Қазақстан Республикасы Конституциясының 92-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
1. Конституциялық заңдар Конституция күшіне енген күннен бастап бір жыл ішінде қабылдануға тиіс. Егер Конституцияда конституциялық деп аталған заңдар немесе заң күші бар актілер ол күшіне енген кезде қабылданып қойған болса, онда олар Конституцияға сәйкес келтіріледі де, Қазақстан Республикасының конституциялық заңдары деп есептеледі.
2. Конституцияда аталған өзге заңдар Парламент белгілейтін тәртіп пен мерзімде, бірақ Конституция күшіне енген күннен бастап екі жылдан кешіктірілмей қабылдануға тиіс.
3. Республика Президентінің өзіне берілген қосымша өкілеттікті жүзеге асыру мерзімі ішінде «Қазақстан Республикасының Президенті мен жергілікті әкімдерге уақытша қосымша өкілеттік беру туралы» 1993 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шыққан және заң күші бар Жарлықтары Республика заңдарын өзгерту, толықтыру немесе күшін жою үшін көзделген тәртіппен ғана өзгертілуі, толықтырылуы немесе күшін жоюы мүмкін. 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабының 12-15, 18 және 20-тармақтарымен көзделген мәселелер бойынша өзіне берілген қосымша өкілеттікті жүзеге асыру мерзімі ішінде шыққан Республика Президентінің Жарлықтары Республика Парламентінің бекітуіне жатпайды.
4. Конституция күшіне енген кезде қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының заңдары оған қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады және Конституция қабылданған күннен бастап екі жыл ішінде оған сәйкес келтірілуге тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 92-бабына түсініктеме
92.1. Конституциялық заңдар Конституция күшіне енген күннен бастап бір жыл ішінде қабылдануы керек. Егер Конституцияда конституциялық деп аталған заңдар немесе оның күші бар актілер ол күшіне енген кезде қабылданған болса, онда олар Конституцияға сәйкес келтіріледі және Қазақстан Республикасының конституциялық заңдары болып есептеледі.
Жаңа Конституцияның қабылдануы заңнаманы оның нормаларына сәйкес келтіру қажеттілігін алдын-ала анықтайды. Бұл, ең алдымен, нормативтік актілер иерархиясында Конституциядан және оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдардан кейін тұрған ерекше маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін конституциялық заңдарға қатысты.
Конституцияда көзделген мәселелер бойынша қабылданатын конституциялық заңдар әрбір Палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен екісінің көпшілік даусымен (Конституцияның 62-бабының 4-тармағы) Конституция күшіне енген күннен бастап бір жыл ішінде қабылдануға тиіс екені анықталды.
Іс жүзінде барлық конституциялық заңдар белгіленген мерзімде, яғни 1996 жылғы 5 қыркүйекке дейін Конституциялық заң күші бар Президенттің жарлықтары нысанында қабылданды, өйткені Конституциялық соттың шешімдері негізінде XIII шақырылымның Жоғарғы Кеңесінің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату нәтижесінде 1 мемлекеттік дамудың осы кезеңінде «уақытша заң туралы» 1993 жылғы 10 желтоқсандағы ҚР Заңының нормалары қолданысқа енгізілді Қазақстан Республикасының Президентіне және жергілікті әкімшіліктердің басшыларына қосымша өкілеттіктер беру туралы».
___________________
1 қараңыз: ҚР Конституциялық Сотының 1995 жылғы 6 наурыздағы Қаулысы; ҚР Конституциялық Сотының 1995 жылғы 10 наурыздағы қосымша ұйғарымы; ҚР Конституциялық Сотының 1995 жылғы 11 наурыздағы қосымша қаулысы.
Осы Заңға сәйкес жаңадан сайланған Жоғарғы Кеңестің бірінші сессиясының жұмысы басталғанға дейінгі мерзімге Президентке тиісті заңдар қабылданғанға дейін қолданысы сақталған конституциялық заңдар мен заңдар күші бар актілердің негізінде және оларды орындау үшін шығару құқығы берілді.
1995 жылғы жаңа Конституцияның нормаларына сәйкес республика Парламенті құрылғанға және оның қызметіне дейін Президенттің конституциялық заң күші бар мынадай Жарлықтары қабылданды: 1995 жылғы 28 қыркүйектегі «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы», 1995 жылғы 16 қазандағы «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы», 1995 жылғы 2 қарашадағы «Республикалық референдум туралы», 1995 жылғы 18 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы», 1995 жылғы 20 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы», 1995 жылғы 26 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Президенті туралы», 1995 жылғы 29 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы».
Қазақстан Республикасы Парламентінің бірінші сессиясы барысында оларға тиісті өзгерістер, оның ішінде құқықтық актілер нысаны бойынша өзгерістер енгізілді.
1996 жылғы 24 қаңтарда Парламент «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері туралы»Конституциялық заң қабылдады.1
Кейінірек, 2000 жылғы 25 желтоқсанда Конституциялық заң күші бар бұрын қолданыста болған Жарлықтың орнына сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы ҚР Конституциялық заңы қабылданды, ал 2004 жылы «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы»Конституциялық заң күші бар Президенттің Жарлығына қажетті түзетулер енгізілді.2
92.2. Конституцияда аталған өзге де заңдар Парламент айқындайтын тәртіппен және мерзімдерде, бірақ Конституция күшіне енген күннен бастап екі жылдан кешіктірілмей қабылдануға тиіс.
Конституциялық нормаларда көзделген «әдеттегі» заңдарды қабылдау үшін Конституция күшіне енген күннен бастап екі жылдық кезең, яғни оларды қабылдаудың шекті мерзімі 1997 жылғы 5 қыркүйекте бөлінген. Бұл талаптың орындалуы заңнамалық процестің белгіленген тәртібі мен мерзімдерін сақтау қажеттілігіне байланысты.
Конституцияның мазмұнынан туындайтын заңдарды қабылдау мерзімін Парламент заң шығару жұмыстарының жоспарларына сәйкес, бірақ конституциялық мерзім шегінде белгіледі.
Конституцияда аталған заңдар белгіленген екі жылдық мерзімде қабылданды, олардың кейбіреулері бұрын қабылданды, бірақ 1995 жылғы Конституция қабылданғаннан кейін заңды күшін сақтап қалды.3
Конституциялық-құқықтық практика аталған ережеден жалғыз ерекшелік жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ұйымдастырылуы мен қызметі мәселелерін заңнамалық реттеу болғандығын куәландырады. Олар заңмен 2007 жылғы конституциялық реформадан кейін ғана жергілікті өзін – өзі басқаруды ұйымдастырудың жаңа тәсілі негізінде реттелді, оған сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару тек осы үшін арнайы құрылған органдар арқылы ғана емес, сонымен қатар жергілікті мемлекеттік басқару органдары-мәслихаттар арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін (Конституцияның 89-бабының 2-тармағы).
Нәтижесінде ұйымдастыру және қызмет тәртібі, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқарудың дербестігінің құқықтық кепілдіктері жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы ҚР Бірыңғай Заңында регламенттелген.4
___________________
1 Мемлекеттік рәміздер туралы ҚР Конституциялық Заңының қабылдануына байланысты күші жойылды.
2 қараңыз: «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік басқару деңгейлері мен бюджеттік қатынастар арасындағы өкілеттіктерді ажырату мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»2004 жылғы 24 қарашадағы ҚР Конституциялық заңы.
3, мысалы, Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы ҚР Заңын, Әкімшілік-аумақтық құрылым туралы ҚР Заңын және т. б. қараңыз.
4: «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»2009 жылғы 9 ақпандағы ҚР Заңын қараңыз.
92.3. Республика Президентінің «Қазақстан Республикасының Президентіне және жергілікті әкімшіліктердің басшыларына қосымша өкілеттіктерді уақытша беру туралы» 1993 жылғы 10 желтоқсандағы ҚР Заңына сәйкес оның қосымша өкілеттіктерді жүзеге асыру мерзімі ішінде шығарған және Заң күші бар Жарлықтары заңдарды өзгерту, толықтыру немесе жою үшін көзделген тәртіппен ғана өзгертілуі, толықтырылуы немесе жойылуы мүмкін Республика.
Осы конституциялық ереже заңның үстемдігі қағидатын іске асырудың іс жүргізу кепілдіктерін белгілеу туралы куәландырады, өйткені мемлекет Басшысының актілеріне (заң күші бойынша заңдарға теңестірілген) түзетулер заңнамалық қызмет үшін белгіленген талаптарға сәйкес енгізілді. Олар ҚР Парламент туралы Конституциялық заңымен, Парламент пен оның Палаталарының регламенттерімен, сондай-ақ басқа да нормативтік құқықтық актілермен айқындалды.
Республика Президентінің 1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабының 12-15, 18 және 20-тармақтарында көзделген мәселелер бойынша оның қосымша өкілеттіктерін жүзеге асыру мерзімі ішінде шығарған жарлықтары Республика Парламентінің бекітуіне Жатпады.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 10 желтоқсандағы президентке қосымша өкілеттіктерді уақытша беру туралы Заңының 2-бабына сәйкес » Президентке жаңадан сайланған Жоғарғы Кеңестің бірінші сессиясының жұмысы басталғанға дейінгі мерзімге құқық берілді және қажет болған жағдайда оны кейіннен бекіте отырып жүзеге асыруға құқық берілді:
Республиканың Жоғарғы және Жоғары Төрелік соттарын сайлау, төмен тұрған соттарды қалыптастыру тәртібін айқындау;
Республика Ұлттық Банкінің Бас Прокуроры мен төрағасын тағайындау;
Конституциялық Соттың, Жоғары Төрелік соттың төрағасы мен судьяларын, Бас прокурорды, Республика Ұлттық Банкінің төрағасын өз міндеттерінен босату;
халықаралық шарттарды ратификациялау және күшін жою;
соғыс және бейбітшілік мәселелерін шешу.
1995 жылғы ҚР Конституциясының қабылдануына және жаңа заң шығарушы орган – екі палаталы Парламенттің құрылуына байланысты аталған мәселелер бойынша Президент актілерін кейіннен бекіту рәсімінен бас тарту туралы шешім қабылданды.
Жалпы, бұл шара Қазақстанның саяси тұрақтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз етуге, әлемдік қоғамдастықтың егемен мемлекеттің халықаралық-құқықтық саясат пен практикадағы алғашқы қадамдарына деген сенімін сақтауға және нығайтуға бағытталған.
Сонымен қатар, 1995 жылғы Конституцияның қабылдануымен бұрын жұмыс істеген Жоғарғы төрелік сот жойылды, Конституциялық Соттың орнына конституциялық бақылаудың жаңа органы – Конституциялық Кеңес, сондай-ақ екі палаталы Парламент құрылды, оның өкілеттіктері бұрынғы Жоғарғы Кеңестен айтарлықтай ерекшеленді.
92.4. Конституция күшіне енген сәтте қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының заңнамасы оған қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады және Конституция қабылданған күннен бастап екі жыл ішінде оған сәйкес келтірілуге тиіс.
Көрсетілген нормаға түсініктеме «Қазақстан Республикасы Конституциясының 92-бабы 4-тармағының ресми түсіндірмесі туралы» 2000 жылғы 15 маусымдағы 8/2 ҚР ПКС-де берілген, оған сәйкес» сәйкестікке келтіру » осы актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу, осындай актілердің күшін жою жолымен бұрын қабылданған нормативтік құқықтық актілерде қамтылған Конституцияға қайшы келетін нормаларды жою қажеттігін білдіреді жалпы немесе олардың жекелеген бөліктері, сондай-ақ жаңа құқықтық актілер қабылдау. Қолданыстағы заңнаманы Конституцияға сәйкес келтіру үшін Конституцияда белгіленген екі жылдық мерзім заң шығару қызметін жүзеге асыратын барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады. Көрсетілген әрекеттерді белгіленген мерзімде орындамау Конституция нормаларын бұзу болып табылады. Конституция күшіне енген сәтте қолданылып жүрген заңнама оған қайшы келмейтін бөлігінде оны конституциялық нормаларға сәйкес келтіргенге дейін өзінің заңды күшін сақтайды.
Бұл конституциялық ереже Конституцияның заң жүйесіндегі ең жоғары заңдық күшімен алдын ала белгіленген1.
Конституцияның түсініктеме берілген бабында конституциялық заңдар Конституция күшіне енген күннен бастап бір жыл ішінде (92 – баптың 1-тармағы), өзге де «Конституцияда аталған» заңдар Парламент айқындаған тәртіппен және мерзімдерде, бірақ Конституция күшіне енген күннен бастап екі жылдан кешіктірілмей қабылдануы тиіс деп белгіленеді (92-баптың 2-тармағы).
Конституцияға сәйкес заңнаманы елес ету үшін көзделген екі жылдық мерзімді есептеу үшін сілтеме оның қабылданған күні болып табылады, сондықтан белгіленген тәртіппен қабылданған барлық нормативтік құқықтық актілерге (конституциялық заңдар мен заңдарды қоспағанда) 1997 жылғы 30 тамызға дейін тиісті түзетулер енгізу қажет болды.
Тәжірибе көрсеткендей, заңнаманы конституциялық нормаларға сәйкес келтіру әсіресе республика Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілгеннен кейінгі кезеңдерде өзекті болып Табылады2.
Мұндай жағдайларда заңнаманы Конституцияға сәйкес келтіру үшін қандай да бір мерзімдер көзделмеген, бірақ құқық қолдану процесінде Конституция мен өзге де нормативтік құқықтық актілер арасында қайшылықтар анықталған жағдайда конституциялық нормалар басым мәнге ие болатын ереже қолданылады.
___________________
1 ҚР құқықтық актілер туралы Заңының 1-бабы 1) тармақшасына сәйкес заңнама-бұл белгіленген тәртіппен қабылданған нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы.
2 мысалы, Республика Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілгеннен кейін өкілеттіктерді қайта бөлу туралы 2017 жылғы 10 наурыздағы ҚР Заңымен: өкілеттіктерді қайта бөлу туралы 2017 жылғы 15 маусымдағы ҚР Конституциялық заңы, өкілеттіктерді қайта бөлу туралы 2017 жылғы 3 шілдедегі ҚР Конституциялық заңы, өкілеттіктерді қайта бөлу туралы 2017 жылғы 3 шілдедегі ҚР Заңы қабылданды, Өкілеттіктерді қайта бөлу туралы 2017 жылғы 11 шілдедегі ҚР Заңы.
Конституцияның 4-бабының 2-тармағына сәйкес Республиканың бүкіл аумағында Конституцияның жоғары заңдық күші және тікелей қолданылуы белгіленген. Қажет болған жағдайда күшіне енген және қолданыстағы нормативтік құқықтық актілердің мазмұнын конституциялық бақылау тетігі соттардың бастамасы бойынша ғана емес (Конституцияның 78-бабы), сондай-ақ Президенттің шешімі бойынша (Конституцияның 44-бабы 10-1-тармағы) іске қосылуы мүмкін.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін, егемендігі мен тұтастығын қамтамасыз ету мүддесінде Президент күшіне енген заңды немесе өзге де құқықтық актіні Республика Конституциясына сәйкестігін қарау туралы Конституциялық Кеңеске өтініш жіберуге құқылы.
ҚР Конституциясының 92-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 92-бабы заңнаманы жаңа Конституцияға сәйкес бейімдеу процесін айқындайды және заңдар мен жарлықтарды оның ережелеріне сәйкес келтіру үшін уақыт шеңберін белгілейді.
92-баптың бірінші тармағы конституциялық заңдар Конституция күшіне енген күннен бастап бір жыл ішінде қабылдануы керек деп белгілейді. Егер мұндай заңдар немесе конституциялық заңдар күші бар актілер Конституция күшіне енген сәтте қабылданған болса, олар жаңа Конституцияға сәйкес келтірілуге тиіс және Қазақстан Республикасының конституциялық заңдары болып есептеледі.
92-баптың екінші тармағы Конституцияда аталған өзге де заңдар Парламент айқындайтын тәртіппен және мерзімдерде, бірақ Конституция күшіне енген күннен бастап екі жылдан кешіктірілмей қабылдануға тиіс екенін көрсетеді.
92-баптың үшінші тармағы Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 10 желтоқсандағы Заңына сәйкес республика Президентінің қосымша өкілеттіктерін жүзеге асыру мерзімі ішінде шығарылған жарлықтарына қатысты. Президенттің Заң күші бар Жарлықтары Республика заңдарын өзгерту, толықтыру немесе жою үшін көзделген тәртіппен ғана өзгертілуі, толықтырылуы немесе күшін жоюы мүмкін. 1993 жылғы Конституцияның 64-бабында аталған белгілі бір мәселелер бойынша Президенттің жекелеген жарлықтары Республика Парламентінің бекітуіне жатпайды.
92-баптың төртінші тармағы Конституция күшіне енген кездегі Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы оған қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады және Конституция қабылданған күннен бастап екі жыл ішінде оған сәйкес келтірілуге тиіс деп ұйғарады. Бұл дегеніміз, барлық қолданыстағы заңдар мен актілер қайта қаралуы керек, қажет болған жағдайда олардың сәйкестігін қамтамасыз ету үшін өзгертілуі немесе жойылуы керек