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың мәслихаттарының келісімімен Республика Президенті етіп тағайындау туралы 2007 жылғы 21 мамырдағы ҚР Заңымен енгізілген конституциялық новелла жергілікті өкілді органдардың рөлі мен маңызын арттыру үрдісін көрсетеді.
Бұдан басқа, «орталық атқарушы органдар басшыларының, әкімдердің, ұлттық жоғары оқу орындары ректорларының халықпен есептік кездесулерін өткізу туралы» ҚР Президентінің 2016 жылғы 5 ақпандағы № 190 Жарлығы негізінде әкімдердің халық алдында есептері жүргізіледі, оларға азаматтардың, саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің, бұқаралық ақпарат құралдарының назары үнемі аударылып отырады.
Облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкімі жергілікті жерлерде жалпымемлекеттік саясатты орындау саласында өкілеттікке ие және жауапты болады. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 29-бабының нормаларына сәйкес облыс (республикалық маңызы бар қала, астана) әкімі заңнамаға сәйкес: мемлекеттік органдармен, ұйымдармен және азаматтармен өзара қарым-қатынаста облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың мүдделерін білдіреді; орталық атқарушы органдардың басшыларына орталық мемлекеттік органның аумақтық бөлімшесінің заңдарды, Республика Президенті мен Үкімет актілерін орындау бөлігінде оның қызметі туралы ұсыныс енгізуге құқылы облыс әкімі Республика Президентіне және Үкіметке тиісті қорытынды енгізуге құқылы; аудандық (облыстық маңызы бар қалалардың, республикалық маңызы бар қаладағы ауданның және Астанадағы ауданның) әкімдіктер мен әкімдердің жұмысын үйлестіреді; орталық мемлекеттік органның заңдарын, актілерін орындау бөлігінде төмен тұрған әкімдердің қызметін, сондай-ақ заңнамаға сәйкес өзге де өкілеттіктерді бақылау.
Аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) әкімдік Қазақстан Республикасы атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді, тиісті аумақты дамытудың мүдделері мен қажеттіліктерімен ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді.
Ауданның, облыстық маңызы бар қаланың әкімдігі жергілікті мемлекеттік басқару мүддесінде оған Қазақстан Республикасының заңнамасымен жүктелетін өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Аудандық (облыстық маңызы бар қаланың) әкімдігі аудандық (облыстық маңызы бар қаланың) мәслихат алдында өзіне жүктелген функцияларды іске асыруға жауапты болады.
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 31-бабына аудандық (облыстық маңызы бар қалалардың), республикалық маңызы бар қаладағы (астанадағы) әкімдіктерге жүктелген өкілеттіктерді қалалық әкімдіктер жүзеге асырады.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімі қызметке тағайындалады немесе сайланады, сондай-ақ қызметінен босатылады және республика Президенті айқындайтын тәртіппен өз өкілеттігін тоқтатады. Мәслихаттың Аудан (облыстық маңызы бар қала) әкімі лауазымына тағайындауды келісу тәртібі Заңмен айқындалады.
Қаладағы ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, кенттің, ауылдың (селоның), ауылдық (селолық) округтің әкімі тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағындағы тиісті аудандық (қалалық) әкімдіктің лауазымды адамы болып табылады, оның атынан мемлекеттік органдармен, ұйымдармен және азаматтармен өзара қарым-қатынаста сенімхатсыз әрекет етеді.
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 35-бабының нормаларына сәйкес қаладағы ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, кенттің, ауылдың (селоның), ауылдық (селолық) округтің әкімі: азаматтардың өтініштерін, өтініштерін, шағымдарын қарайды, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөнінде шаралар қабылдайды; салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді жинауға жәрдемдеседі. бюджет; әкім аппараты әкімшісі болып табылатын бюджеттік бағдарламаларды әзірлейді және тиісті мәслихаттың бекітуі үшін жоғары тұрған әкімдікке енгізеді; азаматтар мен заңды тұлғалардың Конституция нормаларын, заңдарды, Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметі актілерін, орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілерін орындауына жәрдемдеседі; заңнамада көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қаладағы ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, ауылдық округтің, кенттің және ауылдың әкімі өз құзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша жоғары тұрған әкімнің, аудандық (облыстық маңызы бар қаланың), Республикалық маңызы бар қаланың және астананың алдында өзіне жүктелген функцияларды іске асыруға жауапты болады.
Мемлекеттік басқару функцияларымен қатар қаладағы ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, ауылдық округтің, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кенттің және ауылдың әкімі жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын да жүзеге асырады.
ҚР Президентінің 2013 жылғы 24 сәуірдегі № 555 «аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдық округтердің әкімдерін сайлауды өткізудің кейбір мәселелері туралы» Жарлығымен бекітілген, Ауылдық округтің құрамына кірмейтін Қазақстан Республикасының аудандық маңызы бар қалаларының, ауылдық округтерінің, кенттері мен ауылдарының әкімдерін лауазымға сайлаудың, өкілеттіктерін тоқтатудың және лауазымнан босатудың белгіленген тәртібіне сәйкес «қағидаларының 61 және 62-тармақтарына сәйкес аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдық округтердің, кенттер мен ауылдардың әкімдері, ауылдық округтің құрамына кірмейтін аудандардың (қалалардың) әкімдері облыс әкімдерінің келісімімен қызметтен босатылады. Аудан (қала) әкімі тиісті аудандық (қалалық) сайлау комиссиясын аудандық маңызы бар қала, ауылдық округ, ауылдық округ құрамына кірмейтін ҚР кент және ауыл әкімінің өкілеттігі тоқтатылған күннен бастап үш күн мерзімде мерзімінен бұрын тоқтатылғаны туралы хабардар етеді.
«Қазақстан – 2050» Стратегиясына, аталған тұжырымдамаға және республика Президентінің 2013 жылғы 24 сәуірдегі № 555 «аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдық округтердің, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кенттер мен ауылдардың әкімдерін сайлауды өткізудің кейбір мәселелері туралы» Жарлығына сәйкес Қазақстанда 2013 жылғы тамызда Тәуелсіздік тарихында тұңғыш рет сайлау өтті Жауапкершілік аймақтарында 8 миллионға жуық қазақстандық тұратын аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдық округтердің, кенттер мен ауылдардың 2454 әкімі. Әкімдерді сайлау халық тарапынан олардың қызметіне бақылауды күшейту мүмкіндіктерін кеңейтеді, мәслихаттар мен азаматтардың әрбір жекелеген аумақтық қоғамдастықтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға ықпалының өсуіне ықпал етеді.
87.4. Өздеріңіз білетіндей, ҚР Конституциясының 87-бабының 4-тармағында мынадай нормалар бар: облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың мәслихаттарының келісімімен Республика Президенті қызметке тағайындайды. Өзге де әкімшілік-аумақтық бірліктердің әкімдері заңда айқындалған тәртіппен қызметке тағайындалады немесе сайланады, сондай-ақ қызметтен босатылады. Республика Президенті өз қалауы бойынша әкімдерді лауазымдардан босатуға құқылы.
Қаралып отырған бап Қазақстан Республикасы Конституциясының «жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару» VIII бөліміне кіреді, ол Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының атқарушы органдары саласындағы конституциялық құрылыс негіздерінің ережелерін нақтылайды және егжей-тегжейлі ашады.
ҚР Конституциясының 87-бабы 4-тармағының реттеу пәндері бұрын 92-баптың 15-тарауының құрамына кіретін 1993 жылғы ҚР Бірінші Конституциясының нормаларымен мынадай редакцияда регламенттелген: жергілікті атқарушы органның басшысын Заңда белгіленген тәртіппен президент не тиісінше жоғары тұрған жергілікті атқарушы органның басшысы қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
1995 жылғы ҚР Конституциясына сәйкес 87-баптың 4-тармағы былайша ұсынылды: облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін Премьер-Министрдің ұсынуы бойынша республика Президенті қызметке тағайындайды. Өзге әкімшілік-аумақтық бірліктердің әкімдерін оларға қатысты жоғары тұрған әкімдер тағайындайды. Республика Президенті өз қалауы бойынша әкімдерді лауазымдардан босатуға құқылы.
1998 жылғы 7 қазанда және 2007 жылғы 21 мамырда «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңдары және 2011 жылғы 2 ақпанда «Қазақстан Республикасының Конституциясына толықтыру енгізу туралы»Заң қабылданды. Аталған заңдардың әрқайсысы Конституцияны реформалау және мемлекеттілікті жетілдіру кезеңін сипаттайды.
1998 жылы Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар халықтың мемлекетті басқаруға қатысу белсенділігін арттыру мақсатында елдің саяси жүйесін жетілдіруге бағытталды.
87-баптың 4-тармағын талдауды жалғастыра отырып, 1998 жылы осы тармаққа енгізілген өзгерістерді атап өтеміз: өзге де әкімшілік-аумақтық бірліктердің әкімдері Қазақстан Республикасының Президенті айқындайтын тәртіппен қызметке тағайындалады немесе сайланады.
2007 жылғы конституциялық романдарда жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару қызметін реттейтін Негізгі Заңның жекелеген нормалары өзгертілді.
2007 жылғы конституциялық реформаның маңызды новеллаларының бірі Республика Президентінің облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін тағайындау тәртібін өзгерту болды. Енді оларды тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың мәслихаттарының келісімімен Республика Президенті қызметке тағайындайды.
2017 жылы ҚР Конституциясының 87-бабының 4-тармағындағы өзгерістер әкімдерді, облыстар мен Республикалық маңызы бар қалалар мен Астанадан басқа өзге де әкімшілік аумақтық бірліктерді қызметке тағайындау немесе сайлау тәртібін көздеді, заңмен белгіленсін. Осылайша, Мемлекет басшысының аталған өкілеттігі Республика Парламентіне берілді. Бұл ретте республика Президентінің өз қалауы бойынша барлық деңгейдегі әкімдерді қызметтен босату құқығы сақталды.
Айта кету керек, қазір азаматтармен тікелей жұмыс істейтін және жергілікті жерлерде проблемаларды тікелей шешетін барлық әкімдер сайлаумен қамтылған.
Бұл жергілікті әкімдердің қызметіне азаматтық бақылауды күшейту үшін мүмкіндіктерді кеңейтеді, сондай-ақ мәслихаттар мен барлық азаматтардың әрбір жеке аумақтық қоғамдастықтағы жағдайға ықпалының өсуіне ықпал етеді.
Осылайша, саяси жүйені жаңғырту, қазақстандықтардың жергілікті өзін-өзі басқаруға белсенді қатысу практикасы мен дәстүрлерін кеңейту жолында тағы бір маңызды қадам жасалды.
87.5. Мәслихаттар облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын сайланбалы органдар ретінде халықтың еркін білдіреді және ҚР заңнамасына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды айқындай алады және олардың жүзеге асырылуын бақылай алады. ҚР жергілікті мемлекеттік басқару және өзін – өзі басқару туралы Заңында мәслихаттың әкімге сенімсіздік білдіру рәсімі белгіленді, ол оңайлатылды (бұған дейін депутаттардың жалпы санының кемінде 2/3-і шешім қабылдаған болуы мүмкін, енді-жалпы санының көпшілік даусымен). Әкімнің қызметіне жергілікті қоғамдастықтың (жиын мен жиналыстың) бақылау өкілеттіктері (мониторингі) белгіленді, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының жиын мен жиналыс шешімдерін орындау кепілдіктері күшейтілді.
Мәслихаттың маңызды бақылау өкілеттіктерінің бірі әкімге сенімсіздік білдіру және әкімді Президент не жоғары тұрған әкім алдында босату туралы мәселені қою болып табылады. Мәслихаттың әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселені қарауы үшін әкім ұсынған аумақты дамыту жоспарларының, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының, жергілікті бюджеттің орындалуы туралы есептерді мәслихаттың екі рет бекітпеуі негіз болып табылады.
ҚР жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңының 24-бабының нормаларына сәйкес мәслихат депутаттары жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселе қойылуы мүмкін. Әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселеге бастамашылық жасау мәслихат депутаттарының қолдарын жинау арқылы жүзеге асырылады. Қол жинауды бастамашы-мәслихат депутаттары ұйымдастырады және қол қою парақтарымен ресімделеді. Қол қою парақтарын жинау бастамашы – мәслихат депутаттары жазбаша өтініш берген күннен бастап он жұмыс күні ішінде жүзеге асырылады. Толтырылған қол қою парақтары бес жұмыс күні ішінде жиналған қолдардың түпнұсқалығын тексеруді ұйымдастыратын мәслихат хатшысына тапсырылады. Тексеру нәтижелері бойынша бастамашы-мәслихат депутаттарының қолдарының түпнұсқалығы туралы хаттама жасалады.
Мәслихаттың әкімге сенімсіздік білдіру жөніндегі сессиясы бастамашы-мәслихат депутаттарының қолдарының түпнұсқалығы туралы хаттама ресімделген күннен бастап бір ай ішінде өткізіледі. Мәслихаттың әкімге сенімсіздік білдіру жөніндегі сессиясы барысында әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселеге бастамашылық еткен себептер талқыланады және дауыс беру өткізіледі. Әкімге сенімсіздік білдіру, егер бұл шешімге мәслихат депутаттарының жалпы санының көпшілігі дауыс берсе, өтті деп есептеледі. Әкімге сенімсіздік білдіру жөніндегі мәслихат сессиясы мәслихат сессиясының шешімімен ресімделеді. Әкімге сенімсіздік білдірген жағдайда мәслихат сессиясының шешімі Республика Президентіне не жоғары тұрған әкімге дереу жіберіледі, өйткені оған қатысты мәслихатқа сенімсіздік білдірген әкім Республика Президентінің және Үкіметтің өкілі болып табылады.
Республика Президенті не жоғары тұрған әкім әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәслихат сессиясының шешімін алған күннен бастап он жұмыс күні ішінде әкімнің өкілеттігін тоқтату туралы мәселені қарайды Не оған өз міндеттерін одан әрі жүзеге асыруды тапсырады. Егер Қазақстан Республикасының Президенті не жоғары тұрған әкім әкімге сенімсіздік вотумын қабылдамаған жағдайда, мәслихат депутаттары депутаттар жалпы санының көпшілік даусымен сенімсіздік вотумы алғаш білдірілген күннен бастап алты ай өткен соң Қазақстан Республикасының Президенті не жоғары тұрған әкім алдында сенімсіздік вотумын қайта білдіруге құқылы. Бұл жағдайда ҚР Президенті не жоғары тұрған әкім әкім қызметінен босатады.
87.6. Конституция жергілікті атқарушы органдардың құзыретінің, ұйымдастырылуының және қызметінің тәртібінің негіздерін ғана белгіледі.
Жергілікті атқарушы органдардың құзыреті, олардың қызметін ұйымдастыру мен тәртібі жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңында неғұрлым егжей-тегжейлі және егжей-тегжейлі белгіленген.
Бұл Заң ҚР Конституциясының нормаларына сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, әкімдіктердің, әкімдердің, сондай-ақ салалық жергілікті атқарушы органдардың құзыретін, қызмет тәртібін айқындайды.
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңында белгіленген құқықтық нормалар жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқаруды қамтамасыз етудің жекелеген бағыттары мен тетіктерін регламенттейтін өзге де нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін негіз болып табылады.
ҚР Конституциясының 87-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Конституциясының 87-бабы Қазақстан Республикасындағы жергілікті атқарушы органдардың ұйымдастырылуы мен өкілеттіктерін айқындайды. Бапқа сәйкес, жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасы атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді және тиісті аумақты дамытудың мүдделері мен қажеттіліктерімен ұштастыра отырып, жалпымемлекеттік саясатты жүргізуді қамтамасыз етуге тиіс.
Мақала сонымен қатар жергілікті атқарушы органдардың аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын әзірлеу, коммуналдық меншікті басқару, жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату және жергілікті атқарушы органдардың жұмысын ұйымдастыруға байланысты басқа да мәселелер сияқты негізгі өкілеттіктерін белгілейді. Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдерінің өкілеттіктері де бапта айқындалған.
87-бап, Егер бастаманы мәслихат депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігі қолдаса, әкімге сенімсіздік білдіру рәсімін де көздейтінін атап өту маңызды. Сонымен қатар, бап Жергілікті атқарушы органдардың құзыреті мен олардың қызмет тәртібі Заңмен белгіленуі керек деп белгілейді.
Жалпы, Қазақстан Конституциясының 87-бабы тиісті аумақтың дамуын қамтамасыз етуде және өңірдің мүдделері мен қажеттіліктеріне сәйкес жалпымемлекеттік саясатты жүргізуде жергілікті атқарушы органдардың маңызды рөлін айқындайды.