Қазақстан Республикасы Конституциясының 88-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Мәслихаттар өз құзыретіндегі мәселелер бойынша шешімдер, ал әкімдер – тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің аумағында орындалуға міндетті шешімдер мен өкімдер қабылдайды.
2. Мәслихаттардың жергілікті бюджет кірісін қысқартуды немесе жергілікті бюджет шығысын ұлғайтуды көздейтін шешімдерінің жобалары әкімнің оң қорытындысы болған кезде ғана қарауға енгізілуі мүмкін.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына сәйкес келмейтін мәслихат шешімдерінің күші сот тәртібімен жойылуы мүмкін.
4. Әкімдердің шешімдері мен өкімдерінің күшін тиісінше Қазақстан Республикасының Үкіметі не жоғары тұрған әкім жоюы мүмкін, сондай-ақ олардың күші сот тәртібімен жойылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 88-бабына түсініктеме
ҚР жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңына сәйкес мәслихат өз шешімдерін кезекті және кезектен тыс сессияларда қабылдайды. Шешімдер мәслихат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады. Мәслихат сессиясы депутаттардың жалпы санының кемінде үштен екісі болған кезде заңды болады. Мәслихаттың шешімдері – бұл алқалы заң шығару актілері, өйткені олар депутаттардың жалпы жиналысында сессиялық тәртіппен қабылданады. Осылайша қабылданған шешімге сессия төрағасы мен мәслихат хатшысы қол қояды.
Мәслихат депутаттары қабылдайтын шешімдер нормативтік-құқықтық және жеке сипатта болуы мүмкін. Мәслихат шешімінің нормативтік-құқықтық сипаты әкімшілік-аумақтық бірліктің бүкіл аумағында орындау үшін міндетті болып табылады және оның юрисдикциясы осы аумақта жұмыс істейтін немесе орналасқан барлық субъектілерге қолданылады. Сессия төрағасы мен мәслихат хатшысын сайлау және қызметтен босату туралы шешімдер жеке сипаттағы шешімдердің мысалы бола алады.
Әкімнің актілеріне нормативтік-құқықтық сипаттағы шешімдер және әкімшілік-өкімдік, жедел және жеке сипаттағы мәселелер бойынша өкімдер жатады. Әкімдік әкім қол қоятын және нормативтік құқықтық актілерге де қатысты қаулылар шығарады. Әкімдіктің және (немесе) әкімнің өз құзыреті шегінде қабылданған актілерінің тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Құқықтық актілер туралы ҚР Заңына сәйкес мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулылары және әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері қол қойылған түпнұсқаларға толық сәйкес графикалық форматта ҚР Үкіметі айқындайтын интернет-ресурста, сондай-ақ тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте қолданылатын мерзімді баспасөз басылымдарында ресми жариялануға жатады.
Нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялау олар күшіне енгеннен кейін күнтізбелік отыз күн ішінде жүзеге асырылуға тиіс.
Жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілерінің жариялануын бақылауды ҚР ӘМ және оның аумақтық органдары жүзеге асырады. Жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілерінің жариялануын бақылауды жүзеге асыру тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, сондай-ақ әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулылары және әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері, егер актілерде өзге мерзімдер көрсетілмесе, олар алғаш ресми жарияланған күннен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.
Жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері әділет органдарында мемлекеттік тіркелгеннен кейін күшіне енеді. Тіркеу мәслихаттардың, әкімдіктердің және әкімдердің нормативтік құқықтық актілерінің күшіне енуі үшін қажетті шарт болып табылады.
Әділет органдарына ұсынылған нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу құқық нормасының болуы, актінің Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкестігі және мемлекеттік тіркеу нөмірін бере отырып, Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізіліміне енгізу мәніне заң сараптамасын жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Тіркелмеген нормативтік құқықтық актілердің заңдық күші болмайды және егер әділет органдарының шешіміне белгіленген тәртіппен шағым жасалмаса, оларды шығарған орган күшін жоюы тиіс.
Мемлекеттік тіркеуге жататын нормативтік құқықтық актіні тіркеуден бас тартуға мүдделі мемлекеттік орган сот тәртібімен шағым жасай алады. Нормативтік құқықтық актілерді ресімдеу, келісу және мемлекеттік тіркеу қағидаларын ҚР Үкіметі белгілейді.
Мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулылары және әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері негізгі нормативтік құқықтық актілерге жатады. Сондай-ақ туынды түрдегі нормативтік құқықтық актілердің өзге де нысандары көзделеді. Олар негізгі түрлердің нормативтік құқықтық актілері арқылы қабылданады немесе бекітіледі және олармен біртұтас тұтастықты құрайды. Оларға мыналар жатады: ережелер, ережелер, ережелер, нұсқаулар. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актілердің орны негізгі актінің деңгейімен анықталады.
Нормативтік құқықтық актілер иерархиясында мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімдіктердің қаулылары, Әкімдердің шешімдері соңғы деңгейде тұр. Демек, төменгі деңгейдегі нормативтік құқықтық актілер жоғары деңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге қайшы келмеуі керек.
Әкім уәкілеттік берген, жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті атқарушы органдардың нормативтік құқықтық актілер шығаруға құқығы жоқ. Мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдеріне мәслихат сессиясының төрағасы қол қояды, әкімдіктің нормативтік құқықтық қаулылары мен әкімнің шешімдеріне әкім қол қояды.
88.2. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 7-бабының 2-тармағына сәйкес жергілікті бюджеттік кірістерді қысқартуды немесе жергілікті бюджеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін мәслихаттар шешімдерінің жобалары әкімнің оң қорытындысы болған кезде ғана қарауға енгізілуі мүмкін.
Бұл ережені енгізу билік тармақтары мен оларды жергілікті жерлерде бейнелейтін органдар арасындағы тежеу мен тепе-теңдік жүйесінің бөлігі болып табылады. Сондықтан, жоғарыда аталған норманың ережелері Конституцияның 61-бабының 6-тармағында бекітілген норманың редакциясымен белгілі бір мағыналық ұқсастыққа ие болуы кездейсоқ емес.
Бұдан басқа, мұндай ережелерді Конституцияға және заңнамаға құқықтық деңгейде енгізу өкілді және атқарушы органдар арасындағы өкілеттіктердің бөлінуін бекітеді.
Алайда, қазіргі уақытта бюджет мәселелері бойынша мәслихаттар шешімдерінің жобаларына әкімдердің қорытындыларын жасау және алу тәртібін іске асырудың құқықтық тетігі заңнамалық тәртіппен әзірленбеген. Мұның түсіндірмесін мәслихаттың бекітуіне жергілікті бюджет жобасын, сондай-ақ оның орындалуы туралы есепті әзірлеу және ұсыну әкімге емес, әкімдікке (ҚР жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңының 27-бабы 1-тармағының 1-тармағының 1-тармағын қараңыз) жүктелетіндігінен табуға болады. Бүгінде әкім емес, әкімдік мәслихат алдында өзіне жүктелген функцияларды іске асыруға жауапты (27-баптың 3-тармағы). Бюджет мәселелері әкімнің құзыретіне кірмейді.
88.3. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 7-бабына сәйкес мәслихаттардың Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамасына сәйкес келмейтін шешімдерінің күшін мәслихаттың өзі не сот тәртібімен жояды.
ҚР АІЖК нормаларына сәйкес сот нормативтік құқықтық актіні қабылдаған мемлекеттік органның құзыретін, барлық нормативтік құқықтық актінің немесе оның ҚР Конституциясының жекелеген бөлігінің Республика Президентінің заңдары мен жарлықтарына сәйкестігін тексереді.
Заңға қайшы келетін нормативтік құқықтық актіні сот тәртібімен тану кезінде көрсетілген актіні қабылдауға негіз болған мән-жайларды дәлелдеу міндеті актіні қабылдаған мемлекеттік органға немесе лауазымды адамға жүктеледі. Нормативтік құқықтық акт тұтастай немесе жекелеген бөлігінде жарамсыз деп танылған соттың шешімі мемлекеттік орган үшін міндетті.
88.4. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Заңының 37-бабына сәйкес әкімдік және (немесе) әкім актілерінің қолданылуын тиісті прокурор тоқтата тұруы мүмкін. Әкімдіктің және (немесе) әкімнің актілерінің күшін Республика Президенті, Үкімет, Жоғары тұрған әкімдік және (немесе) әкім, әкімдіктің өзі және (немесе) әкім, сондай-ақ сот шешімімен толығымен немесе ішінара жоюы не тоқтата тұруы мүмкін.
ҚР Конституциясының 88-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 88-бабы мәслихаттар мен әкімдердің шешімдерін қабылдауға және орындауға қатысты ережелерді, сондай-ақ олардың республика Конституциясы мен Заңнамасына сәйкестігін бақылау тетіктерін ашады.
Бірінші тармақ мәслихаттар мен әкімдердің шешімдері тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктер аумағында орындау үшін міндетті екенін атап көрсетеді.
Екінші тармақта жергілікті бюджеттік кірістерді қысқартуды немесе жергілікті бюджеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін мәслихаттар шешімдерінің жобалары әкімнің оң қорытындысы болған кезде ғана қарауға енгізілуі мүмкін екендігі көрсетіледі. Бұл әкімнің өзінің әкімшілік-аумақтық бірлігі шеңберіндегі қаржылық және бюджеттік мәселелерге бақылауын қамтамасыз етеді.
Үшінші тармақ Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамасына сәйкес келмейтін мәслихаттардың шешімдерін соттың күшін жою тетігін көздейді. Бұл заңдылық қағидатын сақтауға және азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге кепілдік береді.
Төртінші тармақ Әкімдердің шешімдері мен өкімдерінің күшін жою тетіктерін айқындайды. Мұндай шешімдер мен өкімдердің Күшін Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе жоғары тұрған әкім, сондай-ақ сот тәртібімен жоюы мүмкін. Бұл әкімдердің қызметін орталық және жергілікті атқарушы билік тарапынан бақылау мүмкіндігін көздейді, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен мүдделерін заңдылық және сот арқылы қорғау қағидаттарының сақталуын қамтамасыз етеді.