Қазақстан Республикасы Конституциясының 93-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
Конституцияның 7-бабын жүзеге асыру мақсатында Үкімет, жергілікті өкілді және атқарушы органдар, арнаулы заңға сәйкес, Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасауға міндетті.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 93-бабына түсініктеме
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл саясаты дәйекті және жүйелі түрде іске асырылуда. Елбасы H. A. Назарбаевтың 2014 жылғы тамыздағы қасиетті Ұлытау тауының етегіндегі терең үкімдерінде мынадай ой бар: «сонымен, баршаңызды қазақ тілінде сөйлеуге мәжбүрлеу немесе оған бейбіт және ақылға қонымды түрде итермелеу не жақсы? Бұл сұрақ! Бұл мәселеде шыдамдылық қажет». Бұл Негізгі Заңның 7 және 93-баптарының ережелерін жүзеге асырудың Конституциялық тәжірибесі бейбітшілікпен, парасаттылықпен және шыдамдылықпен сипатталады (Конституцияның 7-бабына түсініктемені қараңыз орыс тілінің мәртебесі туралы).
Мемлекеттік тіл саясаты ҚР Конституциясына, елдің ұзақ мерзімді даму стратегияларына, Қазақстанның ұлттық бірлігі доктринасына, осы салада қолданылатын тұжырымдамаларға, ел заңдарына, Үкіметтің және басқа да орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың, өзін-өзі басқару органдарының құқық қолдану актілеріне, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясының шешімдеріне негізделеді. Осы аса маңызды істе қоғамның ғылыми, шығармашылық, идеологиялық, ұйымдық-құқықтық және материалдық ресурстарын біріктіретін басты құрал, ерекше маңыздылығына байланысты, тек республика Президенті бекітетін ТІЛДЕРДІ ҚОЛДАНУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ мемлекеттік бағдарламалары болып табылады. Қазіргі уақытта ҚР Президентінің 2011 жылғы 29 маусымдағы № 110 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ (бұдан әрі – Бағдарлама) жұмыс істейді.
Бағдарламаның басты мақсаты-Қазақстанда тұратын барлық этностардың тілдерін сақтай отырып, ұлттық бірлікті нығайтудың аса маңызды факторы ретінде мемлекеттік тілдің толық ауқымды жұмыс істеуін қамтамасыз ететін үйлесімді тіл саясаты. Бағдарламаның барлық іс-шаралары Конституцияның 7-бабына және 2007 жылғы 23 ақпандағы № 3 ҚР ҚДП-на қатаң сәйкестікте құрылған. Бағдарламаны іске асыру шеңберінде мынадай мақсаттар белгіленді: 1) Мемлекеттік тіл-ұлттық бірліктің басты факторы; 2) мемлекеттік тілді кеңінен қолдануды насихаттау; 3) дамыған тіл мәдениеті-зияткерлік ұлттың әлеуеті; 4) қазақстандықтардың лингвистикалық капиталын дамыту. Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу үшін төрт негізгі бағыт айқындалды: мемлекеттік тілді меңгеру; мемлекеттік тілді қолдану аясын кеңінен насихаттау және кеңейту; қазақстандықтардың тіл мәдениетінің деңгейін арттыру; лингвистикалық капиталды дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау.
Бағдарлама үш кезеңде жүзеге асырылады. Бірінші кезеңде (2011-2013 жылдар) тілдердің одан әрі қолданылуы мен дамуының нормативтік-құқықтық және әдіснамалық базасын жетілдіруге бағытталған шаралар кешені жүргізілді. Екінші кезең шеңберінде (2014-2016 жылдар) мемлекеттік тілді оқыту және қолдану, сондай-ақ тілдік әртүрлілікті сақтау саласында жаңа стандарттарды, технологиялар мен әдістерді енгізу бойынша практикалық шаралар кешенін іске асыру жүзеге асырылады. Бағдарламаның үшінші кезеңі (2017-2020 жылдар) мемлекеттік тілді меңгеру дәрежесін бақылау тетіктерін енгізу бойынша жұмысты ұйымдастыруды көздейді. Бұл ретте мемлекеттік тілді меңгерген ересек халықтың үлесі («ҚАЗТЕСТ» бағдарламасы бойынша Қазақстан Республикасы азаматтарының қазақ тілін білу деңгейін бағалау жүйесі бойынша емтихан тапсыру нәтижелері бойынша 2014 жылға қарай – 20%, 2017 жылға қарай – 80%, 2020 жылға қарай – 95% құрауы тиіс). Осы бағдарламаны іске асыру Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы № 550 Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған ұқсас мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде басталған жұмыстардың қисынды жалғасы болады. Осы кезеңде тіл құрылысының стратегиясы үш бағытпен айқындалды: мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік функцияларын кеңейту және нығайту, орыс тілінің жалпы мәдени функцияларын сақтау, Қазақстан халқының басқа да тілдерін дамыту. Сондай-ақ, осы кезеңде Мемлекет басшысының бастамасымен «Тілдердің үштұғырлығы»ұлттық мәдени жобасын іске асыру басталды. Бағдарламаны іске асыру қорытындылары Қазақстан Республикасында келесі тіл құрылысының негізін қалады: – мемлекеттік тілді оқытудың инфрақұрылымы едәуір кеңейтілді: қазақ тілінде оқытатын балабақшалар-1178 (2001 жылдан бастап 876-ға өсті), мектептер-3821 (2001 жылдан бастап 173-ке өсті), мемлекеттік тілді оқытудың 101 орталығы құрылды; – іс қағаздарын мемлекеттік тілге аудару процесі белсенді іске асырылуда (мемлекеттік органдарда қазақ тіліндегі құжаттардың үлес салмағы шамамен 67% – составляет құрайды); – мемлекеттік тілді оқытудың әдістемелік базасын әзірлеу жүргізілуде (көп деңгейлі оқу-әдістемелік кешендер, жалпы таралымы 720 мың дана сөздіктердің 10 түрі, жалпы таралымы 260 мың дана болатын 8 салалық екі және үш тілді сөздіктер шығарылды мың дана); – мемлекеттік тілді оқыту процесіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізу мақсатында интернет-портал құрылды және үнемі жаңартылып отырады (сервистердің 20 – дан астам түрі, әлемнің 50 елінен белсенді пайдаланушы аудиториясы); – мемлекеттік тілдің коммуникативтік функциясы нығайтылуда (мемлекеттік БАҚ контентінде электрондық БАҚ-та қазақ тілінде хабар тарату көлемі, сондай-ақ мемлекеттік тілдің – шетелде тұратын отандастармен мәдени байланыстарды дамыту және нығайту бойынша жоспарлы жұмыс жүргізілуде; – Қазақстанда тұратын этностардың тілдерін мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесі құрылды (7100 жалпы білім беретін мектептердің 3755 – і қазақ, 1256 – ы орыс, 14 – і өзбек, 13-і ұйғыр, 3-і тәжік тілдерінде, 2059-ы аралас; 9410 мектепке дейінгі мекемелердің 5928-і қазақ, 1416-ы орыс, 2058-і қазақ тілдерінде, 808 екі тілді балалар оқу орындары; 190 жексенбілік этномәдени бірлестіктердің мектептерінде 30 этникалық топтың ана тілдері оқытылады; 52 қазақстандық театрдың 3 аралас, 11 Орыс, 1 корей, 1 неміс, 1 өзбек және 1 ұйғыр).
Осылайша, мемлекеттік тіл қазақстандықтардың рухани және ұлттық бірлігінің басты факторына айналуда. Оны игеру Қазақстанның әрбір азаматының парызы мен міндеті, жеке бәсекеге қабілеттілігін және қоғамдық өмірге белсенді қатысуын айқындайтын ынталандыру болуға тиіс.
ҚР Конституциясының 93-бабына тағы бір түсініктеме
Қазақстан Республикасы Конституциясының 93-бабы Мемлекеттік тілге қатысты 7-бапты іске асыру мәнмәтінінде Үкімет пен жергілікті органдардың міндеттеріне назар аударады.
93-бапқа сәйкес Үкімет, жергілікті өкілді және атқарушы органдар Қазақстан Республикасының барлық азаматтары үшін мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеру мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін барлық қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайлар жасауға жауапты болады. Бұл шаралар арнайы заңға сәйкес жүзеге асырылуы керек.
Осылайша, бұл мақала еліміздің барлық азаматтары үшін мемлекеттік тілді үйренуге қолжетімділікті қамтамасыз етуде мемлекеттік және жергілікті органдарға жәрдемдесудің маңыздылығын атап көрсетеді. Бұл ұлттық бірлікті нығайтуға, тіл мәдениетін дамытуға және қоғамдық өмірдің түрлі салаларындағы барлық азаматтар үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге бағытталған.